Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 14. P.R. Gauché.

Die Drie Dogters (1923).

Hoe die drie dogters van oom Dirk Joubert verloof en getroud geraak het, vertel Gauché, die skrywer van Twaalf Samesprake, ons in hierdie roman. ‘The course of true love never did run smooth’ - dit is die geval met Sannie, wat 'n flerrieagtige natuur het. Deur die fyn-bedagte plannetjies van Anton Ferreira, 'n windbuks en verkwister, word haar verlowing met die deeglike Jan Opperman verbreek. Dit is 'n keerpunt in haar lewe; en 'n gevaarlike wond wat Jan in die opstand van 1914 opdoen, bring die twee weer bymekaar. Die ander vryende paartjies vorder net fluks; en van hoe die kêrels om die nooiens draai, allerhande flikkers maak en bruilof vier, kry ons 'n aanskoulike tekening. Oom Dirk en twee van sy skoonseuns het almal modelplase; hulle is flukse boere met 'n sterk kredietrekening in die bank, terwyl die derde, 'n landmeterargitek, ook 'n gelukskind is. Teen die end van die verhaal word hulle almal voorsien van kunsvolle woonhuise en skattige kindertjies.

Die skrywer wou ons 'n tekening gee van die idilliese plaaslewe. ‘Die groot bome, die kinders daaronder, en die ruwe primitiewe banke, gee pragtige materiaal vir die kuns van 'n skilder of digter, wat nie net teen die materiaal vaskyk nie’ (p. 13). Die ‘pragtige materiaal’ het die skrywer met wavragte aangery. Maar hoe kom dit, dat ons ten spyte van al die fyn fotografiese besonderheidjies tog nie die geure van die paradysagtige omgewing uit sy boek voel opstyg nie? Omdat Gauché 'n skilder is wat ‘net teen die materiaal vaskyk’; omdat sy natuurbeskrywing louter omlysting is, van buite opgeplakte fraaiigheid; omdat sy mense nie vasgegroei sit in die natuur, nie een geword het met hul omgewing nie, maar daarin ronddwaal soos toevallige piekniekgangers wat deur vlugtige uitroepe uiting gee aan hul bewondering. Blykens die aanhaling het Gauché dit alles self gevoel, en daarom bepaal hy hom tot 'n opsomming van die nugtere feite. ‘Die berg wat die plaas onder sy vleuels (sic!) beskerm, maak 'n indruk van waardige stewigheid en trots’ (p. 18). Dit sal wel waar wees, maar 'n kunstenaar konstateer tog nie so droogweg sy indrukke nie! Vergelyk hiermee die suggestiewe beeld van Malherbe wat die berg sien as 'n

[p. 148]

 

Monument van die eeue

 

uit die stilte gestyg,

 

nes 'n grote gedagte

 

wat ewiglik swyg.

Dieselfde gebrek aan pittige plastiek en beeldende fantasie merk ons op as Gauché sy ‘betowerend mooi’ Sannie moet voorstel. Ook hier beroep hy hom op 'n ander kunstenaar: ‘As ons beeldhouer Van Wouw, 'n origineel soek vir 'n beeldontwerp wat 'n tiepe van 'n volmaakte dogter van die natuur voorstel, sal hy nie 'n beter een kry nie as Sannie Joubert’ (p. 25). Moenie oor so 'n natuurkind praat nie, teken haar, sodat sy vlak voor ons staan. Dáár lê die moeilikheid!

Die verskyning van Ogg se Piet Plessis, a Backveld Boer, ‘die berugte boek.... waarin die Afrikaner weer ten onregte swartgesmeer word’, het aanleiding gegee tot Gauché se verhaal. Hy ‘het toe gemeen om 'n paar tiepes onpartydig en juis voor te stel’ - so deel die skrywer ons in sy voorwoord mee. By tipes het dit gebly, want Gauché se figure stel eintlik meer fragmentariese begrippe en gevoelens voor as logies opgeboude wesens met 'n eie emosionele lewe. Hulle het lief, hulle trou; die uiterlike lewensfeite word aanskoulik geteken, maar tot die innerlike roersels van hul harte dring die skrywer maar selde deur. Hulle is meer samelapsels van afsonderlike eienskappe, wat onder sekere omstandighede op 'n verstaanbare wyse reageer, as lewende mense met wie ons innig saamlewe. En omdat hulle met so weinig lewenswarmte geteken is, kan ons onmoontlik belangstel in al hul verliefderigheidjies. Jong mense van 15 tot 16 jaar sal die boek deurhardloop om te sien of die paartjies mekaar ‘kry’; oueres wat nie net ‘vir die storie’ lees nie, sal daar weinig in vind wat tot lewensverryking en -verinniging kan dien, sal hoogstens kan sê: ‘So 'n vryery het ons al meer gesien, so 'n bruilof het ons baie vroeër saamgevier en sulke ideale plase wil ons graag erwe!’

Dat die skrywer sy karakter net van die buitekant beskou, blyk uit die ‘ontwaking’ by Sannie. ‘Iemand wat haar, ongemerk, noulettend waarneem, sal gou-gou tot die ontdekking kom, dat haar beweginge meer werktuiglik as bedaard genoem kan word.’ (p. 97.) Die uiterlike bewegings dui die skrywer sorgvuldig aan: 'n traan vloei ‘oor haar skone wange met reëlmatige tussenpose’ (sekuur gemeet!); haar ‘byna volmaakte gestalte’ wat vroeër tot die gevleuelde wesens behoor het, want dit het ‘gesweef’ ‘op die vlerke van haar trotse, ongedwonge eie ek’, neem nou meer normale afmetings aan en haar ‘bewegings stem harmonies ooreen met haar uiterlik’ (p. 99). Ons hoop dat dit ten minste 'n voorlopige ruspunt was van Sannie se ‘nimmereindigende natuur’! (p. 15).

Die innerlike bewegings, wat hier tog van oneindig meer belang is, word net effentjies aangeroer, of botweg op nugtere wyse gekonstateer:

[p. 149]

‘Haar hele bewussyn is gekonsentreer op een onderwerp: ‘selfverwyt’. Aan sulke sinnetjies voel ons dat die skrywer sy karakters wel logies inmekaar getimmer het, maar dat hy hul worstelinge nie altyd self deurleef het nie. Dit is beredeneerde en nie deurvoelde psigologie nie.

Tot die besgeslaagde gedeeltes van die boek behoort die uitbeelding van Sannie se vlinderagtige geaardheid. Sy speel die hoofrol in die verhaal en deur verskillende realistiese toneeltjies kry ons werklik 'n goeie kyk op die eerste fase van haar karakter en terloops ook 'n aanskoulike voorstelling van die boerelewe - van dié idilliese kant daarvan ten minste. Sannie se weifeling tussen Jan en Anton, die vermenging van liefde en skynheilige selfsug by laasgenoemde, is met groot waarheid en innigheid geteken. Ook die verhouding tussen Jan en Wouter het die skrywer goed deurvoel. Al is die smarte van Jan ook ‘onbeskryflik groot’ (p. 82), ons voel tog dat die skrywer werklik iets eg-mensliks in sommige episodes gevleg het. As hy meer let op die roersels van die mensehart, minder lees uit oë en uiterlike bewegings, kan sy volgende roman nog iets belowe.

Jongmense, wat minder op sielkundige uitbeelding let, sal met plesier die kronkelgange van die liefde volg, en ons kan die boek gerus in hul hande stel, omdat die moraal goed, en die taal welversorg is. Nie dat Gauché 'n woordkunstenaar is wat ons verras deur 'n persoonlike styl me. Sy taal is deurgaans grammatikaal suiwer in die haak, maar dit is kleurloos-korrek, sonder eie siening. Hy skrik nie eens vir so 'n spektakelagtige beeld as die volgende nie: ‘haar bors, wat onrustig op en neer gaan, soos die golwe van 'n onstuimige see’! (p. 144). Sulke voorbeelde is gelukkig baie skaars en ons moet dankbaar wees dat die skrywer aan die tegniese aspek soveel aandag bestee het.