Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 10. Eva Walter (M.E. Hubregtse).

Eensaamheid (1925).

In die eerste hoofstuk, waar ons kennis maak met die familie Van Dalen en hul bure, lyk dit of die skryfster 'n bietjie moeite het om op koers te kom. Tog kry ons 'n kyk op die huisgesin: die strenge vader en hulpelose moedertjie; Rina, 'n twaalfjarige maltrap; Lottie, haar saggeaarde

[p. 273]

jongste suster; Dolf, die plaaggees; en Bernard, die oudste seun wat sy waardigheid ten volle besef en juis daarom geen gunsteling by sy broer en susters is nie. Die Tweede Vryheidsoorlog breek uit, en die kaskenades van die kleinspan, wat die ongewone drukte ten volle geniet, word deur middel van 'n paar voorvalletjies goed beskryf. Kortliks word dan nog die dood van die vader meegedeel, en die verhaal spring meteens oor na 'n tydperk taamlik lank ná die vrede. Die familie woon nou in Pretoria, waar Bernard prokureur is. Rina, nou 22 jaar, het op Stellenbosch 'n musikale opleiding geniet, en Lottie is ook al 'n dametjie wat net deur haar Matriek is. Die plotselinge oorspringery van so 'n gewigtige tydperk in die jong mense se lewe en die dor-saaklike meedelings omtrent hul ervarings verraai die hand van 'n onbedrewe beginner.

In die tweede hoofstuk word die verhouding tussen die broers en susters verder verduidelik. Dié opsetlike inligtings is 'n bietjie hinderlik en die skryfster sukkel nog om op koers te kom. Bernard word ingepalm deur die flerrie, Lydia de Kok; Gert de Wet, 'n ou jeugvriend van Rina, wat al voor die oorlog probeer het om haar te soen, en Frans le Grange ry mekaar in die wiele by 'n konsert, waar laasgenoemde egter met ‘een tere blik alle mededingers uit die veld slaan.’ Intussen gee Dolf blyke van sy losbandigheid in 'n gesprek met Lottie.

In hoofstuk drie maak ons beter kennis met die Le Granges. Die oubaas ‘wou patriargaal wees, sonder om die verhewenheid en waardigheid van 'n patriarg te besit.’ Langsamerhand ontdek die seun Frans hoeveel holheid daar in die lewe is. Intussen vind hy tog troos by Rina; die families raak selfs op intieme voet met mekaar en dit lyk of alles voor die wind gaan, maar,.... dan bly Frans sommer skielik weg. Hy maak homself wys dat die ‘een tere blik’ tog maar niks was nie en in sy hardnekkige sinisme verbeel hy hom dat Rina tog maar net 'n flerrie is. So iets is natuurlik bes moontlik, maar ek voel tog nie dat Frans se gevoelens op 'n deurdringende wyse ontleed en waarskynlik gemaak word nie.

Nou is dit Gert se kans. Mooi word Rina se weifeling geteken, as sy in haar droefgeestige mymeringe oor Frans, deur haar goeie en getroue ou kindervriend oorval word. Maar ná 'n driedaagse verlowing maak sy 'n end aan die saak. ‘Nooit het Gert gekla oor die eensaamheid wat hom tot die dag van sy dood vergesel het nie.’ Dis die eerste aanduiding van die eensaamheidsmotief.

Nou sink al Frans se besware weer weg in 'n outydse ‘see van liefde’! (hoofstuk 4.) Die flerrie van flus word ‘die edelste meisie in die wêreld’ - maar die sielkundige verandering word weer net saaklik as 'n doodnugtere feit gekonstateer. Die beskrywing van die verlowing bly taamlik konvensioneel. Met ‘'n draadlose berig’ lok Frans haar uit die danssaal, waar ook die verlowing van Lydia en Bernard gevier word. Verder: donker prieeltjie, soene, omhelsings, ens. Maar uit 'n grappie leer Rina

[p. 274]

dat haar jonkman ‘fyn aangevat moet word’. Met 'n verslag van die dubbele bruilof van Rina en Bernard eindig die hoofstuk. Lottie gaan op Stellenbosch studeer en die moeder bly eensaam agter.

In die vyfde hoofstuk sien ons Frans en Rina op 'n afgeleë plaas in Duits-Wes gevestig. Mooi word die verlatenheid van die landstreek geskilder en die beklemmende effek daarvan op die lewenslustige Rina. In die begin het sy haar man wakker bygestaan in die boerdery, maar later verlam die gevoelloosheid van haar man en die heimwee na haar Pretoriaanse vriende haar werkkrag. Net voor die trek na Duits-Wes het 'n onderduimse streek van Bernard weer Frans se sinisme opgewek. Hy wil ontslae raak van ‘die hele sous’, sy eie familie en Rina s'n. ‘Onredelik, hoewel menslik was dit van hom om Rina ook in sy algemene veragting vir al die swak, vals wesens in te begryp.’ Maar die sielkundige verandering word nie plasties uitgebeeld nie, net bloot vertel. Ons wil so graag weet hoe Frans dan so onnatuurlik word dat hy sy vrou en kinders van hom afstoot. Die lotgevalle van die byfigure, o.a. Dolf, wat in sy voortvarendheid 'n Amerikaanse trou, interesseer ons ook maar matig. Ons sien hulle nooit. Aandoenlik is egter die moeder wat nooit met haar kinders saamgeleef het nie. ‘Vir haar was dit al 'n groot ding dat sy elkeen se smaak in kos, klere en ander liggaamlike behoeftes onthou het.’ Sy is die eensame, selfs al is sy omring van al haar kinders.

Lottie en haar vriendin Martha Muller kom by Rina kuier en deur middel van hul geselsery en ervarings word die Duits-Wes-atmosfeer van die verhaal mooi geteken. Op die eensame plaas Katjipara klink vrolike gelag en musiek, net Frans hou hom stug en nors. ‘Hy praat g'n woord nie, soos almelewe.’ In sy ongeduld smyt hy sy seuntjie se geweertjie op die grond - en dit in volle geselskap. Ook sy vrou word nors afgejak. Hy sluit hom op en raak verdiep in filosofiese bespieëlinge. Hy het net tyd vir sy vee bedags, en die werke van Kant saans. So 'n karakter is natuurlik moontlik, maar die skryfster slaag nie daarin om dit lewenswaar te maak nie. Frans is eenvoudig 'n karikatuur.

Die vroulike karakters leef vir ons. Daar is Lottie, wat dadelik die gemoedstoestand van Rina begryp, en Rina wat deur 'n skynopgewektheid probeer om haar suster te mislei. Ook Martha Muller, wat kla en miskien tereg, oor die eensaamheid van Johannesburg, begin vir ons te lewe.

Die verhale van tant Maria, volgens die skryfster op waarheid gegrond, volg nou, maar dit verbreek seker die eenheid van die werk, omdat dit so los ingeskuiwe word. Al wat daarvoor gesê kan word, is dat dit enigsins help om die Duits-Wes-atmosfeer sterker aan te dui.

Na die vertrek van die gaste gaan dit met Rina afdraand. Mooi word haar moedeloosheid geteken. Die dood van haar enigste bekende in Duits-Wes, wat alleen in die verlatenheid sterwe, vervul haar met 'n

[p. 275]

angstige huiwering. Die siekte van Elsa bring geen vertedering by Frans nie. Rina besluit nou om 'n laaste poging te waag om haar man se hart te win en hom dan te beweeg om weg te trek na die Unie. Aandoenlik is die pleidooi van die gemartelde vrou, waarmee sy egter niks bereik nie, want Frans verhard sy hart meer en meer teen vrou en kinders. Met 'n fyn gevoel word die nadering van die krisis in Rina se gemoed aangedui.

In die tiende hoofstuk ontmoet ons weer Lottie en Martha, met prof. Anderson en dr. Van Huyssteen. Hul gesprekke bly deurgaans boeiend.

Intussen het Rina kranksinnig geword. Die verhaal van haar wanhopige wegvlug uit die stille huis sou dramatieser gewees het as die skryfster dit op meer direkte wyse beskryf het, as iets voor ons oë gebeurende. Tog bly dit treffend. Lottie kom vir Rina help oppas en Frans kry nou genoeg geleentheid om oor sy sondes na te dink. Die troue verpleging van Lottie en die gasvryheid van die vriende in Duits-Wes bewerk die langsame herstel van Rina. Frans kom tot inkeer deur selfontleding en moet uitroep: ‘Rina, Rina! het jy só diep gely!’ Met 'n fyn aanvoelingsgawe word die verhouding tussen man, vrou en kinders tydens Rina se herstel geteken. Frans kan dit nie eens waag om oor die toekoms in die Unie te praat nie.

Die langsame herwinning van Rina se liefde deur Frans ná hul aankoms in Pretoria is die beste gedeelte van die verhaal. In die toon van die skryfster tril daar 'n opregte bewoënheid, 'n erns wat tog nooit prekerig word nie, die erns van iemand wat ons iets deurleefds wil vertel. Met fyn-menskundige insig word die toenadering tussen man en vrou ontleed. Vir 'n egskeiding deins Rina terug: ‘Vir die kinders se ontwil gaan ek saam met jou, Frans. Maar nooit hoef jy met my oor liefde te praat nie - by my het dit al lankal verdor in die wildernis van Suid-Wes.’ Deur middel van die kinders vind Frans dan ook weer die weg na Rina se hart, wat in 'n mooi toneeltjie beskryf word. Dis nou nie meer die hartstogtelike passie van jonggetroudes nie, maar die besonke liefde van twee wat wil afsteek na die diepte. ‘Voorheen het ons nooit probeer om mekaar se siele te bereik nie; die oppervlakkige lewe was genoeg. Daar is baie meer in trou as wat 'n mens dink as hy jonk is.... en daar is seker baie min ouer mense wat 'n regte begrip het van die diepere sin van die lewe.’ Dis voorwaar 'n welkome verskynsel in ons literatuur dat die tydperk van oppervlakkige heuning-sentimentaliteit verbygaan en dat daar skrywers kom wat met die intuïtiewe mensekennis van die kunstenaar probeer om die lewensraaisels te ontrafel.

In Rina woeker nog die verskrikkinge van die eensaamheid. ‘My opinie is dat die een mens nooit die ander kan deurgrond nie. Elkeen het sy eie verborge persoonlikheid.’ Maar langsamerhand leer sy Frans tog beter verstaan.

[p. 276]

Die byfigure bly oor die algemeen fragmentaries, en 'n egte familieroman het dit nie geword nie. Die vaardigheid om 'n hele groep mense vir ons te laat lewe, besit die skryfster nog nie, maar haar eersteling is vol belofte, want ook by die byfigure is daar geslaagde trekke. Daar is Bernard, die gevierde politikus, wat op sy triomfaand so hunker na 'n vriend wat nie net oppervlakkig vlei nie, na 'n vrou wat nie net duur rokke wil dra nie. ‘In sy graf kon hy nie eensamer wees nie, as vanaand op hierdie luisterryke fees.’

Fragmentaries is ook die skildering van Dolf se huwelikslewe, wat eindig met sy selfmoord. Die begrafnis bring die hele familie in die slottoneel bymekaar en die huiwerende natrilling van die doodsgedagte skep die sfeer vir 'n intieme gesprek oor die groot dinge in die lewe van 'n mens. Frans is van gedagte dat getroudes ‘moet reken op die groei van mekaar se karakters en die veranderinge wat daardeur ontstaan.’ En Rina stem nou volkome saam: ‘Die liefde kom van die hemel en kan alleen alles regmaak, nie waar nie, Frans?’ Eindelik het haar verdorde liefdesplant weer nuwe groeikrag gekry. Die vroutjie wat so dapper veg teen die eensaamheid en later weer haar man se verborge innerlikheid leer ken, kry 'n mens so lief!

Dié boek sal nie sommer vergeet word nie, omdat daar diepte in is, omdat dit uit 'n ontroerde gemoed kom, omdat dit vol tere egtheid en lewenswaarheid is.