Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 13. Adv. Eugène N. Marais (1872-1936).

Ofskoon Marais se digwerk uit letterkundige oogpunt van groter betekenis is as sy verhale, het hy tog, veral aan die end van sy loopbaan, heelwat verdienstelike prosa geskrywe. Van hom het die volgende prosawerke verskyn: Margriet van Laastelust (1922); Dwaalstories (1927); Natuurkundige en Wetenskaplike Studies (1928); Sketse uit die Lewe van Mens en Dier (1928), later herdruk onder die titel: Die Mielies van Nooitgedacht; Die Huis van die Vier Winde (1933); Die Leeus van Magoeba (1934); Die Siel van die Mier (1934); Burgers van die Berge (1938). Laasgenoemde twee werke word in hoofstuk VII bespreek.

Margriet van Laastelust (1922).

Dit is moeilik om die digter van Winternag en Mabalel te herken in Margriet van Laastelust en Die Wegraak van Sannie, twee verhale wat so weinig uitmunt deur diepte van gevoel of skoonheid van styl. Margriet woon op 'n Drakensteinse plaas in die tyd toe die Kaap onder die Bataafse Republiek was. Die verhaal berus op die ooreenkoms tussen tweelingbroers. Op lewendige wyse bring Marais spanning in die intrige deur die nagtelike togte van die meisie. Hy het 'n boeiende verhaaltoon, al bly die tekening ook oppervlakkig. In Die Wegraak van Sannie bedink 'n boeredogter 'n oulike plan om 'n godsdienstige twis tussen haar vader en aanstaande skoonvader te besweer.

Die Huis van die Vier Winde (1933) en Die Leeus van Magoeba (1934).

Wie enigsins bekend is met Marais se ervarings, soos deur dr. G. Preller opgeteken in sy Historiese Opstelle, sal begryp hoe hy die vreemdsoortige skat van kennis versamel het, waarvan ons telkens brokstukkies in sy verhale vind. Op twintigjarige leeftyd was hy al redakteur van Land en Volk en medewerker van Engelse blaaie. In Engeland studeer hy eers in die medisyne en later in die regte. In Egipte interesseer hy hom in syferskrif en oudheidkunde. Na die Tweede Vryheidsoorlog keer hy terug tot die joernalistiek, maar sy rustelose gees vind die beperkings van die Engelse sensuur te lastig, en hy trek na die eensame distrik

[p. 144]

Waterberg as vrederegter. Hy het afkerig geword van alle ‘mensepraal’ en in sy moedeloosheid uit hy net een gebed:

My bede sou net dit verkry,
dat Uwe eensaamheid my dáár
vir laas met roerend mag berei
U groter stilte te aanvaar!

Maar gedurende hierdie vier jaar in Waterberg is hy besig met allerlei mediese en wetenskaplike proefnemings, totdat hy weer as advokaat begin te praktiseer in Pretoria.

Marais se wetenskaplike aanleg blyk duidelik uit 'n groot aantal van sy verhale. Die kern daarvan is dikwels 'n interessante wetenskaplike feit, wat verduidelik word deur die denkbeeldige dr. Paul de Roubaix ‘die bekende Suid-Afrikaanse plantkundige’. Sielkundige vraagstukke word toegelig deur die beroemde psigiater, professor Paul de Ridder, wat al sy tyd aan navorsing wy. Op die gebied van die kriminologie tree die geniale kolonel François de Ville op, 'n gewese kommandant van polisie, wyd en syd beroemd as verkenner, en 'n erkende outoriteit op naturellegewoontes. Omdat hierdie drie figure gewoonlik aktief deelneem aan die handeling kan hulle op onopsetlike wyse die nodige toeligting gee. Die opmerksame leser begryp egter dadelik dat dit die skrywer self is wat in hierdie vermomming sy teorieë in verhaalvorm uitwerk. Sy werkwyse blyk duidelik uit Die Huis van die Vier Winde waar dr. De Roubaix in antwoord op 'n vraag oor die voortbestaan van die menslike persoonlikheid na die dood sê: ‘Ek sal julle 'n voorval vertel wat die naaste aan wetenskaplike bewys is wat ooit binne my persoonlike ondervinding geval het.’ Af en toe verlei Marais se bekommernis oor die ‘wetenskaplike bewys’ hom tot beredeneerde verklarings wat alleen in 'n handboek tuishoort (vgl. die slot van die bogenoemde verhaal en die uiteensetting van vervolgingswaansin in Die Vliegende Hollander).

Afgesien egter van hierdie wetenskaplike uitstappies, is Marais onteenseglik een van ons boeiendste vertellers, wat die kuns verstaan om die leser se aandag sommer uit die staanspoor vas te gryp. As hy jou eers plegtig verseker het dat hy gaan vertel van ‘die sonderlingste avontuurlike gebeurtenis’ wat hy ooit deurgemaak het, en dat elke woord daarvan waar is, ‘bevestig deur 'n wolk van getuies’, dan gee jy jou gewillig aan sy leiding oor, skuif alle twyfel opsy en ondergaan die huiwerende spanning van 'n dramatiese episode.

Marais kies by voorkeur ongewone motiewe. Vir die gewone, alledaagse mens het hy weinig belangstelling, en sy hoofpersone is meestal in die een of ander opsig abnormaal of word deur 'n sameloop van omstandighede in 'n avontuur gewikkel wat tot patologiese reaksies aanleiding gee. Deur 'n haarfyne optekening van allerlei besonderhede slaag

[p. 145]

die skrywer egter daarin om 'n atmosfeer van geloofwaardigheid te skep, wat die geheimsinnigste gebeurtenis binne die perke van die moontlikheid bring.

Kort na sy huwelik stap Hendrik du Preez die veld in om heuning te gaan soek vir 'n paar gaste. Deur 'n rotsval word hy vasgekeer op 'n lysie, kleiner as die buikplanke van 'n ossewa. Dit duur meer as vyf maande voordat hy verlos word, en alleen deur 'n ystersterk gestel kon hy die liggaamlike en geestelike kwellings van sy gevangenskap verduur. Op vernuftige wyse rig hy sy staanplekkie in en voorsien hy in sy behoeftes. Maar die skrywer wy veral aandag aan die sielkundige reaksies wat so 'n skynbaar hopelose opsluiting teweegbring. Deur wanhoop en jaloesie word die ongelukkige byna tot waansin en selfmoord gedryf. Die jaloesie ontstaan deur die gedagtes oor 'n vroeëre minnaar van sy jong vroutjie, en sy eerste daad na sy bevryding is 'n poging om hierdie mededinger teen 'n wawiel te verpletter. Met hierdie humoristiese toneeltjie het Marais die dramatiese avontuur van Hendrik du Preez afgesluit (Salas Y. Gomez).

In Die Vliegende Hollander het ons ook met 'n ongewone geval te doen. Dis die geskiedenis van 'n Afrikaanse familie waarop 'n vloek rus, wat deur die geduldige ondersoek van dr. De Ridder ontrafel word. Met al die tradisionele middele - knap verafrikaans egter - word 'n weefsel vol geheimsinnighede gespin, waarby 'n dwalende spook, 'n lyfband van juwele, 'n spookskip, historiese dokumente en 'n mooi nooi te pas kom. Maar dit is die skrywer veral te doen om 'n uiteensetting van erflike kranksinnigheid te gee.

Die Spookbul van Farrelone en Dieprivier bevat die geskiedenis van twee families wat deur 'n reeks geheimsinnige verskrikkinge in 'n toestand van gedurige vrees leef, totdat kolonel De Ville die misdadigers ontmasker. Hierdie verhale bevat ooreenkomste met die Tales of Mystery and Imagination van Edgar Allan Poe, die grondlegger van die moderne speurverhaal. Op besonder vernuftige wyse word herhaalde moordaanslae beraam, en uiteindelik is alles in 'n ondeurdringbare ‘wolk van geheimsinnigheid’ gehul, sodat die bedreigde persone in gedurige angs verkeer. Marais loop egter nie die stofgetrapte paadjie van die konvensionele speurverhaal nie. Sy materiaal is oorspronklik van vinding, en hy hou die belangstelling van die leser vas deur sy dramatiese verteltrant en die invlegting van allerlei wetenskaplike wetenswaardighede, onder andere oor Kafferbygeloof, gewoontes van diere, sielkundige afwykings, ens. Die hoofpersoon in Dieprivier is 'n bastermeid wat deur ‘'n sonderlinge verdubbeling van persoonlikheid’ beurtelings as Kaffermeid en dan weer as verfynde dame optree. Van kleinsaf is sy verliefd op haar baas, en as hy later in die huwelik tree, probeer sy haar gehate mededingster op sluwe wyse uit die weg te ruim deur slange na haar aan te lok. Die kern van hierdie verhaal

[p. 146]

het die skrywer nader toegelig in sy bundels Natuurkundige en Wetenskaplike Studies en Die Siel van die Mier, waarin hy breedvoerig uitwei oor verdubbeling van persoonlikheid en geur as seksuele signaal by diere.

In Die Wit Uil kry ons weer 'n stukkie abnormale psigologie in verhaalvorm. Van Vuuren het vyftig jaar lank ‘die las van 'n moord gedra wat hy nooit gepleeg het nie.’ Die motief toon ooreenkoms met Skaduwee van 'n Misdaad in die bundel Sketse uit die Lewe van Mens en Dier.

Afrikanerbeeste, Isaak Slyk en Jonkheer van der Made tot Zevenster getuig almal van Marais se liefde vir diere. In die eersgenoemde verhaal is die hoofpersoon 'n ou Boesman ‘wat oënskynlik op gelyke voet met diere kon omgaan, wat hulle taal kon praat en hulle gemoedsbewegings deelagtig kon word.’ Ou Hendrik het 'n wonderlike beheer oor sy beeste, en al sal sommige lesers wel twyfel aan die waarskynlikheid van sy buitengewone maneuvers, sal hulle tog moet erken dat die skrywer die kuns verstaan van deur sy noukeurige diere- en veldkennis ons van die begin tot die end te boei.

Dr. Preller het in sy inleiding tot Marais se gedigte daarop gewys hoe by die digter ‘oormaat van verdriet gelei (het) tot 'n gevoel wat grens aan lewensmoeheid.’ Marais se siniese lewensbeskouing het uiting gevind in Skoppensboer:

Gewis is alles net 'n grap!
Ons speel in die komedie mee,
geblinddoek met 'n lanferlap

wat selfs die son 'n skadu gee.

Dieselfde troostelose opvatting vind ons in die verhaal De Boom in het Midden van den Hof. Eerw. Scalinger, wat na 'n vyftigjarige bediening op Drogebult afgetree het met die bittere besef dat sy lewe 'n mislukking was, word versoek deur 'n Afrikaanse Mephistopheles wat hom ‘die ware Elikser des Lewens’ aanbied. Hy beswyk vir die versoeking en herwin sy verlore jeug - maar slegs 'n kort rukkie - want al spoedig kom die donker skaduwee van Skoppensboer al sy toekomsdrome vernietig:

‘Nou weet hy dat elke vreugde wat sy dwase hart in die vooruitsig gestel het altyd 'n gesteekte perske was - met die kleure van die dageraad van buite en wurms en verrotting van binne.’

Uit hierdie beknopte karakteristiek van Marais se vertelkuns sal dit duidelik wees dat hy deur die uitsonderlikheid van sy verhaalmotiewe, deur die verbinding van digterlike fantasie en wetenskaplike insig reg het op 'n eie plekkie onder ons Afrikaanse vertellers. As gevolg van sy uitgebreide ervaring op velerlei gebied het hy 'n intieme kennis opgedoen van ons mense op die platteland, en sy wetenskaplike proefnemings met

[p. 147]

diere het hom die sleutel tot baie verrassende geheime gegee. Dat hy egter ook met besondere talent 'n toneeltjie uit die daaglikse lewe kan skilder, blyk uit Die Brief van Nooitgedag (Sketse uit die Lewe van Mens en Dier). Wie kan vergeet hoe deur oom Groot Hans se koppigheid, tant Sannie se roupapier en Piet Bobbejaanpaal se domheid 'n deftige begrafnis op Nooitgedag gereël word.... sonder dat daar iemand is om te begrawe!