Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

[p. 456]

§ 9. Bana Maie.

Voortrekkerslewe in Donker Afrika (1924).

Teen die end van die jaar 1908 het die skrywer, as gevolg van die moeilike ekonomiese toestande wat na die Tweede Vryheidsoorlog geheers het, die tog na Brits-Oos-Afrika aanvaar. Daarby het nog dit gekom: ‘Een van die groot dryfvere wat my na Brits-Oos-Afrika laat gaan het was die sug tot ontdekking. Ek wou 'n studie maak van alle mense en alles wat ek teenkom’ (p. 94). Die gees van ‘ek-wil-alles-graag-weet’ het vaardig geword oor hom (p. 94) en daaraan het ons die ontstaan van hierdie boek te danke.

Onwillekeurig vergelyk ons dit met Sangiro se werk oor dieselfde landstreek. Terwyl Sangiro egter, naas 'n noukeurige waarnemingsvermoë ook nog die digterlike gawe besit om die uiterlike feite deur beeld en klank so te vertolk, dat ons die ontroeringe van die geweldige dieredrama en die bekoring van die oerwoud self kan navoel, is Bana Maie alleen 'n nugtere opmerker, wat nougeset alles opteken en saaklik verslag gee van sy vyfjarige ondervindings. Sangiro het in die lewende leeu se vel gekruip; Bana Maie het hom eers doodgeskiet en toe die vel oor sy skouers huis-toe gedra. ‘Pragtig en majestueus met iets trillend-geheimsinnig lê die onafsienbare bos met sy opgeslote geheime’ voor Bana Maie (p. 48); Sangiro sien die bos nie alleen nie, maar deur die gawe van sy woord laat hy ons siele saamtril met die magtige ritme van die natuur, met sy digterlike siening laat hy ons die geheime van die bos aanvoel. Vir Bana Maie het ‘die gees wat uit die wilde aarde opdoem in 'n vreemde taal (ge)praat’ (Voorwoord). Vergelyk ook p. 46: ‘Dit vereis 'n beter pen as myne om die prag van die natuurtoneel te beskrywe.... Genoeg sy dit om te sê dat ek spraakloos gestaan het van bewondering. Hier, dag ek, is nou regtig die plek wat hul kan noem die paradys van digters.’ Hy het die beloofde land gesien, maar om daar in te gaan, dit was hom nie gegewe nie, al het hy ook die reusetros van Eskol bewonder en haarfyn beskrywe. Sangiro het die stem van die wilde wêreld verstaan en, wat meer is, dit vir ons ook verstaanbaar gemaak. In sy soort is Bana Maie se boek goed en aantreklik, maar ter karakterisering is dit nodig om voorop te stel, dat dit nie soos Sangiro s'n die resultaat van 'n skeppingsdaad is nie, maar alleen die getroue en boeiende weergawe van buitengewone avonture in die wildernisse van Oos-Afrika. Die skrywer erken hierdie feit trouens self in sy voorwoord en op die wesenlike verdienste van die boek wys ek hieronder.

'n Vergelyking met ‘Dómine’ Jacobs se Reisavonture op Land en See kan Bana Maie beter deurstaan. In bou en opset vertoon die twee werke groot ooreenkoms. Jacobs beskrywe die moeilikhede van die uitgewekenes in Argentinië, Bana Maie dié van die trekkers in Oos-Afrika. Die enigste

[p. 457]

verskil is dat Jacobs 'n belangstellende toeskouer is, terwyl Bana Maie self al die ontberings van die pionier deurgemaak het en daarby veral jagter is. In hoofsaak het die twee werke ook dieselfde deugde en gebreke. Albei skrywers het 'n oordrewe voorliefde vir die duimstok. Elke boom en dier moet presies afgemeet word. Bana Maie maak nog 'n skatting van die dier se gewig ook en is nie tevrede voor hy weet waar die koeël in- en uitgegaan het nie. (Vgl. p. 214 oor 'n reusagtige buffel.) Dit is wel besonderhede wat kleur gee aan die beskrywings en 'n vergeeflike uiting van jagterstrots, maar op die duur word dit tog vervelend om telkens te lees: ‘Van sy neus tot op die punt van sy stert het hy 10 voet 2 duim gemeet....: die kameel in hierdie geval was 21 voet lank van sy agterpote af tot by sy neus,’ ens. ens.

Ook Bana Maie is geneig om breedvoerig uit te wei oor besonderhede wat wel vir homself van groot belang was, maar wat die algemene leser maar matig kan interesseer. Dat Nairobi elektriese lig het en 'n telegraaftoestel, rieksjas en Koeliewinkels - nou ja, ons neem dit aan! Maar wonderlik genoeg, daar is, ‘onder die belangrikste geboue.... die Landskantoor en geboue vir die Landbou-departement, waar alle sake in verband met die landsadministrasie, soos die registrasie van opmeting en uitgawe van grond ens. afgehandel word’ (p. 41). Wie sou die hoeksteen van die allerbelangrikste gebou gelê het en hoe hoog is die toring?

Baie interessanter word Bana Maie se verhaal as hy ons besonderhede meedeel van die lewe van die trekker. Hier kry ons nou die dagboek van 'n Voortrekker wat geworstel het met die wildernis, wat elke oomblik moes klaarstaan vir onbekende gevare, wat met die tipiese Boere-vernuf alle moeilikhede oorwin het. ‘Ons moet 'n plan maak, ons moet daardeur’ (p. 79). Mutatis mutandis geld alles wat hier meegedeel word ook van die Voortrekkers in Suid-Afrika en Bana Maie se uitvoerige verhaal stel ons in staat om hulle ervarings nog beter te begryp, terwyl ons tewens met trots en dankbaarheid opmerk dat die stoerheid van die negentiendeeeuse Voortrekker nòg voortlewe in 'n jonger geslag. Bana Maie se verhaal is vir ons belangrik, omdat dit 'n stuk geskiedenis van ons volk bevat. Die letterkundige verdienste mag gering wees, maar dit is 'n kultuurdokument wat alle Afrikaners met vreugde sal verwelkom. Ons geskiedenis is arm aan persoonlike ervarings wat met soveel sorg opgeteken is. Pas in die laaste tiental jare het ons besef hoeveel daar al verlore gegaan is wat vir die nageslag van groot waarde sou gewees het by die heropbou van ons volksverlede.

Die algemene leser sal sy hart kan ophaal aan tallose jagavonture en anekdotes wat met smaak vertel word. Oor die verskillende inboorlingstamme word uitvoerige gegewens meegedeel; die vernaamste wilde diere word interessant beskrywe in al hul gewoontes en ook die toekomstige trekker kan heelwat inligtings uit die boek opdiep.

[p. 458]

Af en toe raak die skrywer aan moraliseer, soos in die ‘Vallei des Doods’ (p. 60 vlg.) by 'n afgebrande bos sederbome. Erg oorspronklik is sy oorpeinsings nie en nadat hy uitgewei het oor strale wat uit die geloofslamp op 'n hart ‘bevrore in vertwyfling’ val, kry sy verstandige Boerenatuur gelukkig gou weer die oorhand: ‘Die hout maak fraai meubels, splyt pragtig gelyk en is uitstekend geskik vir tiggelstene om vloere mee uit te lê....’ laat hy daar abrup op volg, en.... ek lees liewer sy opsomming van die hoedanighede van sederhout as sy retoriese ontboeseming oor die onverbiddelikheid van die dood!

Maar sulke sedekundige intermezzo's is gelukkig skaars, en as die skrywer sy jagondervindings verhaal, kan ons luister. Hy het hom baie moeite getroos om al die gewoontes van die wilde diere te bespied en die wetenswaardighede wat hy oor land, volk, diere en plante vertel, is legio. Vir ons wat so gewoond is aan die geriewe van 'n verfynde beskawing is dit 'n opfrissing om weer die geure van die ongerepte bosse op te snuiwe, en die getroue weergawe van die ontberings van 'n Trekker op een van die voorste poste van die Afrikanerdom sal vir baie seker 'n openbaring wees. Elke Afrikaner wat die naam verdien, sal met trots en bewondering die verhaal van sy stamgenote in Oos-Afrika lees.

Taalkundig is die boek goed versorg en dit het ons aan S.P. Rossouw te danke. Die voorwoord gee ons maar min inligting omtrent sy aandeel in die werk, maar ek het rede om te vermoed dat die letterkundige inkleding van die verhaal van sy hand is. Indien my vermoede juis is, het hy alle eer van sy aandeel. Enkele vergissings kan by 'n tweede druk herstel word.

Ten slotte nog 'n kort aanhaling ter karakterisering van die verhaaltrant: ‘'n Man wat op reis was met sy ossewa, kry eendag 'n vrind van hom staan en rondvoel in die middel van die pad met die agterkant van sy sweepstok. ‘Ou maat en wat soek jy dan daar in die modder?’ vra hy toe hy by sy vrind kom. ‘Nee man,’ sê die ander, ‘ek staan net hier en rondvoel na my wa en osse. Hul het net hier weggeraak.’ (p. 59.)

Hierdie grappige voorval is egter nie pure grap nie, soos uit bladsy 134 blyk, en dit bewys tewens dat die skrywer, ten spyte van al sy ontmoedigende ervarings, nog 'n oog het vir die komiese kant van die saak. Die boek sal seker 'n ruime leserskring vind en die belangstelling in ons stamgenote in die vreemde verhoog.