Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 23]

I Een bitter mensbeeld

[p. 25]

Zalmnorm en wet van Koning

Het hart van de formatie van begin 2003 bestaat uit een nieuwe consensus over financieringstekort en staatsschuld. Die luidt kort en goed: als bezuinigen te pijnlijk wordt, mag de schuld best wat oplopen. Ergens in de voorbije periode moeten cda en PvdA op dit punt nader tot elkaar zijn gekomen, anders zou verder (in)formeren weinig zin hebben gehad. Hoewel er nu veel bijval is voor dit aloude keynesiaanse standpunt, is er geen reden voor blijdschap. Niet in de eerste plaats omdat de nieuwe consensus economisch ondeugdelijk zou zijn, maar omdat zij geen zicht biedt op een betere overheid.

Tijdenlang, de hele jaren tachtig en begin jaren negentig, werd de politieke discussie in Nederland beheerst door de zeurderige conflictstof van financieringstekort en staatsschuld. Waarover het ook ging, het ging altijd ook dáárover. In de Kamer, de ministerraad en bij verkiezingen. Immense hoeveelheden tijd en energie gingen heen met twisten over tegenvallers, voorjaarsbrieven, tussenbalansen, begrotingsdiscipline, ‘beleidsintensiveringen’ en bezuinigingstaken. Financieringstekort en staatsschuld werden een substituutideologie. Wat iemand daarover dacht, gaf feilloos aan waar men politiek-maatschappelijk stond.

Misschien wel het beste van Paars is geweest dat PvdA en vvd deze kwestie politiek neutraliseerden. Daardoor kon het weer eens over andere dingen gaan - in principe althans. Neutralisering rustte op twee pijlers: economische groei, uiteraard, en het na jaren van tegenstribbelen aanvaarden door de PvdA van een

[p. 26]

strakker kader voor de overheidsfinanciën. Bijgevolg was de Zalmnorm, de nieuwe naam voor het ‘structurele begrotingsbeleid’ van Zijlstra, bijna acht jaar zo goed als onomstreden.

De klad begon er in te komen in de opmaat naar de verkiezingen van mei 2002. Al in de loop van 2000 begon de PvdA onder leiding van Ad Melkert aan de lange draai naar - weer - een eigen staatsschuldopvatting. Het toverwoord dat de weg baande voor hernieuwde keynesiaanse tekortfinanciering was ‘investeren’. De sociaal-democraten wilden (en willen) ‘investeren’ in zorg, onderwijs en veiligheid, in ‘de kwaliteit van het bestaan’. Het terugdringen van de staatsschuld moest maar een tandje minder.

‘Investeren’ klinkt prachtig: degelijke bankier en bevlogen politicus komen er perfect in samen. Feitelijk gaat het bij deze zogenaamde investeringen domweg om (hogere) uitgaven, hoofdzakelijk bestemd voor salarissen van oud en nieuw personeel in genoemde sectoren. Daar is op zich niets op tegen. Voor hogere uitgaven voor meer of beter onderwijs kan de politiek kiezen. Voor zorg en politie is het niet anders.

Waarom is de nieuwe consensus dan toch ongewenst? In de eerste plaats omdat er nauwelijks behoorlijke plannen zijn voor het verbeteren van de kwaliteit van de diensten van overheid en semi-overheid. Alleen maar geld naar behoeftige sectoren dirigeren, zo leert de ervaring, heeft geen effect. Onderweg naar bed, klas of straat verdampen de miljoenen op geheimzinnige wijze, waardoor per slot van rekening een gelijke of zelfs mindere prestatie wordt geleverd.

Bewijsstukken bij deze wrange constatering zijn recent veel in het nieuws geweest. Bij nadere beschouwing - door Algemene Rekenkamer of andere controleur - blijft er weinig heel van nieuw, geldverslindend overheidsbeleid. Gesubsidieerd werk, grotestedenbeleid, Grote Werken (Betuwelijn, hsl), armoedebestrijding, integratiebeleid, meer blauw op straat - steeds is de vraag waar de miljarden terecht zijn gekomen en of de, nevelige, beleidsdoelen zijn gehaald. Wel kost het altijd meer dan aanvankelijk voorgespiegeld.

Dat aan nieuw beleid grote financiële en bestuurlijke risico's

[p. 27]

kleven, komt doordat politici er veel geld en prestige in investeren. Zo verklaarde oud-president Henk Koning waarom zijn Rekenkamer speciaal alert was op nieuw beleid. De ‘wet van Koning’ gaat nog altijd op, want de overheid leert weinig van fouten en ervaringen. Dat komt doordat ‘de’ politiek weinig acht slaat op wat feitelijk gebeurt en zich richt op symbolische kwesties. Dus strijden we over de vraag of 0,8, 0,9 of 1 procent van het bruto binnenlands product naar ontwikkelingssamenwerking moet. Wie 0,8 procent wil is slecht, wie 1 procent wil goed (en blijft gezellig ons land afschermen voor goedkope landbouwproducten uit Afrika). Van meer belang is natuurlijk hoe het geld besteed wordt en of het iets uithaalt.

Bij de nieuwe staatsschuldconsensus dreigt eenzelfde cijferfetisjisme. Het is prachtig dat het geen probleem is als het financieringstekort in tijden van economische tegenwind weer wat stijgt en de staatsschuld oploopt. Toch is dit de verkeerde discussie. Voorop moet niet staan hoeveel we in theorie op de pof mogen uitgeven, maar waaraan en hoe we het geld besteden. Het moet derhalve gaan over de kwaliteit van de (semi-)overheid en de diensten die staatsburgers terugkrijgen voor hun belastingen en premies.

Dat de staatsschuld mag oplopen, zoals economen en politici met toenemend aplomb poneren, mag geen alibi worden om straks weer bijna blindelings miljarden in nobele, maar vaag omschreven doelen te steken. Dan staat immers bij voorbaat vast dat (nieuw) beleid weer niet het gewenste resultaat zal hebben en dat onmogelijk zal zijn te achterhalen waar het geld is gebleven. Het scheelt wel dat de Rekenkamer dat niet pas over enkele jaren knorrig hoeft te constateren.

01-03-2003