Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 43. Kootjie van den Heever.

Vlugtige Skaduwees (1936).

Kootjie van den Heever, wat met hierdie bundel kortverhale en sketse sy debuut maak, het 'n baie gevoelige hart vir die smart en ellende van eenvoudige siele wat met moeitevolle inspanning hul daaglikse stukkie brood verdien en verdrietig terugkyk op verspeelde kanse en verlore geleenthede. Vlugtige Skaduwees is 'n besonder gepaste titel vir hierdie uitbeelding van geknakte en gebroke lewens. Ons sien in 'n vlugtige oomblik hoe die ongelukkiges krul onder die slae wat die onbarmhartige lewe hulle toedien en dan verder voortstrompel oor moed-verloor se vlakte, totdat 'n genadige dood hulle verlos uit hul ellende. Maar ofskoon die skrywer ons tot deernis roer deur die warme menslikheid waarmee hy sy figure teken, groei hul nie tot tragiese gestaltes nie, omdat hul te weinig diepte het. Van den Heever gee blyke van psigologiese aanleg; hy is 'n gevoelvolle en noukeurige waarnemer, wat ons seker nog 'n gawe kunswerk sal skenk, as hy geleer het om dieper te delf in die menslike hart.

Die beste verhale in hierdie bundel is Stryd en Lyding. In Stryd ontmoet ons 'n uitgeboerde boer wat as padwerker swoeg om sy groot gesin aan die lewe te hou. Mooi word die hunkering van die eertydse boer na die plaaslewe, en sy vergeefse worsteling met die lewensvraagstukke aangedui.

‘Waarom moet hy dan so gestraf word, hy wat die skaap so lief het. Hy bedoel alles so opreg, maar die natuur bly 'n krimpvark - hy verdra nie meer sy eie kinders nie.... Sy blou oë word vogtig, en verlangend kyk hy na die hemel en wonder of daar dan tog nie eendag 'n wonder kan gebeur nie - niks is tog onmoontlik by die Allerhoogste nie! Maar stadig vreet die vergeefsheid om teen die natuur te stry, weer 'n gat deur sy drome....’

Gedurende die naweek, kom hy as gevolg van 'n besielende preek tot die oortuiging dat 'n mens nie jou kruis moet sleep nie. Maandagmôre staan hy weer half-siek met sy pik by die gruisgate. Sy verbittering oor onbereikbare ideale kom tot uiting in 'n wanhopige stryd teen die natuur - sy aartsvyand.

‘Hy sal hom wys wie is baas! Stywer vat hy die piksteel in sy hande vas en as die pik se punt in die gruisklip hou vir hou wegsak, gee Lang Hans Harmse 'n sataniese grynslag in sy siel oor die vyand van hom wat hy so verniel.’

Met 'n blinde woede werk hy totdat hy na 'n titaniese kragsinspanning saam met sy pik neerstort. ‘Hulle het die doodgeswoegde weggedra na

[p. 414]

sy tentjie.’ Daar is baie Afrikaners, wat die padwerker agteloos verbyjaag sonder enige besef van die tragiek van sy eensame bestaan. Daarom is dit goed dat Van den Heever ons in hierdie verhaal 'n blik gee op die wanhopige stryd van Lang Hans.

‘Sy vel is rooi gebrand, maar agter die ligblou oë brand 'n gees wat worstel met die duisterhede van 'n onverstaanbare lewe - 'n lewe wat soos 'n trop skaap trek, en net af en toe sak 'n sieke uit en gaan staan....’

Uit so 'n aanhaling kry ons ook 'n staaltjie van die skrywer se beeldspraak - eenvoudig, maar opreg - direk ontleen aan die plaaslewe.

Ou Garing, 'n bywoner, tob ook oor die onregverdigheid van die lewe en peins weemoedig oor die heerlikheid van vergange dae toe sy vrou hom nog gevoer het ‘op snyselsop, melkkos en allerhande lekkernye’. Vandag sit sy maag ‘agter teen sy rugstring vas’ en sy kinders se oë ‘agter in die kop soos 'n maer bees s'n’. Die armoede wurg hom, en elke dag se ‘droë mieliepap’ laat hom so 'n vleeshonger kry dat hy 'n ou-ooi gaan steel. Terwyl die uitgehongerde gesin gulsig smul aan die skaap se binnegoed word hulle oorval deur die polisie wat ou Garing tronktoe voer.

‘God weet ons is verarm, my vrou, maar ons het dit gedoen omdat ons honger was.’

Treffend blyk uit hierdie verhaal hoe die verarmde bywoner, deur wanhoop gedrywe, uiteindelik 'n misdadiger word.

‘Langs die huisie staan Sofie met die klompie kinders, en haar oë volg die lang stowwe wat die motor uitsleep teen die rooi skynsel van die aand, waar die son soos 'n ronde bloedkol oor die velde ondergaan.’

‘'n Ronde bloedkol’ - so word die lewensbloed van 'n kragtige nasie uitgesuig deur die armoedemonster.

In die orige verhale gee die skrywer ook blyke van talent, maar oor die algemeen bly die tekening te oppervlakkig om 'n blywende indruk te maak. In Beproewing word die worsteling van die seun slegs aangedui en glad nie uitgebeeld nie. Die verandering in die hart van die skoenmaker (Vernuwing) is gebrekkig gemotiveer en die monoloog op bladsy 69-70 verraai nog 'n ongeoefende hand. Oral egter sien ons hoe die skrywer met 'n hart vol begrypende simpatie die leed van eenvoudige siele probeer peil. 'n Afgeleefde mynwerker treur oor 'n seun, wat die staatsdiens verlaat om ook sy dood in die myne te gaan soek. 'n Sukkelende ouma word bitter teleurgestel deur 'n opstandige kleinkind wat plesier gaan soek op 'n dansparty. 'n Ou paar uitgetrapte skoene roep ‘'n wêreld van lyding en smart’ op.... Slegs in een verhaal, Die Vyf Vissers, klink daar 'n vroliker toon op.

As eerstelingswerk beskou, bevat hierdie bundel ongetwyfeld 'n ryke belofte.