Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 26. P.J. Groenewald.

Frans (1931).

Frans is 'n dromerige plaasseun wat opgroei in die eensame Transvaalse vaalse gramadoelas. In die boerdery stel hy glad geen belang nie en al sy vrye tyd bring hy deur by 'n bergstroompie, waar hy kleipoppe maak en ongestoord kan mymer oor die vae ideale van sy droomwêreld. Frans het die kunstenaarstemperament, maar in die afgesonderde uithoek soek hy tevergeefs na 'n geesverwant wat hom kan help om vorm te gee aan die onbestemde gevoelens wat sy hart laat oorborrel. Met die koms van die jong Engelse boer, Billy Acton, begin hy enigsins rigting te kry. Billy kan so 'n bietjie oor kuns gesels en besit ook reproduksies van beroemde skilderstukke. Later neem hy Frans saam na Johannesburg, en in die kunsgalery gaan daar plotseling vir Frans 'n lig op. ‘Hier was die skone uitbeelding van gedagtes wat totnogtoe maar as fantasiefigure in sy gedagtewêreld rondgefladder het.’ (p. 35.) Frans raak meteens in ekstase oor ‘die strelende skoonheid van Rodin, die realistiese aantreklikheid van Epstein, die fyn besonderhede van Van Wouw se peperkorreltjies....’ Afgesien van die growwe onwaarskynlikheid dat 'n eenvoudige gramadoela-seun sommerso met 'n towerslag al die meesterstukke in die kunssaal kan waardeer, het die skrywer hier selfs geen enkele poging gedoen om Frans se eerste aanraking met die nuwe wêreld uit te beeld nie. Hy konstateer eenvoudig die ommekeer in Frans se gemoed en voeg daarby 'n paar banale opmerkings oor die indruk wat die winkelvensters, trems en motors op die seun maak. Grotendeels misluk is ook die weergawe van

[p. 352]

die konsert, waar Sarie Marais se sang 'n nuwe Frans laat gebore word. Dit is jammer dat die skrywer hierdie belangrike fase in Frans se ontwikkeling nie aangedurf het nie. want in die skildering van die eensame plaasseun se hunkering na die groot Onbekende het hy dikwels 'n innigheid van weergawe bereik.

Na Frans se terugkeer van die uitstappie na Johannesburg, word die plaaslewe ondraaglik. Daar is gedurige wrywing met 'n onsimpatieke vader, wat sy vreemde aspirasies nie kan begryp nie. Buitendien tree sy suster in die huwelik, die enigste by wie hy tog darem nog troos gevind het. Ook kry hy boonop nog rusie met sy vriend Billy.

In die tweede hoofstuk word vertel hoe Frans wegloop na die Goudstad. Van sy eerste stadsindrukke verneem ons maar weinig, en nog minder van sy omswerwings om werk te soek. Die naglewe van die stad word in 'n enkele sinnetjie aldus opgesom:

‘Een in hulle verveligheid was al die aande met hulle eentonige geblêr van tjankmusiek uit berookte sale....’ (p. 53).

So 'n opmerking bewys duidelik dat die skrywer nie in Frans se bewussyn ingekruip het nie, maar eenvoudig sy eie waarnemings aan die seun opdring. Gelukkig bevat die bladsye wat hierop volg, weer bewyse dat die skrywer tog wel Frans van binne-uit kan teken. Ek dink b.v. aan die heimwee wat hom op sy verjaardag bekruip en sy eensaamheid te midde van die drukke stadsverkeer.

Frans is nou 'n trembeampte en ook kunsstudent. In die kunssaal kom hy in aanraking met sekere Popman, 'n Vrystaatse boerseun wat oor onuitputlike geldmiddele beskik. Popman ‘dra uitheemse klere, aap die rolprentlewe na, neem kamma skilderlesse en noem homself'n Bohemer’ (p.62). Popman besorg Frans'n winsgewende betrekking as ‘kleurarties’ en sleep homin die maalstroom van nagtelike swelgpartye en twyfelagtige vermaaklikhede.

Hierdie kastige Bohémien bly vir die leser 'n raaiselagtige karikatuur, en die beskrywing van die bacchanaliese fratse van sy ‘blanketselde wyfies’ is onoortuigend en soms onverstaanbaar. Popman is blykbaar die versoeker wat Frans wil bedwelm deur die uitspattinge van 'n plesierlewe en hom wil berowe van sy hoë kunsideale deur hom 'n maklike baantjie te besorg. ‘Soos 'n doepadrank het die aardige man se persoonlikheid (Frans) aangetas’ (p. 62). Teen hierdie verpestende invloed kom Frans se gesonde natuur egter weldra in opstand. Die ‘sieldodende basterkuns’ van die portrettefabrieke veroorsaak 'n walging. Hy smyt die verfbord teen die skildery van 'n naakte danseres waaraan hy besig was en begin ywerig aan 'n plaastoneeltjie. Maar die skeppingsvermoë ontbreek en wanhopig gaan hy troos soek in die natuur.

Toevallig hoor hy die inspirerende liedjie van Sarie Marais op 'n grammofoon speel en dit gee hom die moed om te breek met ‘Popman en sy dekadente geselskap’.

[p. 353]

Nou begin die derde fase van Frans se ontwikkeling. Deur bemiddeling van 'n ratse Jood met 'n goeie besigheidsinstink kom Frans in aanraking met die Maasdyks. Die uitbeelding van ou Levie is goed geslaag. Afjakke verdra hy geduldig, as hy maar sy profyt kan maak. Die Maasdyks verskaf Frans nou eindelik 'n geleentheid om sy talent in 'n simpatieke omgewing te ontwikkel. Hy skilder die dekor vir 'n toneelstuk en win 'n oorsese studiebeurs deur 'n skildery.

As hy hom klaarmaak om na Europa te gaan, kom egter 'n berig uit Die Hoek dat sy vader ernstig krank is. Hy moet terugkeer om sy hulpelose moeder by te staan in die boerdery. Op die sterfbed eers kom die versoening met sy vader wat hom die opdrag gee om vir sy moeder te sorg. Voorlopig word dus sy toekomsideale verydel. Maar Frans het deur 'n harde stryd in Johannesburg sy swakhede oorwin en die skeppingsdrang sal mettertyd tot volle ontplooiing kom.

Die ewolusie van 'n jong kunstenaar is inderdaad 'n ambisieuse onderwerp vir 'n eerste werk. Groenewald het slegs gedeeltelik daarin geslaag om sy hooffiguur te objektiveer, terwyl ook die byfigure vaag bly. Af en toe kry ons wel 'n helder kyk op die karakters, maar dis soos die vinnige blits van 'n soeklig. Dadelik sak die duisternis weer toe en ons moet verder tevrede wees met wat die skrywer blootweg beweer. Daar is egter brokstukke lewende menslikheid in hierdie verhaal wat voldoende bewys dat Groenewald met meer konsentrasie en by rypere ontwikkeling goeie werk sal kan lewer. Die onderwerp wat hy gekies het, eis epies-psigologiese talent van die hoogste rang. Hy wou ons 'n beeld gee van die rustige boerelewe in Die Hoek, waar 'n eensame kunstenaarsiel sukkelend tot selfbewustheid geraak. Veel beter geluk hom dit as die skildering van die Goudstad se rumoerige lewe en Frans se reaksie daarop. Hy het wel iets begryp van die kunstenaar se worsteling met vage ideale, maar die uitbeelding het oppervlakkig en onoortuigend gebly. Tog voel ek daarin die gloed en die hartstog van 'n skrywer wat soos Frans heel moontlik nog die regte pad sal kry.

Groenewald haat die enerse stylloosheid wat so baie van ons romans ongenietbaar maak. Hy soek na 'n besondere segging, hy wil prosa skrywe wat beeldend is, wat van sin tot sin suggestief van werking en geïnspireerd is. Hierdie strewe verlei hom ongelukkig dikwels tot opgeskroefde fraaiighede en laat hom akrobatiese toere met die taal uitvoer wat eenvoudig ons asem wegslaan. As hy ons byvoorbeeld wil vertel dat die weduwee Maasdyk nie weggekwyn het in tranerige droefheid nie, maar fluks gewoeker het met haar skryftalent om die toekoms van haar seun te verseker, skryf hy met komieklike bombas: ‘Marmer kruisies en trane was in elk geval nie Estelle se résumé van die lewe nie; die lewende monument van hul liefde kon nie op trane en kranse ontwikkel nie en die talent en gawe waarmee sy en Jan soveel aande in fantasie deurgemaak het,

[p. 354]

moes toe in wesenliker vorm 'n verskaffingsmiddel word’ (p. 82).

Is dit nou nie in alle erns wat Langenhoven mal-kuns sou noem nie? Wie nog nie oortuig is nie kan p. 15 naslaan, waar ons lees van 'n juffrou met ‘'n suilerige uitwendige’ en ‘'n massa van konvekse terrasse’!

Dit sou baie maklik wees om 'n vernietigende ontleding van Groenewald se stylfoute te gee, want op byna elke bladsy het ek taalslordighede, vergesogte en onsuiwere beeldspraak, gebrek aan ritmiese gevoel en verwronge sinsbou aangestreep. Hierdie swakhede val des te meer op omdat die skrywer sonder enige twyfel die gawe van 'n persoonlike styl besit. Hy verras ons telkens deur alledaagse dingetjies op diep-gevoelige wyse aan te dui, maar bederf dan weer ons stemming deur die sotste taalgebrou. Ná die veelbelowende aanhef van hoofstuk II (1), stuit ons, b.v., plotseling op hierdie swak gestileerde sin: ‘In sy ore klink daar die hoongille en baljaar die trappe af van sy gaste’ (p. 49).

Ondanks hierdie gebreke egter is daar, veral in die eerste gedeelte van die verhaal, waar die rustige Hoek-samelewing geskilder word, baie toneeltjies wat tref deur fynheid van uitbeelding. Ek dink b.v. aan die sangkompetisie tussen Hannie en Mieta (p. 22); aan Hannie wat die groot geldnood van haar man skoon vergeet as sy die kans kry om so skelmskelm by die dolosgooier haar liefste wens te uit: ‘'n Stel blikke met netjiese inskripsies daarop.... Tee, Koffie, Suiker, Rys’ (p. 24); aan tant Fiena wat stilletjies die harde lekkergoedjies in haar roksak wegbêre (p. 30). In hierdie gedeelte van die verhaal het Groenewald eienskappe aan die dag gelê wat my met belangstelling sy volgende werk laat afwag.