Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 34. J. van Melle.

Van Melle (gebore 1887), onderwyser aan 'n Randse Hoërskool, is Nederlander van geboorte. In Nederlands het van hom verskyn: Het Stadje op 't Groene Eiland, Bart Nel, de Opstandeling, 'n roman oor die rebellie in 1914 en ook 'n bundel gedigte; in Afrikaans: Dawid Booysen (1933), Oom Freek le Grange se Derde Vrou en ander Verhale (1935), Vergesigte (1938), Oom Daan en die Dood (1938). Verder 'n paar toneelstukke.

Dawid Booysen (1933).

Ek gee 'n paar sitate om die skrywer se styl te tipeer:

'n Week later sit hy met haar op.

[p. 378]

‘Ons moet maar trou,’ sê hy.

‘Ja,’ sê sy.

‘En maar gou ook.’

‘Waarvoor wag? Ek is oud genoeg, en ons ken mekaar nou al 'n bietjie.’

So kry Dawid Booysen sy tweede vrou.

Nou siteer ek uit die beskrywing van 'n vrolike Nuwejaarsfuif. Na 'n avontuurlike rit het Dawid met 'n klompie uitgelate boere van Suikerbosrand by oom Daantjie aangekom. Agt manne sit in die groot sitkamer en gesels:

‘Die wyn het gekom. Stories en grappe word vertel. Die grappe word al gewaagder; die uitroepe al loslippiger. Oom Koert vertel 'n vieslike grap, en almal geniet dit. Toe volg Boy Koert met 'n hele paar. Hy is 'n man wat gereeld in die kantiene kom, en daar hoor hy baie van sulke soort grappe. Die gelag is elke maal luidrugtiger. Een word op 'n oomblik kwaad sonder dat daar eintlik rede voor is, maar dit geluk hulle hom te sus. Die wyn word te veel vir party, en hulle hang slap op die sitbanke. Hulle sit in klompies en gesels. Dawid se kop draai.’

Ek sou nog meer siteer, maar.... my kop draai ook van die enerse rikketik van hierdie klanklose sinne. Of Dawid Booysen nou moedeloosmorrend in die rante ronddwaal, of hy nou dolle pret het met Duif, of hy nou opsit met 'n nooi of een van sy vroue begrawe - nooit kom daar enige afwisseling in die nugter-saaklike, toonlose verteltrant nie. Soos soldate van 'n groot leër trek die reekse sinne by ons verby; netjies in gelid, almal van enerse patroon. Al die lewenswysheid van die skrywer, sy fyn gevoel en raak opmerkingsvermoë kan hierdie gebrek nie vergoed nie. Die dreuntoon van sy eensnarige ramkietjie werk te irriterend op die leser.

Van Melle gee ons 'n eenvoudige tekening van die rustige plaaslewe, wat met enerse egaligheid voortbeweeg, nou en dan afgewissel deur 'n Nagmaalsviering, droogte, siekte, 'n tog na die bosveld, ens. Met sobere eenvoud is dit alles geteken in kort, simpele sinnetjies soos die van 'n kinderopstel. In die begin roer die skrywer ons wel deur die rake aanduiding van 'n stemming of die kinderlike eenvoud van sy skildering, maar gaandeweg voel die leser of hy lank rondgedwaal het op 'n eindelose vlakte met slegs hier en daar 'n klipkoppie wat enige vergesig bied.

Die dood van Booysen se eerste vrou bring ons by 'n hoogtepunt in die verhaal. Soos die meeste karakters is sy slegs met 'n paar fors lyne geteken as lieftallige vroutjie met 'n innige verlange na moederskap. Die herinnering aan haar tere liefde en reine godsvrug word 'n inspirasie vir Dawid se hele lewe, en haar afskeidsbrief bevat 'n opdrag wat 'n hele ommekeer in sy bestaan bring.

Hoe die aflewering van hierdie brief vir lange jare vertraag word deur

[p. 379]

die lamlendigheid van die bywoners, is een van die beste gedeeltes van die roman. Booysen gaan geestelik agteruit na Maria se dood; hy twyfel aan Gods wysheid, begin drink en dobbel, en verwaarloos sy boerdery. Eindelik herwin hy sy ewewig deur 'n huwelik met die lewenslustige Duif. Maar deur al die jare is dit die stille invloed van Maria wat nog steeds voortwerk en hom stuit in sy vaart langs die lewenspad se afdraande. As hy dan eindelik haar opdrag ontvang, sien hy sy lewensbestemming duidelik voor hom lê:

‘Dis of sy vrou hom 'n boodskap gestuur het van anderkant die graf. Dis amper soos 'n gebod van God self; so wil hy dit beskou.’

Maria het hom versoek om sy helder verstand en aardse besittings te gebruik vir die opheffing van die minderbevoorregtes. Hy vorm 'n soort koöperasie met al sy bywoners. ‘Mens moet so werk dat 'n arm man homself kan help,’ word sy leuse. Selfs vir die geestelike belange van die naturelle word gesorg. Besonder interessant is die wyse waarop Dawid sy eksperiment uitwerk. Flukse bywoners herwin hul selfstandigheid en word aandeelhouers in die onderneming.

Van Melle se rype ervaring en gesonde lewensbeskouing gee aan hierdie verhaal groot opvoedkundige waarde. Daarom juis is dit so jammer dat gebrek aan skeppende vermoë hom verhinder het om die leser ook diep te ontroer. Die skrywer bekyk alles rustig-objektief; hy konstateer feite met die kalmte van 'n buitestaander en daardeur word sy styl soms so vlak, so kil en emosieloos dat die leser selde tot innige meelewe gedwing word.

Oom Freek le Grange se Derde Vrou en ander Verhale (1935).

Hierdie verhale sluit direk aan by Van Melle se eerste werk, Dawid Booysen, wat komposisie, verteltrant, en styl betref. Dieselfde motiewe duik weer op: verlore en hervonde liefde, rehabilitasie van armblankes, skildering van plattelandse toestande. Oom Freek het ook drie vrouens, maar anders as Dawid Booysen, is dit eers die derde wat hom die hoogste geluk bring. Met hierdie liefdesverhaal het die skrywer 'n stukkie vaderlandse geskiedenis saamgeweef - die veragting vir die ‘joiner’ en die eerherstel van sy seuns deur deelname aan die rebellie van 1914.

In Ou Vorster is die verhouding tussen man en vrou ook hoofsaak. Vorster word afgesit as onderwyser omdat hy aan die drank verslaafd is. Sy huwelik bly kinderloos, en sy dowe vrou raak verbitterd oor sy uitspattings en verstomp deur die aanhoudende gesukkel met armoede en gebrek. Van Staden, 'n onderwyser wat in hierdie bundel optree as redder van armblanke-gesinne, besorg hom 'n verdienste, en Vorster se goeie eienskappe kom weer tot ontwikkeling. Op sy sterfbed vra hy sy

[p. 380]

vrou om vergiffenis, en na al die jare van rusie en vernedering vind tant Koot haar eerste liefde weer. In hierdie verhaal is daar goeie tipering van plattelandse toestande, maar dit het nog nie gegroei tot wat Coster noem ‘samenvattende verhaalsplastiek die de gestalten vaster doet oprijzen’. Dit blyk te veel kopie van die troostelose werklikheid, en die skrywer se lewensgevoel is nog te swak om op te styg bokant nugtere waarneming.

In Lusie en Coetzee se Seun triomfeer die liefde van die jongmense oor die teenstand van ouers as gevolg van die diplomatiese taktiek van Ou Stoop. So 'n vermoënde, vriendelike oubaas, wat die slag het om moeilikheidjies tussen vryers op te los, is 'n welbekende figuur, wat al 'n eerbiedwaardige stamboom het in die letterkunde. As ligte lektuur beskou, het hierdie twee verhale verdienstelike eienskappe.

Van meer betekenis is die slotverhaal, Van den Berge, waarin die stryd teen knaende verarming goed geteken word. Soos soveel ander, trek hierdie uitgeboerde boer na die delwerye, waar hy met veel inspanning tog vyftig pond wins maak. Vir almal bring hy klein presentjies en vir sy lieflingdogtertjie 'n goue ring. 'n Mens verwag 'n spannende toneeltjie as Kato haar langverwagte vader 'n end van die huis af opwag. Maar luister hoe tergend-kalm, haas sonder enige ontroering die sakie afgehandel word:

‘Het Pa iets gemaak?’ vra sy.

‘Nee, nie te veel nie,’ sê hy.

‘Pa het seker nie 'n ring vir my gekoop nie?’

‘Ja, dit het ek darem gedoen.’ Hy haal die dingetjie uit, en sy pas dit aan haar vinger.

‘Baie dankie, Pappie. Ag, hoe fraai!’ Haar bruin oë skitter bly in haar bleekbruin gesig; haar wit tande blink tussen haar dun lippe. ‘Baie dankie, Pappie. Pa het maer geword,’ sê sy toe.

Sobere eenvoud, ja - maar sonder die psigiese aksent van waaragtigheid. Eg is die skrywer se gevoel wel, maar hy mis die stylvermoë om sy ontroering oor te dra op die leser. Dis 'n herhaling van Dawid Booysen se prosaïese vryery.

By Van den Berge woon ook sy skoonseun, Lindeque, met vrou en kinders. Sy vernaamste werk is vinke skiet, terwyl sy skoonvader hom afsloof om die twee gesinne van kos te voorsien. Hoe hierdie luie lummel, wat al twee jare leeglê op die plaas, terugkeer na die myn en genoeg geld verdien om die plaas weer terug te koop, word in die slothoofstuk vertel. Maar die motivering van hierdie omkeer by Lindeque is onoortuigend, en die beste deel van die verhaal is die skildering van die kommervolle bestaan van die verarmde Van den Berge.

As geheel beskou, is hierdie bundel 'n teleurstelling. Maar Van Melle het ongetwyfeld sy plattelandse mense fyn waargeneem, en ofskoon hy

[p. 381]

nog geen onvergeetlike karakters geskep het nie, tog gee hy ons 'n nuwe kyk op die lewe van eenvoudige mense wat op die eensame vlaktes met hul probleme worstel.

Vergesigte. - Oom Daan en die Dood (1938).

Baie van Van Melle se verhale het ontstaan uit die innerlike drang om getuienis af te lê van sy Christelike lewensopvatting. In hierdie tyd van verwildering, waarin so baie Afrikaners los raak van hul ankers, kan sy werk van groot opvoedkundige waarde wees. Prekerig word hy nooit, en nog minder maak hy opsetlik propaganda vir sy lewensbeskouing. Maar hy is so deurdronge van die erns van sy boodskap dat dit die stukrag van die verhaal word wat oortuigend gestalte kry in die handelinge en oorpeinsings van sy karakters. Hy verras ons dikwels deur noukeurige waarneming van mense en dinge, maar hoofsaak bly by hom altyd 'n kernidee wat in die raamwerk van die verhaal uitgewerk word en die leser tot verdere oorpeinsing prikkel. In Verjonging ontmoet ons 'n moedelose predikant, wat besef dat hy in sy ouderdom deur mensevrees bevange word en as gevolg nie meer die volle Evangelie verkondig nie. Deur oorpeinsing en gebed herwin hy die geesdrif van sy jeug en kan weer nuwe dinge uit sy skat te voorskyn bring. In Oom Diederik leer om te huil word 'n geestelike waarheid deur middel van 'n merkwaardige droom beklemtoon. Soms gebruik Van Melle Fouché, 'n skrywer, en De Bruin, 'n boumeester, om sy opvattings oor godsdienstige en maatskaplike vraagstukke te verkondig. ('n Man het opgestaan in Newton en Klaas de Bruin soek na 'n Formule.) Op hul omswerwings deur die stad ontmoet hul ou kennisse met wie hul gedagtes wissel oor alles en nog wat. Hierdie sketse is baie los van bou, en bevat anekdotes oor afgesaktes in die Vrededorpse samelewing.

Oom Daan het 'n seuntjie wat voorbodes sien en kom daardeur tot selfinkeer. Hy begin te besef dat daar na die dood 'n afrekening is en maak aanstaltes om onreg wat hy begaan het te herstel. (Oom Daan en die Dood.)

Van Blerk word deur 'n siekte en 'n droom opgeskrik uit sy selfsugtige lewe en wy sy kragte aan sosiale werk. ('n Poging.)

Uit sulke voorbeelde blyk die didaktiese strekking van die verhale. Die storie-element moet dien om een of ander geestelike waarheid aanskoulik voor te stel. Selfs so 'n aktuele saak as die politieke predikant word in 'n Patattalander aangedurf. Oom Louw le Roux dink as gevolg van 'n strawwe droogte aan die geseënde preke waarmee 'n jong predikant die moedelose boere in vroeër jare opgebeur het. Onverwags besoek laasgenoemde hom. Maar in die politicus kan hy nouliks die sieleherder van vorige jare herken. Sy siel smag na geestelike voorligting, maar die volksraadslid praat net oor damme en saamwerkvereniginge: ‘Asof damme

[p. 382]

sal help.... As ons die grootste damme het, sal daar maar weer iets anders wees wat ons opneuk. Nee, damme, as ons ons hoop daarop moet bou, sal dit maar treurig wees.’

Een van die mooiste voorbeelde van simpatieke inlewing in die gedagtesfeer van 'n eenvoudige voortrekker is Oom Karel neem sy geweer saam. Oom Karel is 'n tagtigjarige, wat 'n intense verlange in hom voel groei, om nog eenmaal voor sy dood die Bosveld te sien. In sy eensame ouderdom het hy veel tyd om te peins oor die hemel, en toe die predikant hom verseker dat hy daar heelwaarskynlik ook bosveld en wild sou aantref, verneem hy versigtig ‘of 'n mens daar iets sal hê wat na 'n geweer lyk’. Maar op hierdie vraag kry hy 'n besliste nee.

Op sy laaste tog na die Bosveld vind hy egter 'n verklaring wat hom in staat stel om sy opvatting van die hemel te versoen met dié van die dominee: ‘Hoe sal hy daar in die hemel voel sonder 'n geweer? Daar moet tog ook nog iets te vegte wees, daar anderkant? Die duiwel is tog nog nie dood nie. Daar is tog miskien buitekant ons wêreld nog meer plekke wat moet skoongemaak word; plekke waar jy ongediertes kry en soorte Kaffers of soorte Engelse wat 'n mens moet beveg?.... Die Here sal mense soos hy nog kan gebruik; daar sal, solank die algehele stryd teen Satan en sy magte nog nie uitgeveg is nie, nog kans wees vir siele soos hy om te gaan jag en op kommando te gaan.’

Uit sulke gedagtes groei daar in die ou jagter-krygsman se verbeelding 'n visioen van 'n verheerlikte bosveld in die Hiernamaals waar hy met sy ou maats op lang heldetogte gaan en onder die Here se beskerming altyd seëvierend tuiskom. Nuut is die gedagte waarop hierdie verhaal gebasseer is natuurlik nie, maar in die uitwerking van die besonderhede verras Van Melle ons deur sy humoristiese uitbeelding.

Treffend deur sy eenvoud is ook Mense wat maar eenmaal liefhet, waarin ons 'n mooi illustrasie vind van Van Melle se gesegde: ‘Teen werklike groot liefde is niks bestand nie. Alles offer jy daarvoor op.’ Dit blyk ook uit Betyds, die verhaal van 'n sewentigjarige prokureur, wat terwille van sy siek vrou, sy finansiële agteruitgang jarelank verberg. Van Melle se behandeling van die liefdesmotief word gekenmerk deur 'n totale afwesigheid van die oppervlakkige verliefderigheidjies wat in ons vertelkuns so dikwels vir egte gevoel moet deurgaan. Soms verflou ons belangstelling in sy verliefde mense omdat daar so nugter-saaklik oor hul hartstog geredeneer word (vergelyk die reeks: Watter Een), maar in die beste verhale is die liefde 'n onweerstaanbare krag wat uit dieper grond as blote gevoel opstyg en die lewe van twee mense volkome beheers. In Mense wat maar eenmaal liefhet is daar sterk momente. Die twee mense is feitlik slegs voorwerpe waardeur die krag van die liefde tot werklikheid omgesit en sigbaar gemaak word. Hul persoonlikheid is onbelangrik, maar hul is die amper willose vertolkers van die krag waardeur hul lewens

[p. 383]

bestier word. Met eenvoudige stylmiddele beeld Van Melle hier uit die tragiek van 'n verlore liefde en die blydskap van die hereniging.

Al die verhale staan nie op so 'n hoë peil nie en, veral in die bundel Oom Daan en die Dood, is daar sketse wat nie uitstyg bo die middelmatige nie.

Van Melle se verhaaltegniek is die eenvoud self. Met 'n sobere ingetoënheid skets hy die hoofgebeure; saaklik som hy die gegewens op wat nodig is vir 'n regte begrip van die situasie, en selfs by 'n krisis is sy dialoog dikwels slegs 'n aaneenskakeling van gewoonte-sinnetjies wat met 'n eentonige ‘sê hy - sê sy’ moeisaam voortsukkel. In die swakker verhale is daar 'n gebrek aan intensiteit, wat die gebeure sy onmiddellikheid ontneem, wat die spanningsmomente minder treffend maak. Daardeur kom dit dat 'n skets soos Ken Jouself so weinig indruk nalaat. Dis die bieg van 'n vereensaamde, wat in sy jeug die vrou van 'n boesemvriend verlei het. Maar 'n mens lees dit soos 'n koeranteberig van 'n selfmoord of die slagting van 'n paar duisend Chinese. Na 'n vlugtige bejammering is al die narigheid uit jou gedagte, en geniet jy rustig jou ontbyt. In hierdie twee bundels is daar egter werk van hoë gehalte wat Van Melle 'n eervolle plek onder ons skrywers van kortverhale verseker.