Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 21. S. Bruwer.

Bodemvas (1929).

Hierdie verhaal het heelwat beroering veroorsaak, omdat dit tydens 'n verkiesingstryd verskyn het en die berugte ‘rassehaat’ as hoofmotief het. Die publiek, wat Ampie in alle stilte ontvang het, het dadelik groot belangstelling getoon vir die probleem van die verhouding tussen die twee blanke rasse, en warm debatte is gevoer oor die stellings wat in Bodemvas neergelê word. As gevolg van hierdie omstandighede is die betekenis van die boek aanvanklik ver oorskat:

Die sentrale tema is die botsing tussen die lewensopvatting van die bodemvaste Afrikaner, wat Suid-Afrika as sy tuiste beskou, en die Home- vaste Engelsman wat gedurende 'n tydelike ballingskap niks as veragting oor het vir die inwoners van 'n agterlike kolonie. Tussen hierdie botsende magte word die lewensgeluk van twee vroue, Hessie en haar dogter Lena, verbrysel.

Die skryfster het haar taak heelwat vergemaklik deur as verteenwoordigers van die rasse twee uiterste tipes te kies. Oom Gerrie is 'n boer van die ou stempel, wat so verbitter is deur sy oorlogslyding, dat sy haat teen die Engelse onversoenlik is. Teenoor hom staan dr. Harold Carey, 'n tipe van die rooiste Jingo, wat as gevolg van 'n oorgeërfde meerderheidsgevoel tot die grofste belediginge in staat is. Sy mentaliteit blyk voldoende uit die volgende: ‘Die Dutch is vir hulle bestaan volkome afhanklik van Engeland se goeie guns, Lena, en hulle behoort dankbaar te wees dat die gemors wat hulle taal noem, nog hier toegelaat word.’

Tant Hessie doen 'n bangerige poging om die botsende lewensbeskouings te versoen: ‘Die tye verander. Ons moet saam met die Engelse leef. Wat kan ons doen? 'n Engelse vrou het my van die dood gered daar in die kamp.’ Dit laat oom Gerrie losbars in 'n hartstogtelike uitval, wat ons 'n diepe blik gee in sy gefolterde siel. As hy in stomme wanhoop uitroep: ‘Is dit dan nog net ek wat die Boeretradisies wil hooghou, daarop wil bou?’ dan staan hy daar vlak voor ons as die onversoenlike Bittereinder wat van die berugte ‘vergewe en vergeet’ niks wil weet nie. ‘Sy eie dogter het agter 'n rou Engelsman aangeloop’ - dit is die ergste ramp wat hom kon getref het - ‘the most unkindest cut of all’.

[p. 342]

Hy sluit hom op in sy ongenaakbare trots en merk nie hoe tant Hessie wegkwyn van moederverlange nie. Pas na haar dood, in die eensaamheid van sy ouderdom, begin hy te besef hoeveel verdriet hy veroorsaak het. As Lena dan berouvol terugkeer, vind die versoening plaas. Die gebroke grysaard by die bamboestafeltjie in die donker eetkamer - dit is 'n toneel wat 'n mens diep ontroer en nie maklik kan vergeet nie.

Minder gelukkig was die skryfster in haar uitbeelding van dr. Carey. Na 'n kort tydperk van romantiese vertedering begin hierdie fynopgevoede man sy vrou baie onbeskof te behandel en word daarby nog 'n geldwolf wat na 'n hoë sosiale status strewe. Sy growwe belediginge prikkel Lena se nasietrots en laat haar twyfel aan sy liefde. As sy hom uiteindelik verlaat kom hy ook tot inkeer. Maar dis nie sy liefde vir Lena wat die deurslag gee nie. Sy vrou se gedrag het hom in verdenking gebring by sy jingovriende, en eers as hy self die slagoffer van rassehaat word, besef hy dat onkunde hom tot kleinsieligheid verlei het. Hierdie omkeer word egter alleen beredeneer en nie uitgebeeld nie. Die skryfster het soveel haat op Carey uitgestort dat hy slegs 'n karikatuur bly.

Gebrekkig van uitbeelding is ook die Natalse atmosfeer. 'n Mens moet glo lank in Natal gewoon het voordat jy 'n begrip kry van die verfynde marteling wat die Afrikanersiel daar moet ondergaan. Lena se ervarings word wel deur 'n paar toneeltjies beskrywe, maar dit gee ons slegs 'n vlugtige kyk op die toestande van 'n vyftien of twintig jaar gelede.

Die liefdesgeskiedenis van Aletta en ds. Stals staan heeltemal los van die hoofmotief en verbreek die eenheid van die verhaal. Behalwe in die tekening van oom Gerrie bring die skryfster dit nie veel verder as tipeskildering nie - soms baie oppervlakkig (vgl. b.v. Karel Ekke L.V.). Haar pogings om in te dring in die psige van haar karakters bly dikwels beperk tot uiterlike beskrywings of verstandelike beredenering: ‘'n Afgryslike rilling spoed deur sy liggaam.... Sprakeloos en na alle waarskynlikheid versteend, staar sy hom aan.... Tevergeefs probeer sy haar opbeur deur aan herinneringe vas te klem, want, o! die bittere eensaamheid, die leemte in haar wat so groot word dat dit soms voel asof sy daarin verswelg sal word....’