Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 30. Dr. Carel Potgieter en N.H. Theunissen.

Hendrik Potgieter (1938).

Die skrywers van hierdie biografie het gebruik gemaak van oorleweringe in die Potgieter-familie en 'n manuskrip en verklarings van A.J. van der Walt. (vgl. Vastrappers.) Hul ondersoek laat 'n helder lig val op die doel en strewe van 'n Voortrekkerleier, wie se bedrywighede tot hiertoe nog nie alte bekend was nie. Deur raadpleging van argiefstukke en ander bronne doen hul 'n poging om Potgieter in sy eer te herstel. Die werk het egter nie ontaard in 'n onoordeelkundige lofrede nie, want ofskoon die skrywers dit nodig vind om sekere opvattings van ander historici, en veral dr. Preller, te bestry, probeer hul steeds om objektief te staan teenoor hul gegewens. Ons kan die twispunte oorlaat aan die vakmense, en aanvaar die werk as 'n welkome aanvulling van die geskrifte oor die Voortrekkertydperk.

In hul poging om Potgieter te rehabiliteer vind die skrywers dit nodig om ons 'n nuwe perspektief te gee op party van die vernaamste gebeurtenisse. ‘In die Trekkersgeskiedenis was die Natalse avontuur wel 'n romantiese episode, maar op die ou end moes die Emigrante vandaar almal, op Potgieter se spoor, agterna trek na Winburg en Potchefstroom en 'n tuiste soek in die land wat hy skoongevee het. Hierdie skoonveeproses het nooit voldoende erkenning ontvang nie. So het die negedaagse slag nie eens 'n naam nie. Ons kan dit die Kapainslag, die Marikwaslag of die Negedaagse slag noem, maar onder watter naam ook, was dit seker een van die roemrykste episodes in die geskiedenis van Suid-Afrika. Daar is die vyand aangeval en in 'n oop geveg op sy eie terrein oorwin.... Die verhaal klink soos 'n outydse heldesaga.’ Daar is seker weinig kenners van ons geskiedenis wat sal toestem dat Retief se bedrywighede in Natal slegs ‘'n romantiese episode’ was. Tog is dit goed dat die skrywers soveel aandag wy aan die groot veldslae waardeur Transvaal vir goed bevry is van die Matabeli-oorheersing. Hierdie veldtog teen Silkaats is glad nie so goed bekend as die stryd teen Dingaan nie. Die lewendige beskrywing

[p. 576]

van die Negedaagse of Marikwaslag, waarin 330 burgers onder bevel van Potgieter die ganse Matabeli-mag van 20,000 vegkaffers onder Silkaats gedeeltelik uitgeroei en op die vlug gejaag het, behoort tot die beste gedeeltes van die verhaal. Ons kom sterk onder die indruk van Potgieter se verstandige oorlogsbeleid en persoonlike dapperheid. In die slothoofstuk word meegedeel hoe sy naturelle-politiek bekroon is deur 'n merkwaardige traktaat met Silkaats waarin laasgenoemde hom onderwerp aan die gesag van Transvaal.

‘Met die hulp van die Almagtige’ skryf Potgieter aan sir Harry Smith, ‘sal ons verder trek tot ons 'n plekkie grond vind waar ons vry kan woon.’ Hy het nooit vertroue gehad in die Natalse onderneming nie. ‘Waar seewater was, was Engelse.’ Daarom was sy blik steeds na die noorde gerig en het hy al sy kragte ingespan om handelsbetrekkinge met die Portugese aan te knoop. Die skrywers beweer dat hy deur die stigting van Winburg, Potchefstroom en Ohrigstad moet beskou word as die grondvester van die beide republieke. Ons is dankbaar dat hul met soveel ywer en toewyding alle beskikbare gegewens oor hierdie baanbreker versamel het.