Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 34]

Een bitter mensbeeld

Het samenstel van ‘arrangementen’ dat we verzorgingsstaat noemen, is misschien wel het mooiste uitvloeisel van de moderne democratie. Zonder politieke democratie geen verzorgingsstaat, zonder verzorgingsstaat geen maatschappelijke democratie. De verzorgingsstaat bracht nivellering van scherpe machtsverschillen teweeg. De relaties tussen sterk en zwak, bazen en ondergeschikten, ouders en kinderen, mannen en vrouwen zijn er ingrijpend door veranderd, werden gelijker. Absolute afhankelijkheid van het ene individu van het andere verdween door het tegenwicht en de tegenmacht die uitkeringen, subsidies en sociale rechten uitoefenen. Nieuwe, betere sociale verhoudingen zijn hiervan het gevolg geweest.

Het spreekt vanzelf dat dit alles behouden moet blijven. Maar een dwingende voorwaarde is dat het totaal der aanspraken dan wel beperkt blijft. Simpel gezegd: er moeten voldoende economisch actieven zijn om de rekening te betalen. Als te veel mensen een beroep doen op het stelsel, bezwijkt het onder z'n eigen gewicht. Veel werk zou ook blijven liggen, de impuls om lang onderwijs te volgen zou wegkwijnen, het vermogen met elkaar welvaart te genereren zou verpieteren. Bij alle zegeningen die de verzorgingsstaat bracht, is er dan ook permanente spanning over zijn houdbaarheid. Hij tendeert ernaar uit te dijen, onbetaalbaar te worden en werkenden te demobiliseren. De democratie vervult hier een dubbelzinnige rol: zij maakt de verzorgingsstaat mogelijk, maar overvragende kiezers en politici bedreigen hem ook steeds.

[p. 35]

Al tientallen jaren gaat heel veel politieke strijd over omvang en reikwijdte van de verzorgingsstaat. Sinds de jaren zeventig zetten kabinetten steevast in op versobering, sanering en vergroting van het draagvlak. Vervolgens loopt ‘de’ samenleving te hoop tegen de ‘uitverkoop’, het ‘asociale beleid’, het ‘gebrek aan s-o-l-i-d-a-r-i-t-e-i-t’. Er volgen concessies, de scherpste kantjes gaan eraf. De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen - daar zijn we het allemaal over eens - en de meest kwetsbaren moeten worden gespaard.

Rolverdeling en kretologie liggen vast, zoals blijkt uit de obligaat strijdvaardige reacties op het Hoofdlijnenakkoord van Balkenende 11. Jan Marijnissen, bij uitstek de vertolker van het Nederlandse rechtvaardigheidsgevoel, verweet het kabinet in het debat over het regeerakkoord er een ‘bitter mensbeeld’ op na te houden. Mensen zijn immers niet zomaar ziek, zij zitten niet voor hun plezier in de bijstand, vragen niet lichtvaardig om huursubsidie en benutten de wao heus niet om een arbeidsloos inkomen op te strijken. ‘Prikkelen’ helpt daarom ook niet - dat komt neer op pesten en straffen.

Marijnissen en de zijnen redeneren nog precies zoals de wetgever in de jaren zestig, toen de meest problematische socialezekerheidswetten werden geschreven. De wetgever ging toen uit van een statisch mensbeeld en introduceerde een wet, bijvoorbeeld de wao, in de veronderstelling dat ons gedrag precies hetzelfde zou blijven. Zo raamde hij het aantal mensen dat recht op deze mooie regeling zou doen gelden veel te laag. Want in werkelijkheid dynamiseren wetten ons gedrag, bepalen het zelfs in hoge mate. Het aantal wao'ers overtrof daardoor al snel ruimschoots de ramingen.

Mensen reageren op veranderingen in hun omgeving. Dat is helemaal niet bitter, dat is goed, zo overleven we - als individu en als soort. We passen - slim, calculerend, jaloers, wanhopig - ons gedrag aan de omstandigheden aan, maken gebruik van kansen en gelegenheden. Zoals veel mensen hun gedrag ‘fiscaliseren’ door gewiekst allerlei voordeeltjes in belastingwetten te zoeken, zo gaan ze ook om met de sociale zekerheid. De professionals

[p. 36]

doen lekker mee. Advocaten en rechters, uitvoeringsorganen, Arbo-diensten, keuringsartsen - met zijn allen veranderen we de oorspronkelijke toestand ingrijpend. De wet levert na verloop van tijd een onherkenbaar andere praktijk op.

Als het om belastingwetten gaat, vinden we stelselherzieningen en reparatiewetgeving redelijk vanzelfsprekend. Natuurlijk schreeuwen belanghebbenden en benadeelden ook dan moord en brand, maar het ‘mensbeeld’ is niet meteen in het geding. We accepteren de dialectiek van zet en tegenzet en het perpetuum mobile van aanpassingen. Met de sociale zekerheid lukt dat maar niet: daar verdringen grandioze beginselen de aardse feiten en pragmatische oplossingen. Daar negeren we liever de onaangename gevolgen van goede bedoelingen en inadequate regelingen.

Ondanks alle rituele misbaar zal het Balkenende 11 lukken om de begroting te trimmen en de sociale zekerheid (wao!) van grote structurele problemen te ontdoen. Dat getuigt van veerkracht van de Nederlandse politiek - met dank aan d66. Nee, het lastigste probleem voor het nieuwe kabinet zal de conjunctuur zijn. Wat in de goede (paarse) tijden had moeten gebeuren - trimmen en aanpassen - en toen de oververhitte economie had kunnen bekoelen, moet nu in slechte tijden gebeuren. Maar snijden en bezuinigen verhevigt de neerwaartse conjunctuurbeweging, net als begin jaren tachtig. Het zal moeilijk zijn dan de roep om meer ‘investeringen’ te weerstaan.

Misschien moet domweg worden vastgesteld dat politici er nooit in zullen slagen gunstig tij te benutten voor nare klussen. Zo werkt democratische politiek kennelijk niet. Het zou natuurlijk mooi zijn als we leerden van ervaringen, maar waarschijnlijker is dat we in de politiek tot deze vorm van domheid zijn veroordeeld. Balkenende 11 wordt gestraft voor onze zonden.

24-05-2003