Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 9. Kultuur-toestande.

Oor die algemeen was die Afrikaanse mensheid na 1900 nog eenvoudig; selfs nou nog tree die individu nie skerp na vore uit die massa nie. Deurgaans het die Afrikaner 'n nugtere kyk op sake; hy is rats om 'n oulike plan uit te dink waar dit 'n praktiese moeilikheid geld, maar hy besondig hom nie aan fynuitgesponne dromerye nie. Dié geaardheid het hy geërf van sy pionier-voorouers, wat in 'n woeste land altoos moes klaarstaan vir allerhande gebeurlikhede, wat sonder die geriewe van die moderne beskawing moes aansukkel met hul eie vernuftige uitdinksels. Hulle het in intieme aanraking gekom met die natuur, maar die was vir hulle vol geheimsinnige gevare; 'n geweldige samestel van vernielende oerkragte, wat deur 'n kastydende Opperwese op weerspannige sondaars kon losgelaat word. In die sweet van hul aanskyn het hulle hul brood geëet, al het die geestige grapmakers saans rondom die wagvuurtjie seker nie makeer nie. Maar hulle kon nie soos Pallieters sorgeloos grasduin in die vrye natuur nie, om met al hul sinne die heerlikheid daarvan gulsig in te drink nie. As voortrekkers moes hulle gedurig middels uitdink om die weerbarstige natuur te oorwin. Hulle moes die natuur uit 'n utiliteitsoogpunt beskou..... of anders ondergaan.

Die eindelose uitgestrektheid van die land het as gevolg gehad die isolering van die handjievol bewoners op verafgeleë plase. Die afstande was te groot, die paaie te sleg, die vervoermiddels te stadig om in-

[p. 23]

gewikkelde verhoudings tussen mens en mens te laat ontstaan, soos ons die in 'n moderne samelewing aantref. Die groot momente in die lewe was die aanneming, die Nagmaalsviering, die huwelik, die geboorte van kinders, die volksfeeste, een of ander veldtog, die daaglikse stryd om die bestaan, kranktes, ouderdom en die dood. Kortom dit was 'n lewe na die buitekant, behalwe dan wat godsdienstige oorpeinsings betref. En deurgaans het die onsienlike dinge ook nie tot geweldige sielskonflikte gelei nie, omdat die blymoedige geloof in die kerklike waarhede van geslag op geslag oorgeplant is. Die godsdiens, gegrond op 'n eenvoudige interpretasie van die Bybelwoord, of op die verklaring van die predikant, was die natuurlike erfstuk wat van vader tot seun oorgegaan het. Geloof op gesag van die Statebybel was die reël; twyfel aan die grondwaarhede was ondenkbaar; twyfel aan die praktiese toepassing van die godsdiensleer kon, weens die eenvoudige samestelling van die gemeenskap, maar selde voorkom.

Mettertyd het die verhoudinge natuurlik ingewikkelder geword. Die Boer was nie meer die koning op sy afgeleë plaas nie. Sy hoë sedelike beskawing kom in botsing met die van 'n oorwinnaar, wat hier die moderne Europese instellings en begrippe bring. Hy kan nie meer op die voorvaderlike paadjie wandel nie. Sy natuurlike ontwikkelingsgang word verander deur inenting van die Engelse idee. In sommige dele van die land word groot goudsoekende mensemenigtes as deur 'n geweldige dwarrelwind opmekaar gebondel. Die gestamp van mynmasjinerie verstoor die landelike rus. Wegtrek na 'n nuwe vaderland kan die Boer nie meer nie; hy moet hom aanpas by die nuwe omstandighede. Die moderniseringsproses begin.

Ons leef nou in die oorgangstydperk, en in die letterkunde sien ons die oue en die nuwe naas mekaar en soms deurmekaar. Die eerste digters het meestal die bevrugtende invloed van die Europese gedagte ondergaan en hulle was die eerstes, wat in die Afrikaanse kuns party gemoedstoestande van die moderne mens weergegee het. By hulle vind ons die drang wat agter die uiterlike verskynsel soek na die innerlike betekenis. Hulle gryp na die verborge werkinge van die siel, ontleed hul eie-ek en kry 'n blik op die ongekende moontlikhede van die binnewêreld. Hul natuurbeskouing raak onder die invloed van Gezelle e.a. ver verwyderd van die utiliteitsopvatting en hul openbaar aan die volk skoonheid tot in die nietigste ‘gonsrige goggatjie’.

By die prosaskrywers gaan die ontwikkeling minder snel. Die propaganda-periode duur tot omstreeks 1921. Daar is wel voor die tyd flou aanduidings van die intree van die Afrikaanse mens in die letterkunde o.a. by Léon Maré, Jochem van Bruggen, D.F. Malherbe en J.H. Kruger, maar hulle slaag nog nie daarin om ons deur forse karaktertekening te tref nie. Hulle tas wel op onsekere wyse na die psigologiese

[p. 24]

verborgenhede, maar gryp nog nie diep genoeg om ons te ontroer nie, raak nog nie die wesenlike essensie aan wat die uiterlike handeling vir ons kan verklaar nie. Die meeste skrywers voor 1921 goël maar so'n bietjie met manne- en vroueharte vir tydkorting, totdat hul weer by 'n nuwe avontuur kom. Of anders konstateer hul eenvoudig sielkundige veranderinge, wat dan kastig te ‘heilig’ is om geopenbaar te word! Laat my dit deur enkele tipiese voorbeelde aantoon. Albert du Biel behandel in sy verhaal Kain die periode van die eerste Vryheidsoorlog op die gewone manier van die avontuur-roman. As die beeld wat ek geskets het van die Afrikaanse kultuur gedurende die wordingstydperk in hoofsaak korrek is, dan sou dit seker verkeerd wees om aan die Transvaalse mense van omstreeks 1870 'n ingewikkelde emosielewe toe te skryf. Maar so eenvoudig soos Du Biel die saak voorstel, sulke sielkundige bolmakiesies as wat hy sy karakters laat slaan is in stryd met die menslike natuur, al is dit ook hoe primitief. ‘Die meisie Pêrel het verdwyn en die vrou Pêrel het haar plek ingeneem. Dit alles is duidelik in haar wese ingegrif’ (t.a.p. bls. 85). 'n Bietjie verder lees ons: ‘In dieselfde oomblik besef Pêrel dat, watter naam sy ook aan die gevoel gee, wat sy in haar hart vir die jongman het, dit nie ware liefde kan genoem word nie.’ Nou sal dié juffrou, 'n Boerenooi wat in 'n baie woelige tydperk op die Swasielandse grens woon, seker nie die aanleg of die tyd gehad het om haar gevoel soos die hooffiguur van 'n moderne psigologiese roman uit te pluis nie. Die skrywer sê self: ‘Vir Pêrel was dit 'n besige jaar - so besig dat sy nie tyd gehad het nie om te probeer om haarself te oortuig dat haar hart gebroke is’ (bls. 84). Uit so'n enkele sinnetjie blyk duidelik hoe koddig die skrywer met sy s.g. ‘mense’ omspring. En hierdie gemis aan diepte van siening, hierdie onbeholpe maneuvers met menslike gevoelens kry ons by die meeste skrywers van die propaganda-periode.

Uit dieselfde roman kan ons ook die behandeling van motiewe uit die natuur demonstreer en terloops ook 'n kyk kry op die taalmishandeling van die eerste periode. Na die val van Frans Naudé ondergaan ook die voëltjies in die wonderboom agter die huis 'n verandering. ‘Die tema van hul sang is droefheid en praat van verlange na 'n koningin, (vermoedelik die juffrou) van wie hulle eenmaal onderdane was, maar wie reeds lang afwesig is’ (bls. 84). Aan die end van dieselfde hoofstuk verander die ‘pratende tema’ in 'n jubellied by Pêrel se verskyning. Maar ‘onder hierdie boom, by daardie klip moes haar liefde begrawe lê tot in ewigheid.’ Wonderlike wonderboom! Gedienstige voëltjies, ‘want die duifies swyg en die voëltjies hou op met hul lied in die teenwoordigheid van haar verdriet.’ Hoe kan 'n mooi poëtiese motief tog nie verknoei word nie!

Maar hierdie behandeling van die natuur wys tog dat die skrywer

[p. 25]

al 'n flou besef het van die digterlike opvatting wat o.a. Malherbe in Vergeet Nie geopenbaar het. By ander skrywers kan ons iets dergeliks opmerk (b.v. in Teleurgestel). Deurgaans vind ons egter 'n totale gemis aan natuurvisie, of anders bekyk die skrywer die natuur soos 'n boer wat na 'n mooi plaas soek, m.a.w. net uit 'n utiliteitsoogpunt. (Vgl. De Waal se beskrywing van Patrysvlei in Die Twede Grieta.)