Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

[p. 269]

§ 9. Meg Ross.

Oogklappe (1925).

Die hoofpersoon van hierdie roman is Frieda Schmidt. Sy was 'n weeskind wat in haar oom se huis groot geword het onder die sorg van ‘'n droë arbeidsame oujongnooi’, tant Maria. Die verhaal speel tydens die laaste Groot Oorlog; en as Kern, Frieda se oom, geïnterneer word, bly Frieda by mevr. Steyn agter. As gevolg van die onsimpatieke omgewing waarin sy opgegroei het en veral deur die gemis van 'n moeder, het Frieda 'n teruggetrokke, skamerige geaardheid. Ons kry 'n mooi kykie op tant Maria se huishoudelike begrippe uit die geval van die ‘afskuwelik geblomde’ rok met die rooi val wat Frieda 'n hele jaar moes dra. Die simpatieke mev. Steyn doen haar bes om Frieda van haar skamerige houding te genees. Sy kry mooi rokke en goeie raad vir ‘daardie los toue’, haar hare, wat nou nie meer vasgeplak sit op haar kop nie. Mev. Steyn en haar seun, Fred, probeer om Frieda in die geselskapskringe van die stad te bring, maar die kleingeestige Duitserhaat verbitter haar en versterk die stugge terughoudendheid van haar geaardheid. Haar enigste troostertjie is die eenoog-hondjie Vlekkie, wat sy egter ook moet agterlaat as sy ná die dood van haar oom besluit om verpleegster te word.

Op aanskoulike wyse word die ervarings van Frieda in die hospitaal geteken. Die venynige speldeprikkies van 'n jingoïstiese matrone verbitter haar, maar die vriendskap van haar kamermaat, Anna Brits, en 'n ou skoolvriendin, Bettie Marais, maak die lewe tog ten minste draaglik.

In die vierde hoofstuk sien ons die onervare Frieda in die kloue van 'n gewetelose skurk, De Wet, wat haar tussen die rotse op Seepunt hipnotiseer. Fred daag net betyds op om haar te red. Die hele geval gee my 'n nasmakie van goedkoop ‘romantiekerigheid’, al is die gegewens ongetwyfeld eg. Die tekening van Frieda se innerlike gevoelslewe word sonder enige warmte, baie koel-saaklik gegee. De Wet neem haar b.v. na 'n skouburg:

‘Met ademlose spanning sit Frieda daar; haar oë is wyd oopgerek, haar mond is halfgeopen, en sy is blind en doof vir alles wat rondom haar aangaan. Toe die twee hoofspelers eindelik geluksalig mekaar omhels, gee sy 'n diep sug en kyk om na De Wet, wat daar sit met sy oë op haar gevestig’ (p. 89).

So 'n banale beskrywing, wat ons aan die ‘wydgespalkte, verwilderde kykers’ van De Waal herinner, mag nie in 'n roman van letterkundige pretensie voorkom nie, en as weergawe van die gevoelens van 'n onervare meisie by haar eerste teaterbesoek bevat dit niks treffends nie. Die skryfster het die geval nodig gehad om die stygende verbittering van Frieda teenoor die lewe te verklaar, en wou miskien ook 'n waarskuwende lessie vir ons jongedogters invleg. Dit maak op my die indruk

[p. 270]

van 'n stukkie papierpsigologie wat, hoe waarskynlik ook, tog onwaar word deur gebrek aan fyndeurvoelde uitbeelding:

Op die hospitaal kry Frieda nou 'n baie interessante pasiënt, Stafford. Hierdie episode word met warmte beskrywe, en die tekening van die jong man wat so dapper veg teen die dood, is vol innigheid. Uit jammerte oorwin Frieda haar skamerigheid; die lyding wat sy so elke oomblik aanskou, verteder haar hart, en die pateties-smekende blou oë van Stafford triomfeer oor haar ‘aangekweekte koelheid’.

‘Kokend warm en dan weer yskoud golf haar bloed deur haar liggaam; met 'n skuldige trek op haar gesig buk sy vooroor en druk 'n haastige soen op sy voorhoof’ (p. 130).

Dié golwende bloedstroom hinder ons, en daar is nog meer plekke waar Frieda ‘oorkook’ hiervan of daarvan; maar dat die skryfster haar tog ingeleef het in die hele situasie, daarvan getuig tal van geslaagde trekkies. Die neiging om meer aandag te wy aan die fisieke refleks as aan die innerlike gebeure self, gee net aanleiding tot banale sinnetjies soos: ‘Frieda word spierwit en sy voel asof daar 'n ysblok is waar haar hart behoort te wees’ en ‘Dit is net asof skielik 'n yskoue hand agter op haar nek val.... en haar hart klop vinnig.’

Die Stafford-geskiedenis prikkel Frieda tot selfondersoek. Sy voel gevlei oor Stafford se liefde, en wanhoop nie aan verdere oorwinnings nie, as sy maar net minder gedwonge en styf kon word. Ek voel egter weinig diepte in die selfondersoek waarmee Hoofstuk VI begin. Frieda besluit om ‘'n bietjie meer van haar innerlike skatte rond (te) strooi.’ So 'n opmerking toon dat die skryfster Frieda se sielegroei tog maar as 'n belangstellende buitestaander beskou en nie die sielsproses in al sy skakerings self ondergaan het nie. Sy het Frieda se mentaliteit bestudeer, en die Stafford-episode moet die verandering in haar gemoed verklaar en waarskynlik maak. Maar dat 'n meisie met só 'n geaardheid haar opsetlik voorneem om ‘haar innerlike skatte te gaan rondstrooi’ - nee, dit lyk vir my psigologies onjuis.

'n Mooi kontras bereik die skryfster in 'n volgende hoofstuk. Op 'n vrolike tennisparty waar die lewensvreug van die jongspan hoogty vier, verwek die eerste berigte van die griepepidemie 'n kille angshuiwering. Ons deurleef weer die grieselige Swart Oktobermaand en kry 'n kykie op die hospitaalbedrywigheid. Die kaskenades met die lastige matrone word goed beskryf en gee afwisseling aan die triestige tonele.

Frieda verpleeg nou 'n grieppasïent, Jan Vermeulen, wat haar sy liefde verklaar net voor hy die hospitaal verlaat. Kort daarna hoor sy toevallig dat daar op Valkenburg 'n pasïent is met die naam Petrus Schmidt. Sy ondersoek die saak en vind dat daar alle rede is om aan te neem dat dié kranksinnige haar vader is. Intussen kom sy deur haar

[p. 271]

uitbottende liefde vir Jan voor hierdie vraagstuk te staan: Mag ek met Jan trou as ek weet dat daar so 'n ernstige erflike siekte in my familie is? Dit word 'n martelende stryd vir die arme Frieda. Dag en nag tob sy daaroor sonder om 'n oplossing te vind. Vlot loop die verhaal, en met aandag volg ons die verwikkelinge. Maar die nadruk val hier ook weer op die liggaamlike aspekte van die sielestryd. Die verlammende kwelgedagtes wat ons 'n intiemer blik op Frieda se geestesgesteldheid sou gegee het, word maar vaag en in algemene terme aangedui.

‘Dit was 'n vervelige doolhof waarin Frieda haar bevind; honderdmaal vind sy uit dat sy altyd weer dieselfde pad gegaan het....’ ens. (p. 249).

Dit kom my voor of die skryfster die saak glad te nugter beskou het, of sy nooit self die beklemmende angstrillings ondergaan het van die arme meisie wat so bang was om kranksinnig te word nie. As sy haar dieper in die stemming van die gemartelde siel ingelewe het, sou daar meer intiem-persoonlike trekke in die beskrywing gewees het; dan sou die beklemmende atmosfeer van die situasie, wat nog ingewikkelder word deur die besadigde liefde van Jan, ook by die leser 'n angshuiwering gewek het. Soos dit daar staan in die roman, maak dit meer die indruk van 'n interessante, realisties beskrewe geval as die weergawe van 'n innig-deurleefde, kleinmenslike Gethsemane. Wanneer ons later uitvind dat die hele stryd enkel en alleen te wyte is aan Frieda se nalatigheid om 'n geheimsinnige pakkie van haar oorlede moeder betyds oop te maak, dan is ons geneig om op Frieda se uitroep: ‘O, ek is 'n bobbejaan!’ te sê: Ja, jy is tog maar 'n bobbejaan, 'n vergeetagtige bakvissie wat jou verbeel het dat jy 'n tragiese figuur was!

As ons Afrikaanse romanskrywers die werklik grote tragiek wil bereik, dan moet hulle nie gevalletjies uitdink wat op so 'n swak motief berus nie, selfs al het die motief, soos hier, 'n sweem van waarskynlikheid; nee, hulle moet ons laat voel die onverbiddelike onafwendbaarheid, die absolute noodsaaklikheid wat 'n sterk karakter kragtens sy eie ingeskape geaardheid meedoënloos na die afgrond sleur. En hulle moet self in eie persoon, aan die lywe ondervind die sielemarteling van die stryd, die huiwerende vrees vir die voorgevoelde val as hulle by die leser die tragiese stemming wil opwek. Dit is die vloek.... en die seën van die kunstenaarskap....

Ek is nie blind vir die groot verdienstes van Meg Ross se beskrywing nie. Sy het 'n aangename verteltrant, en ek wil veral wys op die gelukkige uitbeelding van die vriendskap met Vlekkie, wat met sy innige hondesimpatie kalmte en rus bring vir Frieda se vermoeide hart. Treffend is ook die gedagte in die brief van Frieda se moeder:

[p. 272]

‘Dis nie genoeg om iemand se liefde te verkry nie; 'n mens moet ook oppas dat daardie liefde àl die jare deur aan die lewe bly....’

wat 'n opmerklike ooreenkoms vertoon met 'n motief in Eensaamheid.

‘Pas op vir Oogklappe, wat jou verhinder om 'n ding van al kante te ondersoek’,

is die raad wat Frieda uit haar moeder se brief kry. Maar Frieda se oogklappe was altans in die geval met Vermeulen nie te wyte aan 'n karaktereienskap nie: dit was meer die gebrekkige redeneervermoë wat 'n mens dikwels by verliefde meisies aantref en wat interessant bly.... solank as jy self verlief is.... maar wat baie na foppery lyk as dit in 'n roman moet dien as motief vir 'n geweldige sielekrisis.

Met dié krisis bereik die roman sy hoogtepunt. Vir Frieda is alles nou rosegeur en maneskyn. Die belangstelling word egter gaande gehou deur die liefdesverwikkeling tussen Fred en Bettie, wat met veel mensekennis beskrywe word. Ook hulle het met oogklappe rondgeloop en dit te laat uitgevind.

As eerstelingswerk is Oogklappe 'n roman wat 'n belofte vir die toekoms bevat. Die talentvolle uitbeelding van die hospitaallewe en die vriendskap van 'n ou hondjie, asook meer as een geslaagde trek in die karaktertekening is daarvan die bewyse. 'n Skryfster wat in haar eerste werk al so 'n peil bereik het, sal metteryd seker ook die gebreke waarop ek gewys het, oorwin. Met die verskyning van Van Schaik se drie bekroonde romans het ons prosakuns sonder enige twyfel 'n groot stoot vorentoe gekry. In die loop van 'n paar jaar het daar by ons ontwikkel 'n vertelkuns wat met verrassende tempo streef na tegniese volmaaktheid. Die grofste tegniese foute van 'n jaar of twee gelede het ons nou oorwin, en dit gee ook die kritikus moed om, ten spyte van die eina-geroep van party kleinserige skrywers, voort te gaan met die verkondiging van wat hy as waarheid gevoel. Maar tegniese bedrewenheid is nog maar die mins belangrike kant van 'n kunswerk. Ons moet veral strewe na geestelike verdieping in ons prosakuns. Ons wag nog op dié kunstenaar met 'n breë epiese natuur wat van louter sinsgewaarwording en observasie sal opstyg tot geestelike eenheid, tot 'n sintese; wat al sy ervarings en ontroerings sal kondenseer tot 'n plastiese lewensbeeld van die Afrikaanse mens.