Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 28]

Toch maar niet doen

Klagen over (in)formaties is van alle tijden. Ze duren te lang, vinden we. Ze spelen zich in de nevel van een beperkte openbaarheid af. Er zijn weliswaar allerlei regels voor het formeren, maar toch ook weer niet. In elk geval staan ze nergens op papier en het ongeschreven staatsrecht van de Haagse ingewijden blijkt als het erop aankomt tot weinig te verplichten.

Sinds de Kamerverkiezingen van januari 2003 zijn ruim twee maanden verlopen en de tekenen zijn er nog steeds niet naar dat een nieuw kabinet nu echt in aantocht is. In februari hadden de onderhandelaars geen haast wegens de op handen Statenverkiezingen. Die beslechten niet alleen wie de provincie gaan besturen, zij bepalen ook de samenstelling van de Eerste Kamer.

Alom bestond het nodige begrip voor een eventuele vertragingstactiek bij de partijleiders Balkenende en Bos: het was immers erg onhandig om verder te onderhandelen zonder te weten hoe de nieuwe senaat eruit zou zien. Maar was die hobbel eenmaal genomen, dan kwam de vaart er vanzelf wel in. Met het divertissement van Margaritagate en de slagschaduw van een naderende oorlog was er in Den Haag bovendien afleiding genoeg: een nieuw kabinet kon nog wel even wachten.

Maar toen de kiezers eenmaal hadden gesproken, was het helaas alweer niet zonder meer duidelijk wat zij hadden bedoeld. In de nieuwe senaat bleek het te kunnen vriezen en dooien, met zowel een meerderheid voor cda/PvdA als voor cda/vvd. Ook deze

[p. 29]

voorlopig laatste ‘kiezersuitspraak’ dwong de landspolitiek geen ondubbelzinnige koers op.

Dus ploeteren de onderhandelaars voort. Het is dat de oorlog inderdaad kwam en aller aandacht naar het strijdgewoel uitging, anders zou het mopperen over de trage formatie niet van de lucht zijn geweest. Je mag het natuurlijk niet zeggen, maar de onderhandelaars profiteren van de dekking die de oorlog hun biedt. Ze blijven elkaar testen en om tekenen van goede wil vragen, maar de zaak komt niet echt in beweging. Op gênante wijze moest de PvdA meermaals examen doen over haar toch bepaald niet extreem te noemen oorlogsstandpunt.

De vraag is waarom het cda en de PvdA zo slecht tot zaken komen. Samen beschikken de partijen over een comfortabele meerderheid, zowel in de Tweede als de Eerste Kamer. Plichtmatig zeggen ze de coalitie ook te willen - met als ultiem, maar onhandig argument dat ze tot elkaar zijn veroordeeld. Kortom, wat let ze, waarom deze lusteloze affaire? Is het psychologie, chemie, liggen Bos en Balkenende elkaar niet? Of onervarenheid en onzekerheid van beiden over hun leiderschap? Persoonlijke factoren kunnen in de politiek een rol spelen, maar zijn zelden doorslaggevend. Logischer is het dat de objectieve politieke verhoudingen de heren opbreken.

Het kernprobleem van de coalitie-in-wording is dat beide partijen net doen alsof het onstuimige politieke jaar 2002 nooit heeft plaatsgevonden. Een cda/PvdA-kabinet is immers een krampachtige poging om oude ‘rooms-rode’ verhoudingen te herstellen. Ook miskent de voorgenomen grote coalitie dat het cda onder Balkenende ingrijpend is veranderd. Simpel: het cda is naar rechts opgeschoven en weerspiegelt aldus beter dan voorheen de voorkeuren van zijn goedburgerlijke electoraat. Mede door de terugkeer van rechtse katholieken in het voorste gelid van de partij boette - gereformeerd - links aan invloed in.

Najaar 2001 had Fortuyn al in de gaten welke kant Balkenende uit zou gaan; niet voor niets sloot hij een niet-aanvalsverdrag met de nieuwe cda-leider. Heel consistent vroeg Balkenende zijn kiezers in de laatste campagne om een rechtse meerderheid. Hij

[p. 30]

kreeg die ook: niet die van cda en vvd, maar van cda, vvd en lpf. In 2002 verschoof het midden, zoals Paul Scheffer heeft opgemerkt. Discussies over zaken als integratie, immigratie, democratie, veiligheid, waarden en normen, plaats en rol van de staat worden anders gevoerd dan voorheen. Fortuyn, een hybride van linkse en rechtse elementen, leverde aan de klimaatverandering ontegenzeggelijk de belangrijkste bijdrage, maar de ruk die Balkenende aan het cda heeft gegeven, moet niet worden onderschat.

Deelneming van de PvdA aan een coalitie met het cda staat op gespannen voet met deze verandering in de politieke onderstroom. Iets dergelijks geldt voor de omslag in de conjunctuur. Anders dan vaak wordt beweerd, vertrouwt de kiezer in slechte tijden het beheer van de economie liever aan rechts toe dan aan links. Herverdelend links komt pas weer aan bod als er meer koek te verdelen is.

Het is daarom maar al te begrijpelijk dat PvdA en cda weinig zin hebben in elkaar en hun ‘tegennatuurlijke’ coalitie. Dat is precies het punt: links noch rechts kan gelukkig worden met een cda/PvdA-coalitie. De ouderen onder ons worden met de dag sterker herinnerd aan het brokkenkabinet-Van Agt/Den Uyl, dat begin jaren tachtig wél snel werd geformeerd. Het bleek een misbaksel van wederzijds wantrouwen. Niet weer doen, zoiets. Een minderheidskabinet van cda en vvd met gedoogsteun van lpf of klein-christelijke partijen, hoe onorthodox ook, biedt meer perspectief.

Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald. Bos' tijd komt nog wel.

29-03-2003