Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 5. Die Didaktiese Stroming.

Uit die aard van die saak moes veral die prosaskrywers dikwels betoënd optree. Hulle wou letterkundige genot gee, maar deur die drang van omstandighede moes hulle ook regstreeks opvoed. Vandaar die sterk didakties-moraliserende stroming, wat selfs nou nog, veral deur die groot persentasie agterlikes, sterk is. Die ontwikkeling van 'n primitiewe herdersvolk tot 'n moderne industriële gemeenskap het soos in ander lande die werkloosheidsvraagstuk laat ontstaan. En dié vraagstuk het by ons sulke afmetings aangeneem, dat die nasionale bestaan daarmee gemoeid is. Die opheffing van die arm-blanke word 'n letterkundige motief. By 'n didakties aangelegde skrywer soos Langenhoven lei dié toestand van sake tot 'n poging om albei gedeeltes van die volk te bereik ‘langes die weg van die allernederigste eenvoud’. En sy afkeer van alle ‘kunseksperte’ dryf hom, waarskynlik teen beterwete in, tot so'n uiterste deurvoering van sy argument soos die volgende: ‘As ons dan nie die smaak na die boek kan maak nie, moet ons die boek na die smaak (van die onbevoorregtes) maak’ (Aan Stille Waters, 2/3/'25). Dit is presies wat die Patriotters gedoen het. Maar gelukkig is Langenhoven se werk meestal beter as sy teorie. Hy bring wel af en toe 'n offer aan die volksmaak om sy teorie te bewys soos in Die Lig van Verre Dae (1924),

[p. 18]

'n onskuldige avontuurverhaaltjie, eie kind van Johannes van Wyk; hy verval ook partymaal in 'n maklike oppervlakkigheid wat hy vir eenvoud ter wille van die onbevoorregtes aansien. Maar deurgaans vind ons tog by hom die skone kristallisasie van die volkswysheid. Sy belangstelling vir die gesonkenes is nie 'n koelberedeneerde opinie nie, dis 'n hartstogtelike liefde; dis nie 'n oppervlakkige jammerte nie, maar 'n heerlike geloof in die moontlikheid van 'n regenerasie; só'n hartstogtelike geloof dat daaruit egte kuns ontspruit. Waar die mindere gode dit nie verder bring as soetsappige vermanings of sedeprekery nie, en van die letterkunde 'n propagandamiddel probeer maak, voel ons by Langenhoven die trilling van 'n bewoë gemoed. Te midde van die onsekere geluidjies van die eerste moraliste, hoor ons in Langenhoven se werk die sware dreunstap van 'n man. Hy het sy eie stem, en wat beteken sy teorie naas die gawe van sy kunstenaarskap? Hy sien die dinge op sy eie manier en hy sê dit op sy eie manier. Deur die sierlike spel van sy vernuftige ironie en speelse humor tintel daar op elke bladsy verrassende mooihede en selfs waar hy hom in die net van gekunsteldheid toespin, het hy nog 'n oorspronklike grasie. Uit die volksnood is die kunstenaardidaktikus gebore.

Die didaktiese lyn is eenvoudig 'n voortsetting van die Hollandse tradisie. ‘Soekers van nutte lering’ was daar altyd in die stamland en die didaktiese lyn loop van Maerlant na Cats, oor die predikantdigters van die negentiende eeu, tot op Van Eeden in die twintigste, om maar 'n paar hoogtepunte te noem. Naas dié oorgeërfde neiging moet ons ook rekening hou met die historiese wordingsperiode van die Afrikaanse volk. Die stigters van ons nasie het uit die gewone volkskringe gekom en gedurende die eerste twee eeue van sy bestaan het ons volk feitlik al sy geestelike groeikrag geput uit die Bybel en 'n paar preekbundels. Dit hoef ons dus nie te verwonder nie, dat in die eerste letterkundige proewe die stigtelike element so sterk is en die skrywers telkens oorslaan tot 'n direkte preektoon. Hulle werk is eenvoudig 'n refleks van die volksgees, en in die teenswoordige stadium van ontwikkeling kan dit nog nuttige dienste bewys, al bevredig dit ook nie altyd die eise van 'n moderne letterkundige smaak nie. Deur die werk van kunstenaars soos Totius en Langenhoven sal die volk mettertyd die onderskeid leer tussen die didaktiek wat oprys uit sulke dieptes van persoonlike belewing dat dit skoon word deur die gloed en die geloof van die siel wat daaraan uiting gee, en die traktaatjiesagtige lewenswysheid van die oppervlakkige skrywer, wat reken dat stigting en sielsvolmaking moontlik is sonder skoonheid. Die godsdienstige idee het hom so vasgevleg in die weefsels van die volksbestaan, dat die kunstenaar wat enkel skoonheid soek, wat sy hele geestelike bevrediging vind in plastiese afbeelding, innige weergawe en welluidendheid nooit die hart van die volk

[p. 19]

sal win nie. En dit is trouens dieselfde gedagte wat na die kortstondige skoonheidsaanbidding van die Tagtigers in Nederland posgevat het, sy dit dan ook langs ander weë en met medewerking van ander oorsake. Die estetiese en die etiese stroming moet saamsmelt om 'n hoër eenheid te vorm. Maar dit kan alleen by die waaragtige kunstenaar gebeur.