Het Barend Servet effect

Teksten van en reflecties op vijf shows van de VPRO

[p. 27]

H.J.A. Hofland
Haché, Servet en Van Oekel

De hoes van de LP Waar moet dat heen? vertoont geen opgewekte gezelschappen. Op de kleurenfoto aan de voorkant zien we Fred Haché woedend op de lekke achterband van een meer dan tien jaar oude Saab wijzen, terwijl Barend Servet wanhopig op zijn hoofd krabt en de Dames RiMiCo met een mengsel van onkunde, wanbegrip, twijfel en ontsteltenis het verdere verloop der gebeurtenissen afwachten. Vooral dank zij de aanwezigheid van Servet (die, zoals we later zullen zien, een buitenbeentje is) kan men bij dit tafereel nog wel aan iets komisch denken, maar uit de verschijning van de Dames valt al iets heel anders op te maken.

De volledige waarheid zien we pas als we de hoes omdraaien. Daar staan alle belangrijke medewerkers aan de shows op het toneel gegroepeerd. Het is een wat schèmerige zwart-wit foto, waarop we van links naar rechts onderscheiden een vermagerde, ziekelijke man die met een somber gezicht in de coulissen staart; de geestelijke met zwarte pij, glimmend gezicht en ingevallen mond; Gerrit Dekzeil, de zanger, die boven een das met vrolijk patroon neerslachtig naar de grond kijkt; Fred Haché, streng, tevens verongelijkt en met de handen waardig voor de onderbuik gekruist; Servet, opnieuw de enige die duidelijk optimisme uitstraalt, maar daarbij betrekkelijk stom kijkt; dan de koningin met de halfbegrijpende blik der ouden van dagen, het toch gezellig vindend; de Dames RiMiCo in dameskleding, één zelfs in

[p. 28]

broekpak, en allen reeds flink beproefd door de tand des tijds; tenslotte Sjefke van Oekel die met een breed arm gebaar, trots glimlachend, dit treurige gezelschap aan het publiek vertoont. Hij heeft er zijn beste pak voor aangetrokken, zijn schoenen glanzen, het haar is met zorg achterover geplakt en hij straalt: het is kennelijk een hoogtepunt in zijn leven. Een feestdag.

De shows van Haché, Servet en Van Oekel zijn rijker aan interpretatieve mogelijkheden dan alles wat er ooit in Nederland aan amusement op de televisie te zien is geweest. Eén van de interpretaties voert naar de vreselijke treurigheid waarvan ik hierboven, in de beschrijving van de foto's op de hoes, een voorbeeld heb gegeven. Illusies, leidend tot verval en mislukking (maar zonder dat de illusies gebroken worden in de ogen van degene door wie ze worden gekoesterd), dat is een van de belangrijkste thema's van de vertoningen. De laatste show besluit dan ook weer met beelden waarin dat gegeven is vervat: Van Oekel, op de rug gezien, staande voor de WC, zijn behoefte doend, aldaar in het geheim een kerststerretje afstekend, en tot slot in tranen uitbarstend. Zo eindigt het experiment in diepe somberheid.

In iedere show overheerst het algehele falen op elk gebied. Het gezang is vals, de toespraken mislukken, spelers worden ziek en wankelen reeds half brakend weg als ze al niet van het podium zijn gevallen, het beeld is scheef, er ontstaan storingen, Van Oekel overeet zich, het kerstkind is een bejaarde, Haché protesteert vruchteloos terwijl de coulissen instorten, auto's botsen en twee gekken het einde der dagen aankondigen.

Dergelijke gebeurtenissen zijn om een aantal redenen uitzonderlijk. Ten eerste doen ze zich voor in mateloos grote aantallen, ten tweede hebben ze niets van de gebruikelijke humoristische incidenten zoals die bijvoorbeeld in het optreden van clowns of in slapstickfilms te zien zijn, en ten derde zit er een vaste lijn in de goede bedoelingen, de oprechte

[p. 29]

deftigheid en de hooggestemdheid waarmee een en ander wordt gebracht, althans voorzover dat in het bijzonder Van Oekel betreft.

De strekking van de shows is dan ook diep pessimistisch. Dat officiële geestelijken de zaak bedriegen, zich opblazen en hun galmtoon voor de ware vroomheid willen laten doorgaan maar ondertussen zich tebuiten gaan aan drank en vrouwen, dat is in de christelijke cultuur een vertrouwd gegeven met zijn typische vrolijke kanten. Ook in de H.S. en v.O. shows zien we hoe dominees of paters zich zodoende compromitteren. Nieuw is nu dat niet alleen deze valse goede bedoelingen tot niets leiden en in komische situaties te kijk gesteld worden, maar dat ook degenen met de ware goede bedoelingen er niets van terecht brengen: met hun dichterlijkheid machteloos vast lopen in vergaderzaal geklets en een damestrio van middelbare leeftijd.

De shows hebben, in traditionele zin, een levensvijandige ondertoon. Behalve dat het mis loopt op alle gebieden van de geest, is het ook organisch nooit in orde. Storingen in de stofwisseling zijn niet van de lucht. De hoofdpersonen laten telkens winden of boeren, worden ‘niet goed’ of verdiepen zich in een opsomming van onsmakelijke gerechten. Al in een van de eerste shows treffen we Haché aan in een restaurant waar een reeks handelingen plaats vindt die hierop neer komt dat er een ware wraakoefening op het geserveerde voedsel wordt gehouden. Schalen vallen om, een Stehgeiger spiest de karbonade van een gast aan zijn strijkstok, de soep bevat tal van ongerechtigheden, scheldwoorden zijn aan het eten ontleend (bal gehakt, augurk, enz.). Wat in de shows wordt aangeboden maakt trouwens nog maar een zwakke indruk vergeleken bij de denkbeelden die Wim T. Schippers verder hierover heeft. Is er vet na de dood, vroeg hij zich af. Gestoofd eelt heeft mij altijd een van de sterkste nummers van zijn menu geleken.

In het repertoire van Haché en Van Oekel zijn passages die

[p. 30]

misschien als satire worden opgevat. Dat is een vergissing. Satire ontstaat uit politieke of algemeen morele verontwaardiging en dient om bepaalde toestanden op een bijzondere manier te verhelderen, zó dat tenslotte alom de noodzaak van verbetering wordt ingezien. De shows hebben geen enkele opbouwende strekking. Nergens valt een teken van verontwaardiging te bekennen. Ze zijn beschrijvend, niet concluderend.

De pompeuze verwarring in de voordracht van Van Oekel over muziek is op die manier de beschrijving van de onmacht van de dichterlijke ziel die in deze brave man huist. Het optreden van de koningin met haar bak spruitjes en een glas sherry in de salon heeft geen republikeinse bedoelingen maar bevat hoogstens de verhulde conclusie dat de Nederlandse monarchie een gegeven is waarover we niet treuriger hoeven te zijn dan over allerlei andere dingen. Van modern geëngageerd standpunt bezien zijn de shows daarom reactionaire vertoningen: amoreel en empirisch.

De ervaring leert dat H., S., en v.O, hun aanhang vooral vinden bij arbeiders, op de middelbare school en onder ouden van dagen. Tijdens de periode waarin de shows schandalen veroorzaakten had ik door een gelukkig toeval veel met arbeiders te maken zodat ik uit eigen aanschouwing de reacties van opgetogenheid ken. Zo weet ik ook hoe zich een gevoel van vrolijke opluchting meester maakt van jongens van een jaar of zestien bij het horen van werken als Eufonie Royal en Oh prachtvolle gloed dezer eeuw. De instemming onder bejaarden is moeilijk te verklaren, maar het valt niet te ontkennen dat ze met de arbeiders en scholieren tot de zwakkere groepen van de samenleving horen.

Deze vormen van bijval maken het waarschijnlijk dat de shows toch een bepaald wraakzuchtig radicalisme bevatten. Zo is het ook. Alle verwarringen en mislukkingen, alle ernstige bedoelingen en scheef zakkende verheven taferelen zijn met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Ik ken

[p. 31]

geen amusementsprogramma van de Nederlandse televisie waaraan met zo'n grote precisie is gewerkt. Het is deze combinatie van energie en nauwkeurigheid in de vervaardiging, met melancholie en mislukking als kern van het vermaak, die twijfel, ergernis en haat wekt. De oorzaak is dat de shows in hun beste passages een volstrekte onverschilligheid demonstreren tegenover de gevestigde vormen van humor. Dat is het a-politieke radicalisme erin - een zaak die dikwijls lastig te verdragen valt, zoals gebleken is.

Het wezen van de weerzin tegen de shows is het best vervat in de vraag: Wat bedoelen ze er eigenlijk mee? (Waar heb dat nou voor nodig?). Het belangwekkende is, dat hierop geen antwoord te geven valt. Zo is er ook geen uitleg voor het vaak gestelde probleem of de vertoningen leuk, grappig of humoristisch zouden zijn. Er is geen overgang tussen lachen en ernst, de grens tussen vermaak en empirie valt niet te trekken want de onderscheiding is niet van toepassing.

Ook kan men zich niet afvragen of de H., S. en v.O. shows goede programma's zijn. Ze bewijzen zich in het gebruik.