Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

[p. 101]

Hoofstuk V.
Verhalende Prosa: Die intrigeroman.

§ 1. Indeling. - D'Arbez as voorloper.

In die eerste hoofstuk is 'n algemene karakteristiek van die Afrikaanse woordkuns van die laaste vyf-en-dertig jaar gegee, waarin enkele stromings aangedui is. Om 'n oorsig van die verhalende prosa te vergemaklik word dit wenslik om enkele hoofgroepe te onderskei. Vereers is daar die skrywers wat geskiedkundige en sedekundige motiewe borduur op die raamwerk van 'n spannende intrige met die doel om aangename en eenvoudige leesstof van gesonde strekking te verskaf, wat veral die jeug kultureel-bewus kan maak. 'n Voorloper op hierdie gebied was J.F. van Oordt (1856-1918), wat onder die skuilnaam D'Arbez, in die oorgangsperiode tussen die Eerste en Tweede Beweging 'n hele reeks historiese verhale geskryf het onder die algemene titel ‘Zuid-Afrikaanse Historie-Bibliotheek’. Op aangename wyse het D'Arbez, min of meer op die manier van Van Lennep, wat toe en veel later nog in ons land as een van die groot Nederlandse skrywers gegeld het, geskiedenis en romantiek deurmekaar gevleg en die jeug van Suid-Afrika so speel-speel die waarheid vertel, wat hul op die verengelste skole gewoonlik onthou is. Mooi Annie, die mees geliefkoosde deel van die serie, het, naas Van Lennep se werke, waarskynlik gedien as die model waarna De Waal e.a. later gewerk het. In dié verhaal kry ons verskillende kykies in die geskiedenis, wat gewoonlik los staan van die verhaal, of net met 'n dun draadjie daaraan verbind is. Dit is nie die werk van 'n skeppende kunstenaar, wat met sy besielende asem lewe blaas in die dorre doodsbeendere nie, maar 'n poging om vermaak en nutte lering te kombineer. D'Arbez het 'n aangename verteltrant, en hy sorg vir die nodige spanning wat die jongspan die lus moet gee om sy brokstukke geskiedenis ook te lees. Annie is nie net mooi nie, maar sy kry ook die gebruiklike erfporsie van 'n skatryk bloedverwant en 'n klomp deftige Kaapstadse vryers. Maar sy gee die voorkeur aan 'n eenvoudige, dog deeglike grensboer, en na 'n bietjie moeilikheid ‘kry’ die twee mekaar. Die verhaal sluit met die konvensionele skildering van die allergelukkigste egpaar met

[p. 102]

die eersgeborene op die arm van die moeder - 'n slot wat ons herhaaldelik in De Waal se romans aantref.¹⁾

By die skrywers wat in hierdie rigting werk is die avontuur (meestal die historiese avontuur) hoofsaak, die didaktiese strekking 'n belangrike bysaak, en die psigologie gewoonlik glad geen saak nie. 'n Skerp teenstelling met hierdie groep vorm die meer bewuste kunstenaars wat daarna streef om die mens ook in sy innerlikheid te ontleed, by wie die avontuur vergeestelik word en 'n vooropgesette strekking deurgaans afwesig is. Die teenstelling tussen hierdie twee groepe is al in die eerste hoofstuk meer in besonderhede uitgewerk. 'n Vaste grens tussen die twee kan natuurlik nie aangewys word nie, want tussen die uiterste verteenwoordigers is daar allerhande skakerings. By die indeling het die oorwig van die intrige- of sielkundige motief die deurslag gegee. In 'n letterkunde wat nog pas in sy aanvangstadium verkeer en waar die meeste skrywers nog rondsoek in allerhande rigtings sou 'n meer presiese indeling ongewens wees, want verskillende strominge, reaksies en invloede kan eers langsamerhand met enige sekerheid onderskei word. Ek meen egter, dat hierdie voorlopige indeling op duidelik waarneembare grondslag berus en 'n beter insig in die ontwikkelingsgang van ons verhalende prosa gee as die kronologiese wat in die eerste uitgawe nog vrywel die enigste oplossing was. Langenhoven toon verwantskap met albei hoofgroepe, maar hy is tog in hoofsaak didakticus en sy werk kan beste as eenheid beskou word in 'n afsonderlike hoofstuk. 'n Aantal prosaskrywers wat totnogtoe weinig gepresteer het en beswaarlik by een of ander groep kan ingedeel word, sal in die agste hoofstuk bespreek word.

1) Oor D'Arbez kan verder vergelyk word die inleiding by my Afrikaanse bewerking van Mooi Annie en die monografie van P.J. Nienabér: D'Arbez as Skrywer.