De wellustige tandarts & andere componisten

[p. 52]

Een schok der herkenning (1)

Een festival (en een tijdsgewricht) dat het tot zijn voornaamste taken rekent de oorspronkelijke verschijningsvorm en, eventueel, het oorspronkelijke effect van historische kunstuitingen te reconstrueren, moet zich in verlegenheid gebracht voelen door een groep Japanse musici (het Ensemble Gagaku uit Tokio) die met moeiteloze vanzelfsprekendheid een avond lang proeven van 's werelds oudste orkestmuziek ten gehore brengt. Wat we als fascinerend besluit van het Holland Festival hoorden, was immers geen poging tot reconstructie, maar de authenticiteit van een duizend jaar oude, en duizend jaar nagenoeg onveranderd gebleven traditie.

Gagaku is de muziek van het Japanse keizerlijke hof en van de tempels van het sjintoïsme. Gagaku dateert uit de tweede helft van het eerste millennium en vindt zijn oorsprong in de verbinding van Indiase, Koreaanse en vooral Chinese invloeden. Op het hoogtepunt van zijn ontwikkeling moet het een samenraapsel van stijlen en vormen geweest zijn, maar in de negende eeuw kwam een gepensioneerde keizer, Soga, op het (voor ons) lumineuze idee orde in de chaos te scheppen. Hij ontwierp een standaard gagaku-orkest en verdeelde het repertoire in twee categorieën: togaku of ‘linkse’ muziek, een combinatie van Indiaas en Chinees, en komagaku of ‘rechtse’ muziek, een combinatie van Koreaans en Mantsjoerijs. In de daarop volgende duizend jaar heeft het gaandeweg gecodificeerde genre zich tegen de verdrukking in weten te handhaven.

Op het punt van streng gereglementeerde taakverdeling onderscheidt het gagaku-orkest zich niet wezenlijk van het standaardsymfonieorkest. Het slagwerk is er uit-

[p. 53]

sluitend om de tijd te articuleren; het heeft geen koloristische functie, dus hoeft niet ‘mooi’ te zijn; het bronzen gongetje (shoko) klinkt iel, de grote trom (tsuri-daiko) dof en de kakko, een kleine, horizontale trom die het tempo reguleert en min of meer voor dirigent speelt, is alleen maar precies van timbre. De snaarinstrumenten spelen een ondergeschikte rol; ze beperken zich tot stereotiepe formules (vooral de so, voorganger van de populaire koto) of hebben een ritmische functie (de biwa, een soort luit). Wat de strijkers in het achttiende-eeuwse symfonieorkest zijn, zijn de blazers in het gagaku-ensemble: de fluiten, waarvan er één bij voorkeur in het piccoloregister giert, en de hichiriki's, een soort snerpende hobo's, vertellen slepend en stroef het eigenlijke verhaal en maken daarbij gebruik van gefixeerde toonreeksen op een wijze die doet vermoeden dat het erom gaat deze reeksen juist zo onherkenbaar mogelijk te maken. Er wordt bij voortduring ‘tegen de toon’ gespeeld en de heterofone verhouding tussen hichiriki's en fluiten (iets tussen een- en tweestemmigheid) is soms op zo tweestemmige wijze eenstemmig, dat het lijkt alsof we met een voorloper van Cornelius Cardews Scratch Orchestra te maken hebben. Het niet zelden ijselijke resultaat van deze samenspraak wordt in toom gehouden door de sho, een soort mondorgel (letterlijk: met zeventien rechtopstaande pijpjes) die in gagaku een functie vervult die vergelijkbaar is met die van het orgeltje in de muziek van Steve Reich. De sho speelt etherische akkoorden, vaak clusters, die de indruk wekken in de elektronische studio gegenereerd te zijn en die de melodieën van fluiten en hobo's in hun vlucht vangen.

Gagaku betekent letterlijk ‘verfijnde, elegante muziek’. Dit moeten we op gezag van kenners aannemen, want een steilere, onherbergzamere muziek is nauwelijks voorstelbaar. De hichiriki is beslist het minst elegante onderdeel

[p. 54]

van het Japanse instrumentarium, en niet alleen voor westerse oren, getuige de elfde-eeuwse hofdame Sei Shonagon, die het geluid van dit ‘verschrikkelijke, snerpende instrument’ met dat van een herfstkrekel vergeleek en wier haren ‘die juist zo mooi waren opgemaakt’ bij de klanken ervan te berge rezen. Als de veel bekendere Japanse kamermuziek voor biwa, koto en shakuhachi kersebloesem en rijstwijn is, is gagaku harakiri.

Door zijn klankideaal, timing, melodische en harmonische structuur, frasering en alle bijbehorende expressieve kwaliteiten van deze formele eigenschappen heeft gagaku niets met exotiek of folklore te maken. Wat we in deze traditie herkennen is niet een archaïsch en fossiel curiosum en evenmin een toeristische attractie, maar de onvermoede belichaming van wat we op het eerste gehoor eigentijdse muzikale en esthetische principes noemen: de twintigste eeuw als muzikaal atavisme.

(1979)