Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 20. Dr. P. de V. Pienaar.

P. de V. Pienaar is naby Losberg (Potchefstroom) gebore in 1904. Hy het gepromoveer aan die Hamburgse Universiteit op 'n dissertasie getitel: Die Fonoposotie en die Fonotopie van die Afsluitings- en Vernouingsklanke binne die Spraakmolekuul (1929).

In 1927 het hy in samewerking met prof. T.H. le Roux die handboek Afrikaanse Fonetiek geskrywe: verder 'n roman, Skakels van die Ketting (1929); Ruth (1934) en Magte (1936), twee bundels sketse en verhale. Dr. Pienaar is tans dosent aan die Witwatersrandse Universiteit.

Skakels van die Ketting (1929).

Die hooffiguur is 'n veertienjarige plaasseun, wat sommer uit die staanspoor ons belangstelling verower. Kobie het 'n dromerige geaardheid, en so tussen die plaaswerkies deur vind hy geleentheid om al sy ervarings haarfyn uit te pluis. Hy is ernstig gestem deur die dood van 'n lieflingsuster, maar sy ontluikende liefde vir Elka maak die lewe vir hom baie interessant. Daar ‘kriewel 'n onverklaarbaarheid’ in hom, en raaisels om te bepeins het Kobie meer as genoeg.

Hy is ook besonder vatbaar vir godsdienstige indrukke. Vertroulik gesels hy met sy vrome moeder oor geestelike ervarings. Op sekere dag het Kobie 'n visioen gehad, waarin Jesus hom toegeroep het: ‘Gaan pas my skape op!’ Van dié dag af was dit Kobie se ideaal om predikant te word. Voorlopig moet hy egter sy vader help in die sware stryd teen 'n droogte wat dreig om armblankes van hulle te maak. Te midde van al die moeilikhede is dit Kobie se moeder wat steeds die besef van sy hoë roeping by hom lewendig hou.

Van sy vader erf Kobie 'n oordrewe sinnelike aanleg. Sy siel word die strydperk waarop daar 'n wanhopige worsteling plaasvind tussen die erffaktore van vaders- en moederskant. As jong seun reeds word Kobie oorweldig deur sy seksuele prikkelbaarheid. Sy liefde vir Elka en die

[p. 335]

waaksame sorg van 'n vrome moeder help hom egter om die oorgeërfde neiging voorlopig te oorwin.

Op die Rand, waar hy sy studie voortsit, wag hom die grootste versoeking. Hy organiseer 'n Sondagskool vir verwaarloosde kinders in die agterbuurtes. Maar die dierlike hartstog ontwaak weer as hy in aanraking kom met Violet, 'n aantreklike prostituée, wat hom deur gehuigelde vromigheid in die val lok.

Soos 'n kranksinnige stap hy die volgende môre met selfmoordgedagtes die veld in. Hy is getuie van 'n motorongeluk, en die slagoffer sterwe in Kobie se arms met die kreet ‘Mother’ op sy lippe. Dieselfde oggend hoor hy weer in 'n sluimerslaap die ou stem: Pas my skape op!

Hierdie twee roepstemme gee hom die moed om weer die stryd teen sy onreine hartstogte aan te bind. Hy wil egter sy moeder en Elka nie sien, voordat hy sy selfrespek herwin het nie, en vlug na Niassaland om daar in die eensaamheid van die sendingveld die worsteling voort te sit. Met koorsagtige ywer lê hy hom toe op sy werk, maar die sielestryd bly 'n gedurige marteling, totdat hy deur die eenvoudige woord van 'n kaffer en die troostelose geblêr van 'n lammetjie rus vind vir sy gepynigde gemoed.

Ook in die sendingwerk egter, agtervolg hom die versoeker. Uit dankbaarheid vir sy genesing bring 'n kafferkaptein, Kobie, sy dogter as geskenk. Hierdie meid moet volgens kaffergewoonte sy vrou word. Maar Kobie het noual sy sedelike ewewig herwin. Die hunkering na sy moeder en die herbore liefde vir Elka dryf die verlore seun huis-toe. Deur die dood van sy moeder en die weersien van Elka word hy nogeens in 'n sielekrisis gewikkel. Elka se reine liefde en begrypende simpatie laat eindelik sy ou ideale herlewe, en op die delwerye begin hy vol nuwe lewensmoed sy opheffingswerk onder die veragterdes.

Hierdie jeugwerk is swak van komposisie, en dit krioel eenvoudig van taal- en stylfoute. Die sielkundige motivering is meestal onoortuigend, en die gang van die verhaal word telkens onderbreek deur liriese oorpeinsings of verstandelike redenasies. Nêrens stroom die verhaal nie - altyd word damwalle opgewerp sodat die skrywer hom kan vermaak op 'n literêre plesiertoggie. Soms is dit 'n fynuitgewerkte natuurbeskrywing, wat wel effens in verband gebring word met Kobie se innerlike ervarings, maar tog meestal die indruk maak van literêre ornament. Dan word die leser se aandag weer afgelei deur 'n paar fantasieë wat maar baie lossies verbind is met die hoofmotief. Pienaar doen 'n lofwaardige poging om die stryd in Kobie se gemoed tussen sinnelikheid en idealisme uit te beeld. Waar hy outobiografiese gegewens verwerk is daar 'n huiwering van egte ontroering in sy styl. Maar telkens bederf hy ons stemming deur alte opsetlike mooiskrywery. Elke motief moet tot die uiterste uitgebuit word, en in plaas van sielkundige dramatiek kry ons beredeneerde uit-

[p. 336]

pluising van motiewe. Weinig lesers sal glo aan die egtheid van die stem wat Kobie telkens aan sy hoë roeping herinner, want dis nie die noodwendige resultaat van innerlike ontwikkeling nie, maar eenvoudig 'n kunsgreep van die skrywer.

Maar ten spyte van baie onvolkomenhede kan ons Pienaar tog uit hierdie jeugwerk dadelik herken as 'n skrywer met eie geluid. Hoe gebrekkig sy taalbeheersing ook al mag wees. hoe hortend en stotend die ritme van menige sin, hoe troebel sy beeldspraak, tog is daar brokstukke in sy werk waar hy ons verras deur die suiwere, gevoelige weergawe van sy siening. In sy beste oomblikke vind hy met onfeilbare sekerheid die fris, ongerepte Afrikaanse idioom, laat hy 'n geurige veldwindjie deur sy periodes waai en verras hy ons deur die fantasie van sy beeldspraak.

Ruth (1934)

In sy tweede werk is daar 'n aanmerklike styging waar te neem. Hy het nog nie al sy gebreke oorwin nie, want ook hier vind ons nog sintakties verknoeide sinne (o.a. op p. 1) of onbeholpe herhaling soos die volgende: ‘Die oorskietgeldjies is gebruik vir draad vir kampe, vir 'n dipbak....’ (p. 3).

‘Stijl’, het Anthonie Donker gesê, ‘veronderstelt geen proza met een groote P; de tijd der verheven onleesbaarheid ligt gelukkig zoo goed als achter ons, maar het veronderstelt het klare, suggestieve woord.’ Eienaardig is dit dat ons by Pienaar 'n verbinding van albei hierdie eienskappe vind. In sy strewe om suggestief en beeldend te skrywe verval hy dikwels tot geforseerde mooiskrywery, word hy beurtelings ouderwets retories of onverstaanbaar vaag. Een en ander wil ek toelig deur die aanhef van die skets Afgronde:

‘Golf die wye winde breed oor die grassate wat in aandskemering na boontoe lig, om sag weer weg te sink, dan kom daar 'n lome leegte in my siel, so diep, so duister-droef. Dan sterwe die lig van die dag. Rooi gloeilewe dit na, en uit die kruik van die nag bitter-swart dit reeds oor die nestelend-vouende berge gasige sluiers van verganklikheid....’ (p. 165).

Suggestief word die stemming aangedui deur die deinende grassate in skemerende aandlig. Maar dan sterwe die dag soos by duisende ander skrywers. Met die nestelend-vouende berge sak Pienaar weg in die afgronde van onverstaanbaarheid, en in die ‘fluwele dieptes wat lok en verswelg’ sterf hy 'n retoriese dood. Dit sou miskien moontlik wees om 'n diepsinnige verklaring te gee van hierdie skets, maar ek meen dat die meeste lesers dit sal indeel by wat Donker genoem het: verheven onleesbaarheid.

Presies dieselfde indruk maak die aanhef van die verhaal: Waarom? Hier word 'n fiskaal, wat tog seker een van ons onmusikaalste voëls is gepromoveer tot ‘poëties beestje’, wat sy hart ‘uitsing met volle klanke.’

[p. 337]

By alle waardering vir die skrywer se fyn waarnemingsvermoë, sy tere gevoeligheid vir die wisselende kleurespel in die natuur, het die vraag tog by my ontstaan of Pienaar, as verteller, nie veel dieper indruk sou maak nie as hy al die hinderlike, aangelaste stylfranjes en al die fynuitgerafelde stemminge kon vervang deur 'n meer direkte verteltoon. Die singende fiskaal, ‘koorklaende dennenaalde’, ‘die eensame den wat droewig saamsnik’, ens. moet alles dien as inleidende situasie-voorbereiding by die beskrywing van Broertjie se afsterwe. Maar word hierdie matelose opstapeling van suggesties nie slegs van buite opgeplakte versiersels nie? As Broertjie sterf dan heet dit:

‘Buite sug die denneboom met swaar golwing, en 'n vlaag ruk soos 'n snikskud deur die dak van die sterfhuis.’

As die moeder op die kerkhof staan:

‘Meteens breek 'n tak, afgeleef en kermend, uit die bloekom by haar los....

‘Meteens, asof iets van haar wegskeur, word sy gewaar, met vrees, ontsteltenis, jaloesie, afkeer, die nuwe lewe in haar!’ (p. 210.) Uit sulke voorbeelde blyk duidelik dat die spontane impulsie afwesig is. Die natuur word literêr beskou, dit moet dien as kunsmatige stemmingswekker. En deur sy angsvallige sorg om prosa met 'n groot P te skrywe laat die skrywer dikwels sy verhaal verstik.

In hierdie selfde verhaal egter slaag Pienaar daarin om die smart van die moeder uiters suggestief te verbeeld deur een enkele plastiese détail - die voetspoortjies van Broertjie onder die appelkoosboom:

‘Vyf ronde kringetjies bly langer staan, een groter, en vier wat kleiner is, asof die vyf lewendige toontjies nog daarin druk’.

Is dit nie veel suiwerder gesien as die sugtende denneboom en die ‘snikskud’ van die windvlaag nie?

Ek gee u nog 'n voorbeeld van Pienaar se krag van evokasie. In die verhaal Die Dooie Gans word die onmenslike ondankbaarheid van die oudste seun in al sy afstootlikheid gesimboliseer deur 'n ‘geskenk’ aan sy sterwende vader.

‘In die verlate kombuis lê die dooie gans halfgepluk, die nek styf, met glaserige oë in die kop oor die rant van die blikskottel en die pote styf na boontoe....’

Mooi word in die begin die beklemmende atmosfeer aangedui as die vader se toorn losbreek oor die jongste seun. Hier is die natuursimboliek verhelderend, want die geweldige onweer daarbuite vorm 'n dramatiese agtergrond vir die storm in die gemoed van die hoofkarakters. Die natuur neem selfs deel aan die handeling, want die pragtige paleis van die oudste seun word deur die bliksem aan brand geslaan.

Daar is nog ander verhale in die bundel wat getuig van Pienaar se beeldende talent. Ruth is kompositories minder bevredigend, omdat die

[p. 338]

skrywer te angsvallig daarna gestrewe het om sy Bybelse voorbeeld in alle besonderhede na te volg. Dit het sy blik op die Afrikaanse werklikheid enigsins vertroebel, maar hom tog nie belet om 'n lewendige verhaal te skrywe nie. In die oestonele verbly Pienaar ons deur fors, beeldende prosa.

Die inleiding van Die Verraad vind ek verwarrend. Dit bevat 'n geslaagde karakteristiek van die kinderlewe in Fordsburg se agterbuurte en 'n simpatieke tekening van ‘die verlangste van 'n klein sieltjie wat wou losbreek van die vuil, maar deur die suigkrag daarvan neergetrek is.’

Ook in Daniël Hugot is daar treffende karaktertekening. Toe hy nog gesond was, wou hy geen opoffering maak vir die kerk nie, maar sodra die kruipende verlamming hom magteloos maak, word hierdie werklustige boer lewendig verteer deur die obsessie dat sy siekte 'n straf van God was omdat hy keer op keer 'n diakenskap geweier het. Alleen die slot van die verhaal is enigsins mat.

Die kluisenaar van die vlaktes uit Ook een van ons het sy geestelike ewewig verloor deur die dood van vrou en kinders in die konsentrasiekampe. Na lange jare van eensame verbittering vertel hy soos Leipoldt se Oom Gert, ‘die storie van ons sterfte’ aan 'n besoeker. Dis 'n verhaal vol dramatiese spanning waarin die godslasterlike opstandigheid van die ou kluisenaar, maar ook sy diepere menslikheid kragtig en treffend tot uiting kom.

Magte (1936).

In 'n onderhoud wat verskyn het in die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring (1936) het Pienaar die kernidee van hierdie bundel kortverhale as volg aangedui: ‘Magte toon die flou weerskyn van 'n mens wat stry, teen magte wat hom stadigaan vernietig. Nie realisme nie, asseblief. Impressionistiese veë.... of die ekspressionistiese vormgewing; wilde uitbarstings van iemand wat ly.... Die raaisel van lewe en dood, die doel van ons bestaan, die lyding van die mensdom, die lewensmagte wat hulle gedurig om en in ons openbaar, al die dinge is brandstof vir die aangebore konflik-natuur, wat meer hou van 'n botsing as van 'n praatjie, meer van 'n waterval as van 'n gemoedelike stroom.’ Pienaar se afkeer van realisme, wat hy geringskattend ‘klein-gedoe-peuterkuns’ noem, moet ons nie te ernstig opneem nie. Hy dink blykbaar alleen aan daardie oppervlakkige soort ‘realisme’ wat tevrede is met 'n getroue weergawe van die werklikheid, maar dit nooit sinvol kan maak nie. In hierdie bundel toon hy trouens dat hy kan uitstyg bo die gewone kopieerlus. Ek dink byvoorbeeld aan die twee geselsende ooms in die inleiding van Elektra, en die tekening van oom Sias en tant Ralie in Die Aarde Wreek.

Pienaar se teoretiese afkeer van realisme, sy voorliefde vir die ‘lewens

[p. 339]

konflikte van ontwikkelde mense’ het hom verlei tot 'n soektog na buitengewone motiewe, wat ons dikwels baie ver wegvoer van die gewone Afrikaanse werklikheid. Daar is by hom 'n strewe na universaliteit, 'n bewuste poging om die groot kernprobleme van die lewe aan te pak, met totale verwaarlosing van alle onbelangrike bykomstighede. Die werklikheid is alleen van belang omdat dit 'n onderdeeltjie vorm van die visioen wat hy gekry het op die lewensprobleem. Die verhalende gedeeltes bevat net genoeg besonderhede om die gang van die gebeure te suggereer, en wie nie met gespanne aandag lees nie, sal weinig begryp van die handeling. Maar in die kort, saaklike, nerveuse sinnetjies leef die ontroering van die skrywer, en daarom sê hy veel meer as met langgerekte beskrywings.

In die meeste verhale sien ons die hooffigure spartel in die wurggreep van ‘magte’ wat vir hulle te sterk is. In Trofeë moet 'n sewentigjarige grysaard, wat hartstogtelik lief is vir die jag, eindelik hartseer erken dat hy sy laaste trofee kamp-toe gebring het. Jarelank het hy geweier om die vernietigende mag van die ouderdom te erken, maar uiteindelik, nadat sy liggaamskragte ineenstort, kry sy rustelose gees 'n blik op die ewige rus wat vir hom aanstaande is. - In Die Vraag ontmoet ons 'n aantal verminkte soldate wat na die Groot Wêreldoorlog terugkeer na Australië - hulpelose slagoffers van die oorlogmonster. - Die Aarde Wreek beskryf die droewige lotgevalle van 'n aantal mense op 'n pronkplaas waaraan 'n geheimsinnige vloek klewe. Faans Boshoff het die dogter van sy bywoner verlei, en haar sterwende vader het hom toegeroep: ‘Ek vloek jou, Boshoff.... Hierdie aarde van jou sal my dogter se moord wreek op jou en jou nageslag....’ Hierdie vloek word letterlik vervul want 'n reeks rampe tref die ongelukkige familie. Die belangrikste faktor in die verhaal is nie die mensbeelding wat taamlik konvensioneel bly nie, maar die vyandige natuurmagte wat die bewoners van die plaas met skrik en ontsetting vervul. Ofskoon Boshoff fluks vorentoe boer en die aarde maar ‘altyd gee,’ sak daar telkens ‘'n donker wasigheid’ uit oor Bordeaux. ‘Die goud van die westerlug verdwyn. 'n Geheimsinnige grimmigheid vertrek die hele natuur....’ Daar is 'n dreigende vyandigheid in die hele omgewing. ‘Dis in die lug wat hy inasem, dis in die gekrys van die aandvoëls, dis in die doodstilheid van roerlose veldgewas.... in die bedrukkende skemering.’ Hierdie vyandigheid van die natuur bestaan nie slegs in Boshoff se verbeelding nie, want dit word ook deur ander persone waargeneem. Eers nadat die vloek van die aarde versadig is deur die dood van Boshoff se laaste afstammeling kom die aarde los uit die ‘omknellende druk’. En dan dink die nuwe eienaar ‘aan die mens se niksbeduidenheid, sy begryploosheid teenoor ewige magte’. Boshoff se gelowige buurman, oom Sias, dink egter aan die Bybelwoorde: ‘Wat die misdaad van die vaders besoek aan die kinders....’ en aan Salomo

[p. 340]

se gesegde: ‘Die hart van die mens dink sy weg uit, maar die Here rig sy voetstappe’. Pienaar bring ons so sterk onder die indruk van die misterieuse natuurdreiging dat ons die bo-natuurlike element, tydelik altans, sonder bedenkings aanvaar.

Lisa. Treffend word die smart van 'n afgeleefde musicus in hierdie skets uitgebeeld onder die begeleiding van die trilnote van 'n kanarie. As sy stywe vingers sukkel om die klanke van sy gebroke simfonie aan te slaan word ook Lisa se ‘hartstogtelike lied’ beëindig deur 'n wrede kat - simbool van die vergeefse stryd teen lewensmagte wat te sterk was.

Wraak bevat 'n baie eienaardige motief. 'n Verliefde skilder wreek hom op 'n jaloerse vader deur 'n skildery te maak waarop Marie as bergnimf voorgestel word. ‘Met sinnelike hunkering van die vroulike liggaam lewe dit na iemand wat sy tegemoet snel, laggende, vry met die volle sonliggloed op haar....’ By die aanskouing van hierdie skildery stort die vader ineen, oorwonne deur die sinlike magte in hom.

Winkende Liggies. As Manie Ferreira voel dat die myntering hom langsaam maar seker begin doodwurg, dan sien hy die ‘winkende liggies uit 'n donker verlede’. In sy jeug het hy 'n wilde lewe gelei: ‘Wilde drinkneste, uitgelate liggaamverkoopsters.... bloedige slaanpartye....’ Nadat hy sy woeste drifte uitgeleef het, het hy vrede gevind in 'n huwelik met die plaasnooi Hester. Jarelank het alles goed gegaan, maar vandat hy worstel met ‘die klip in die bors’ het daar verwydering tussen Hester en hom ontstaan. En op 'n dag wat ons hom aantref op die mynhoop word hy oorweldig deur 'n onweerstaanbare begeerte om hom nog eenmaal, voordat die lewenskersie uitbrand, te werp in die wilde roeslewe van die grootstad.

‘In 'n slegte stadsdeel, bekend vir wilde roekeloosheid, het hulle die lyk gevind met bloed wat by die mond uitgeborrel het.... Winkende liggies het op die lyk hul uitgerinkinkte, hartstog-arme skynsel gegooi.’

Dis 'n pragverhaal hierdie, sterk deur indringende plastiek. Hoofsaak is, nie die liggaamlike folteringe van die gedoemde mynwerker nie, maar die skrynende hunkering van die magtelose na die woeste genoeëns van sy wilde jeug. Die magte van sy eie verlede oorweldig hom.

Mooi is ook die slotverhaal Elektra. Woes laai die wraakhartstog in die hart van hierdie vrou, wat haar sterwende vader 'n gelofte gesweer het. Maar as sy na jarelange koestering van die wraakgedagte uiteindelik die geleentheid kry om dit uit te voer, knak sy inmekaar, terwyl haar liefde triomfeer oor haar haat.

Hierdie bundel bevat ook nog twee simboliese verhale Verweerde Rotse en Dood en die Digter waarin Pienaar die soektog van die siel na die Skoonheid beskryf. Ek vind dit moeilik om die sinnebeeldige betekenis van al die episodes te begryp, en selfs na herhaalde lesing kon ek geen

[p. 341]

helderheid verkry nie. Tog bevat dit brokstukke wat getuig van oorspronklike siening.

Pienaar het met hierdie bundel 'n oortuigende bewys gelewer van die erns waarmee hy sy taak as kunstenaar opvat. Hy is nog besig om te eksperimenteer, en ofskoon sy besorgdheid oor die vormgewende idee dikwels verlammend werk op sy verhaaltrant wat daardeur stroef en stram word, is hy tog een van die weinige vertellers wat werklik iets te sê het, omdat hy meer sien as die rimpeling aan die oppervlakte.