Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

[p. 290]

§ 17. E. Serfontein.

Van hierdie skrywer, wat onderwyser op Bloemfontein is, het verskyn: Kort Verhale (1927); Loshande (1930); Erns en Luim (1932); Die Getuie vir die Verdediging (1935), 'n speurverhaal (onder die skuilnaam Flaneur) en Sluipende Honde (1937).

Serfontein verhef hom selde bo die middelmatige, en soms word hy gewoonweg vervelend soos in Oor Geluk en Braairibbetjies, waar 'n langdradige geklets oor 'n geheimsinnige beentjie uiteindelik uitloop op.... niks. In die vier bundels is daar geen enkele verhaal wat 'n diepe ontroering wek of wat voortlewe in ons herinnering as 'n kosbare besit nie. Daar is wel luimige voorvalle en koddige verwikkelinge wat ons 'n glimlag ontlok; ook toneeltjies wat van 'n wakker opmerkingsvermoë getuig; maar die kunstenaarsgawe wat die eenvoudigste gebeure meteens deur die felle lig van die skeppende verbeelding tot 'n sielsopenbaring verhelder, ontbreek by Serfontein.

Oppervlakkig beskou lyk die verhaaltjies goed inmekaar gesit; die sielkundige motivering is aanneemlik, die verloop van die handeling goed geskets en die ontknoping meestal logies. En tog is daar iets onoortuigends in die verteltoon, wat my steeds laat voel dat ek hier met papiermense te doen het, wie se ervarings kunstig inmekaar gelas is om deur 'n voorafbedagte slot afgerond te word. Ek wil graag aanneem dat Karel Liebenberg los-hande deur al sy moeilikhede gery het, maar hy het my nooit in die oë geblik met daardie ‘onweerstaanbare glimlag’ van hom nie. Ek kan ook goed begryp dat 'n moordenaar deur gewetenswroeging tot kranksinnigheid kan gedrywe word, maar die manier waarop Karel Bessel met homself redeneer, is vir my 'n bewys van die skrywer se gebrek aan psigologiese insig. Hoe hy ook al probeer om my deur 'n opeenstapeling van realistiese besonderhede te oortuig van die egtheid van hierdie gebeurtenisse, ek kan dit eenvoudig nie glo nie, omdat die skrywer se stem nooit van ontroering bewe nie.

Serfontein slaag nie daarin om werklik lewende karakters te skep nie, omdat die meeste van sy verhale blykbaar geskrywe is om een of ander stelling te bewys. Rondom hierdie stelling word 'n reeks anekdotes gefantaseer en netjies langs mekaar ingeryg om trapsgewyse die begeerde indruk op die leser se gemoed te maak. In Oorlede Lammie wil die skrywer byvoorbeeld die onhebbelike gewoonte van 'n vrou hekel, wat steeds verwys na die voortreflike eienskappe van haar eerste eggenoot tot ergernis van haar tweede man. Maar Hansie is so 'n lamlendige papbroek dat ons nouliks kan glo dat hy selfs die dooie Lammie kan uitoorlê. Die skrywer gebruik hom eenvoudig as 'n strooipop om sy stelling anekdoties uit te werk.

Op dieselfde wyse word die verbitterde stryd tussen twee oujong-

[p. 291]

kêrels geskets. Nadat hulle mekaar deur allerhande planne probeer vermaak het, speel een sy hoogste troefkaart deur 'n huwelik aan te gaan. Die ander volg uit afguns sy voorbeeld, met die resultaat dat albei diep ongelukkig word. Albei gee, presies op dieselfde manier lug aan hul ergernis, naamlik deur ‘onskuldige miershope’ uitmekaar te skop, en dan volg die kwasie-komiese ontknoping:

‘En so het dit gebeur dat hierdie twee bure op dieselfde dag aan stap geraak het - die een Oos en die ander Wes - en somar heeltemal uit die wêreld uit geloop het.’

Tot sulke dwaasheid verval 'n skrywer wat sy karakters volgens 'n vooropgestelde skema netjies hul rolle laat speel.

In Kort Verhale word die draak gesteek met party skrywers, wat by gemis aan ware besieling, jag maak op lokale kleur. Dit wil my voorkom dat Serfontein by gebrek aan humoristiese siening, jag maak op 'n soort snaakserigheid wat ontstaan deur ironiese oordrywing, of selfbespotting, en ook wel deur die manier om onbelangrike sake met 'n groot omhaal van gewigtige woordepraal mee te deel. Langs hierdie weg bereik hy wel komiese effekte, maar die voortdurende gebruik van die een ou stokperdjie in byna al die verhale word 'n oordrywing wat baie na 'n aangeleerde maniertjie lyk.

Daar is egter verhale wat aantoon dat die skrywer geensins sonder talent is nie. Op sy beste is hy wanneer hy die verhouding tussen twee sleggehumeurde ooms teken, soos in Twee Wapenbroers en Twee van een Soort. In die meeste verhale sou 'n mens ook kan wys op voortreflike besonderhede soos b.v. die grotendeels geslaagde skildering van die ketellapper, Sors Pieterse, wat hoe onwillig ook, tog sy tuinwerkie moet voltooi.

Die lesers wat minder ag slaan op lewensegte uitbeelding sal geniet van die erns en luim van Serfontein se verhale. Ek ag dit ook glad nie onmoontlik dat hy nog kan ontwikkel tot 'n interessante verteller nie. Maar dan sal hy moet afsteek na die diepte en nie tevrede wees met oppervlakkige anekdotes wat ons alleen in die verbygaan amuseer nie.

In Sluipende Honde is daar wel enige styging te bespeur, maar bokant die peil van onderhoudende lektuur bring die skrywer dit nie. Serfontein lê hom veral toe op 'n vernuftige intrige, wat ontstaan deur 'n reeks buitengewone gebeurtenisse, dikwels van bo-natuurlike aard soos in God bewandel nog die Aarde, 'n Dagboek, Die Asbakkie en Seegras. Laasgenoemde is die bes geslaagde verhaal. Treffend word daarin geteken die hallusinasies van Kasper Henning, wat sy blinde suster laat verongeluk, omdat hy moeg geword het om haar gedurig op te pas. Serfontein verstaan die kuns om 'n grillerige atmosfeer te skep en het 'n studie gemaak van die abnormale verskynsels waardeur 'n misdadige gewete

[p. 292]

verontrus word. Mooi kan hy ook 'n toneeltjie uit die daaglikse lewe teken, soos in Selonspampoen, waar 'n skamerige plaasseun eerbiedige hulde bring aan 'n dorpsnooientjie.