Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 4. Politieke Verwikkelinge.

In 1910 het ons eindelik staatkundige eenheid bereik. Die volksgees, lewendig gehou deur die taalstryd, het hom ook kragtig laat geld op politieke gebied, en wat eers uitsluitlik 'n taalbeweging was, word langsamerhand 'n nasionale beweging. Gaandeweg groei die besef, dat die grondslag van alle beskawing is die ontwikkeling van die hele volk volgens die noodwendigheid van sy eie siel en sy eie geaardheid. Maar na luttele jare van ontwikkeling in dié rigting, kom daar weer die politieke skok van 1914. Hoog vlam die hartstogte op en 'n deel van die volk probeer om die ou vryheidsideaal weer met die wapen in die hand te verwesenlik. Dié poging faal, maar dit lei tog tot 'n verhoogde volksvitaliteit, wat die selfstandigheidsgevoel aanwakker, al is die nasleep daarvan ook skeuring en verdeeldheid. Die rebellie van 1914 gee nuwe lewe aan die ou politieke ideale.

‘Niks is so heuglik, niks beslister
as dat ons son sal opkom uit
ons skoon en droewig “ewig gister”.’

Soos vroeër die Afrikaner-Bond op Majoeba wortel gevat het, so dagteken die snelle groei van 'n ander politieke party uit die dae van die opstand. Ons is nog te digby dié gebeurtenisse om dit rustig objektief te beskou, maar ek sien daarin die tweede fase van die Tweede Beweging, wat nou definitief oorgeplant word op politieke terrein. Die stootkrag van die staatkundige aksie kom oorspronklik uit die verhoogde nasionaliteitsgevoel wat deur die taalbeweging gewek is, toe die betekenis van die Groot Trek in sy volle omvang besef is.

‘Want dit het die roering ons openbaar:
Die gees van die Voortrek is nog altyd daar,

nog ongeblus.’

(Jan Celliers)

[p. 17]

Na 1914 word die politieke en algemeen-kulturele stroming feitlik identiek. Maar uit die nasleep van die rebellie ontstaan die Helpmekaar, 'n wondere openbaring van die saamhorigheidsbesef, wat nadat dit sy onmiddellike doel bereik het, uitgroei tot 'n grootskeepse kulturele aksie. Dit en ander tekens wys daarop dat die kultuurbeweging in sy derde fase onafhanklik sal word van politieke skommelinge, soos in die ouer lande. Dan sal dit ook minder onderhewig wees aan plotselinge skokke en die meer ewenwigtige evolusie sal 'n geskikter voedingsbodem wees vir die gestadige opbloei van die kuns.

Op die oomblik is die Tweede Beweging besig om sy ideale op staatkundige terrein uit te werk. Dit omvat nou die hele volkslewe in al sy vertakkinge, en op elke gebied is die Afrikaner besig om veld te verower. Met 'n seldsame aanpassingsvermoë lê die nasate van 'n landboukundige volk hulle toe op alle bedrywe en wetenskappe. Ernstig word daar gestreef na ekonomiese solidariteit, en die gees van Helpmekaar en Saamwerk het 'n krag in die land geword. Ons wil nie meer 'n aanhangsel van 'n ander land wees nie, maar bereik nou die mondige leeftyd en weet dat ons ons eie man kan staan. Dié veranderde geestesgesteldheid is 'n vrug van die Eerste en Tweede Beweging en die eerste Afrikaanse skrywers het deur hul geskrifte en deur middel van die pers die magtige bondgenote geword van die politieke voormanne.