Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 11. Dr. G.W. Eybers.

Die skrywer, lank hoof van die Graaff-Reinetse Volkskool, later inspekteur van skole in die Kaapprovinsie, en tans verbonde aan die Unie-Onderwysdepartement, het ses sketse gebundel onder die titel, Montaux-Sources (1925). Op aantreklike wyse vertel hy van twee togte na die berge, en vir die Aberdeense C.J.V. beskryf hy sy ondervindings in Europa as student. In die besgeslaagde skets, Uit die lug geval, gee hy 'n kleurige relaas van 'n Duitse lugaanval op Londen, waarin die figuur van 'n onverskrokke Duitse vliegenier goed geteken word. Vir sy seun, Jannie, beskryf Eybers die Kaapse toestande omstreeks 1800 en op uitstekende wyse het hy in hierdie skets die regte kindertoon getref.

Eybers verstaan die kuns om by die saaklikste beskrywing 'n komiese nadraaitjie in te las, en die indrukke wat hy orals invleg gee daar telkens 'n persoonlike klank aan. Hy het ook 'n Afrikaanse bewerking uitgegee van uittreksels uit ou reisverhale: Outydse Sketse en Stories (1925.

Die Lotgevalle van Dominik, die Fortuinsoeker (1935).

Uit hierdie verhaal blyk andermaal hoeveel belangstelling hy het vir die vroegste Kaapse geskiedenis. Die hooffiguur is 'n kranige jongkêrel, wat uit Holstein na Amsterdam kom, om in diens te tree by die Hollandse Oos-Indiese Kompanjie. In Amsterdam word hy beroof, maar deur 'n dapper daad verkry hy die voorspraak van een van die Here Sewentien en word aangeneem as soldaat. By die Kaap raak hy verliefd op 'n mooi boermeisie, en besluit om hom as burger te vestig. Hy neem deel aan 'n geveg teen die Boesmans, trek Kafferland in met die burgers en verneder 'n medeminnaar deur sy kloeke gedrag. Hans, wat na die Ooste wou gaan om sy fortuin te soek, bly in Suid-Afrika agter ‘om 'n nuwe nasie te help bou.’

Die geskiedenis is in hierdie verhaal hoofsaak en die psigologie bysaak. Hans Dominik is 'n tipiese held van die outydse historiese roman, wat die wêreld intrek, allerhande avonture beleef en in die laaste hoofstuk 'n ryk boerenooi in sy arms sluit. Die skrywer het hom met alle moontlike goeie eienskappe toegerus en die bietjie teenstand wat hy ondervind moet slegs dien om sy voortreflikheid beter te belig.

[p. 460]

Die eintlike doel van die skrywer is om belangstelling en liefde op te wek vir 'n romantiese tydperk uit ons volksverlede. Interessant is die beskrywing van die prosedure wat gevolg is by die indienstreding as soldaat van die H.O.I.K. Ons kry 'n blik op die toestande in Amsterdam en op die voorbereidsels vir die vertrek van die Kompanjiesvloot. Die seereis self word ongelukkig nie beskrywe nie, want in die tweede gedeelte van die verhaal is die vloot reeds in Tafelbaai. Dominik vertoef enige tyd te Kaapstad en ontvang 'n uitnodiging, wat die skrywer 'n geleentheid gee om ons te laat kennis maak met die sosiale toestande, sedes en gewoontes in 'n deftige Kaapse gesin. Terloops word ons heelwat meegedeel omtrent die beperkings op handelsgebied en die verhouding tussen amptenare en burgers. Later trek Dominik in geselskap van die sekunde die binnelande in. Ons ontmoet die boere op die platteland, maak kennis met hul griewe teen die Kompanjie en kry 'n besef van die maatskaplike toestande op die platteland. Oral blyk dat die skrywer 'n intieme kennis het van die beskawingsgeskiedenis van hierdie tydperk en dat hy met die nougesetheid van 'n historicus sy feite versamel het. Sonder om ooit opsetlik didakties op te tree gee hy ons 'n kleurvolle beeld van die daaglikse lewe van die boere, hul moeilikhede met die naturelle, hul bekommernis oor die gebrek aan skole en huwelikshowe, ens. Dit is die vernaamste verdienste van hierdie vlotvertelde verhaal, wat die jeug ongetwyfeld sal geniet. Vir die geskiedenisonderwyser sal dit ook 'n welkome aanwins wees, omdat dit die dorre handboekfeite op aangename wyse aanvul en verlewendig.