Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 12. E.B. Grosskopf.

Ernst Grosskopf is 'n broer van die Stellenbosse professor, dr. J.F.W. Grosskopf, die skrywer van 'n Esau en ander toneelstukke. Hy was vir enige jare op die redaksie van Die Burger en het toe in die Vrystaat gaan skoolhou. Van hom het verskyn: Patrys Hulle (1926), Swart Slang (1930) en Henri, die Skildknaap (1935).

Patrys Hulle (1926).

As jy al jou swaarwigtige oumensagtigheid wil afskud en teruggevoer word na jou jeug, toe jy tussen die skoolbanke allerhande kattekwaad aangerig het en jou eerste nooientjie op 'n eerbiedige afstand aanbid het, dan moet jy die verhaal van Patrys en sy maters lees. 'n Mens kry hierdie rooikop-seun met sy sproetgesig baie lief en herken telkens in sy gewaarwordings jou eie. Voor jy dit besef kruip daar uit lank vergete hoekies van jou herinnering die gestaltes van jou ou skoolmaats met wie jy saam weer 'n gewaagde kordaatstuk uithaal. Hierdie boek, wat seker in die eerste plek vir seuns bedoel is, laat selfs die volwassene weer 'n seun word - en dit is juis m.i. die besondere verdienste van die verhaal. Al wat die illusie 'n bietjie verstoor is die knipoog wat die verstandige skoolmeester Grosskopf ons partymaal gee. Die toesprake tot die ‘geagte leser’ gee ons hom present! Ons wil mos net vir Patrys sien!

Hy is 'n wonderlik interessante kêreltjie, rein van inbors, met 'n ingebore eergevoel. Die blits uit Meester se oog as hy hom van 'n leuen verdink maak hom seerder as 'n goeie raps met die lat. Maar Patrys is geen brawe-Hendrik nie! Soos elke gesonde seun is hy vol kattestreke,

[p. 279]

maar die adel van sy karakter het hom begiftig met 'n fyn onderskeidingsvermoë op etiese gebied. So sal hy o.a. nooit vir 'n meester lieg nie alleen om sy ‘eie vel te red: net om maters uit 'n moeilikheid te help’. Maar selfs by hierdie algemene geloofsartikel onder skoolseuns maak Patrys nog 'n voorbehoud: ‘As ek weet dat 'n maat onskuldig is, en die meester weet dit nie, dan sal ek sonder skaamte 'n leuen vertel om hom los te kry as ek sien dat die waarheid nie geglo word nie - maar anders nie!’

So 'n seun word meteens die natuurlike vyand van die gemene swetser, Jan Flap. Elkeen het sy aanhang op die speelgrond en die botsing bly nie uit nie. Met 'n treffende uitbeeldingsvermoë het die skrywer al die besonderhede van hierdie skooldrama uitgewerk. Jannie Baadjies het so skamerig in die verborge 'n goeie daad verrig deur sy beste tol aan 'n tingerige outjie present te gee. Soseer is die seun se hart verteder deur sy gevoel van medelye, dat hy sonder wrokkende verset een van sy duiwe opoffer vir sy siek suster. Maar op die volgende skooldag was dit, volgens die geheimsinnige wet wat die afwisseling van speletjies reël, nie meer toltyd nie, maar albasterseisoen! Om die bespotting van hul swak maatjie af te weer gooi Patrys die tol tussen die albasterspelers dat die ‘ertjies’ so saai! Nou sis die vloekwoorde uit Jan Flap se mond, want hy is 'n virtuoos op hierdie gebied. Maar Patrys staan sy man teen die bekbakleier en laasgenoemde besluit ‘om Patrys se uitroeiing uit te stel tot die namiddag’ by die seekoegat! Met fyn besigheidsinstink begin 'n Joodjie meteens 'n lotery oor die uitslag van die bakleiery, wat een van Patrys se trawante 'n stryd besorg tussen sy lojaliteit aan die rooikopheld en sy sug om vyftig albasters te win. By die seekoegat word die ‘vuilbek-lafaard’, wat so lank op sy vader se reputasie geteer het, ontmasker. Die hele beskrywing van hierdie dramatiese episode is vol gelukkige trekkies, en dit gee ons 'n pragtige kyk op die mentaliteit van 'n skoolseun. Ook die omkeer by Jan Flap nadat Patrys hom van die dood gered het is met fyn mensekennis uitgebeeld. Jan Flap se skamerige toenadering en die manier waarop hy sy dankbaarheid jeens sy ou vyand betuig word op gelukkige wyse geteken.

Grosskopf sal wel in sy eie klas die metode van meester Stals toepas, wat op vriendskaplike voet met sy leerlinge verkeer en hom op simpatieke wyse inleef in die siel van die kind. Hy het wel geen maklike taak nie, soos blyk uit die volgende beskrywing van twee van sy leerlinge: ‘Hans het 'n opstandige bos donkerbruin hare wat baie lyk na 'n rolvarkie se penne, 'n paar donkerbruin oë waarin vyfduisend duiweltjies rondspring... Patrys is 'n taai, skraal, ratse stuk doringdraad, altyd oorgehaal, baie soos 'n gestelde slagyster, met dié verskil dat 'n slagyster net een hap kan gee, terwyl Patrys op 'n vyand neerkom soos die bose geeste op die Gadareense swyne’. Meester Stals se hart het egter jonk gebly en dit ontbreek hom ook nie aan ‘the milk of human kindness’.

[p. 280]

nie. Daarom slaag hy uitstekend daarin om die opstandige duiweltjies van Hans te besweer en om Patrys se oorborrelende energie in regte bane te lei. Skrille teenstelling met Stals is Pieters, die hoof van die skool, wat tot die ‘ou bullebak-klas’ van onderwyser behoort. Kweperlatte was dwarsdeur die jaar danig in die mode op sy skool en hy het 'n eienaardige gewoonte gehad om die inhoud van sy sedeprekies te onderstreep! Maar ook sy slagoffers was geslepe diplomate, wat 'n intensiewe studie gemaak het van sy persoonlike eienaardighede en met wonderlike juistheid 'n naderende onweersbui kon voorspel! Mooi word ook die diplomatiese handigheid van die seuns teenoor hul ouers aangedui, as hul een of ander guns wil vra (vgl. b.v. Patrys se taktvolle aanval op sy uiterlik-strenge vader as hy sirkus-toe wil gaan (hoofstuk V).

Ook in die uitbeelding van Patrys se skamerige kalwerliefde vir Sybokkie is daar treffende momente, o.a. sy lompe poging tot toenadering en sy mislukte soenoffers, maar hierdie episode het Grosskopf meer as belangstellende onderwyser beskrywe dan as objektiewe kunstenaar. Hy het hom nie voldoende ingeleef in Patrys se gevoelens nie en onderbreek telkens die gang van die verhaal deur tussen-skuiwing van persoonlike opmerkings soos die volgende: ‘O die hart van 'n seun wat skaam is!.... Moenie vir my vra hoe die eerste paar ontmoetings tussen Patrys en Nettie afgeloop het (nie). Ek kan omtrent raai, want ek ken hulle albei goed....’

Grosskopf het Patrys en sy kornuite vir ons springlewendig gemaak en hulle ervarings met soveel liefde en pittige plastiek uitgebeeld dat die verhaal tot 'n egte kunswerk geword het. By meester Stals-Grosskopf sou ek graag my seun op skool wil sit!

Swart Slang (1930).

As verteller besit Grosskopf baie verdienstelike eienskappe. Hy gaan reg-uit op sy doel af, hou suiwer padlangs en slaag daar steeds in om ons belangstelling vas te hou. Met 'n paar ratse trekke word die situasie aangedui, die persone tree meteens handelend op, en sonder dat ons aandag een oomblik verslap volg ons die verwikkelinge tot by die verrassende slot. Daar is geen opgesmukte beskrywings, geen uitpluisery van emosies nie, maar alleen die rustig-voortskrydende handeling. Grosskopf het 'n storie om te vertel en hy vertel dit goed. Dit is nie sy doel om heftige ontroerings by die leser op te wek nie; hy wil ons aangenaam besighou deur lewendige toneeltjies wat hy oënskynlik lossies inmekaar vleg, maar wat tog almal daartoe bydra om die handeling vorentoe te stoot of die ontknoping treffender te maak.

Vyf van hierdie verhale het 'n tragiese verloop. Swart Slang veroorsaak selfs na sy dood 'n ongeluk wat 'n gehate mededinger uit die weg ruim; Kees, die wraaksugtige bobbejaan, bewerk die dood van sy baas en nooi, maar oorleef sy triomf nie lank nie. Mal Piet, 'n halwe idioot, word geterg

[p. 281]

totdat hy deur 'n vernuftige plan sy mededinger verongeluk. So eindig ook die ander twee verhale met die dood van een van die hooffigure.

Ofskoon goed vertel, slaag Grosskopf nie daarin om hierdie tragiese motiewe tot aangrypende dramas te verwerk nie. Dit bly vernuftig bedagte geskiedenisse, wat ons wel vir enige oomblikke interesseer, maar wat deur gebrek aan innerlike waaragtigheid geen blywende indruk nalaat nie.

Die orige vier verhale behoort tot die luimige genre. Terwyl Grosskopf sukkel om ons onder die indruk te bring van Jasper se vertwyfeling na die dood van vrou en kind, slaan hy meteens die regte toon aan as hy Johannes Calvyn Luther Willems laat rusiemaak met sy kornuite op 'n Saterdagaand in die dorpskantien. Die gevolg van die dronkemanspraatjies is 'n weddenskap, wat Willems na 'n spookhuis voer, waar hy op handige wyse 'n paar diamantsmokkelaars op loop jaag en wegstryk met 'n vette buit. In die luimige verhale kom Grosskopf se talent as verteller beter tot sy reg.

Met 'n speelse ironie belig hy die komiese kant van elke situasie wat sy vrugbare fantasie vir ons opbou. Ons geniet die skildering van Hans Bok se dronkemansdapperheid en sy oulike besigheidsinstink, en volg met belangstelling die pogings van twee rolprent-spekulateurs wat so graag die Zoeloenasie wil ophef. Daar is 'n oorspronklikheid van beskouing en 'n lewendigheid van voorstelling in hierdie verhale wat ons groot verwagtings van Grosskopf laat koester.

Henri, die Skildknaap (1935).

Hierdie bundel kortverhale word gekenmerk deur dieselfde goeie eienskappe wat ons aangewys het in Swart Slang. Grosskopf is 'n onderhoudende verteller, wat ons selde ontroer deur diepe lewensopenbaring. Sy verhaaltrant is egter so vlot en geestig dat hy ons ook nooit verveel nie.

Die beste verhaal in hierdie bundel, Witkwas, bevat 'n skrynende kontras, wat ons meteens al die bitterheid van die armoede laat besef. Hermaans, 'n vooruitstrewende armblanke, het dit eindelik reg gekry om 'n koei te koop. Witkwas word met triomf ingehaal deur sy kinders, wat nou heerlik smul aan die vars melk, nog warm uit die uier. Met die laaste stukkies hout en mis berei die vrou melkkos soos haar moeder dit vroeër op die plaas gemaak het. In die aand sit Hermaans met 'n stukkie papier en potlood om te bereken hoeveel hy uit die melkverkoop sal kan spaar.

Maar dan kom die kontras - werkloosheid, dood van 'n kind, winkelskuld. In hul hoogste nood moet hul Witkwas verkoop aan 'n geslepe winkelier wat nog wins maak uit hul armoede. As die onderhandelinge oor die verkoop afgeloop is klink die kinders se huilstemmetjies uit die slaapkamer: ‘Ma, het Pa vir Witkwas verkoop?’ Uit hierdie kinderlike

[p. 282]

vraag leer ons die omvang van die ramp ken. Dis die vertwyfelende smartkreet van die armoede. En dit maak dubbel seer omdat dit van onskuldige kindertjies kom.

Die titelverhaal bevat 'n amusante skildering van 'n middeleeuse toernooi wat op guitige wyse gemoderniseer is. Geestig is ook die kontras tussen die vrymetodes van - 10,000 v.C. en vandag in Deur die eeue heen. Ou Dokter bevat 'n voorspelling van die toestande in Suid-Afrika oor vyftig jaar wanneer die Bantoeras sal heers. In Bartjie se groot dag word die ontwaking van die liefde in 'n skamerige seun se hart goed geteken. Al hierdie verhale is vlot en onderhoudend vertel. Daar is 'n sprankeling van geestigheid in Grosskopf se styl. Maar die ontroerende skoonheid van Witkwas ontbreek.