Het Barend Servet effect

Teksten van en reflecties op vijf shows van de VPRO

[p. 21]

Ir. N.F.I. Schwarz
lid Eerste Kamer voor D'66
Politieke aspecten van het Barendserveteffect

De ouderen onder de lezers zullen zich nog wel herinneren dat, ik meen in 1958, Wim Kan door de studio van de NCRV liep en toen steeds ‘au, au!, au, au!’ hoorde roepen. Gevraagd wat dit betēkende, legde de hoofdportier hem uit: ‘dat zijn de luisteraars die zich stoten’.

Aanstoot

We stoten ons nog steeds. De belangrijkste stenen des aanstoots zijn de drie G's: God, Gezag en Geslachtsleven. In 1963 stootten wij ons aan de beeldbuisreligie van Mies in ‘Zo is het...’, in 1967 aan Phil Bloom die zich voor de camera's uitkleedde en recentelijk aan Hare Majesteit die spruitjes schoonmaakt.

Het is merkwaardig dat wij ons steeds in één richting stoten. Het schijnt dat naar aanleiding van een televisie-uitzending over homofilie van de Evangelische Omroep, (EO), verschillende landgenoten een eind aan hun leven hebben gemaakt. Geen enkel Kamerlid heeft daartegen geprotesteerd (wel werd bij de IKOR-radio en de KRO-televisie op voortreffelijke wijze getracht een en ander recht te zetten).

Daarentegen heeft nog nooit iemand gehoord dat naar aanleiding van de Barend Servet Show zich mensen van kant hebben gemaakt. Wel werd er veelvuldig gedreigd anderen van kant te maken die aan het programma hadden meegedaan. Dit soort dreigementen kreeg ik thuis toen ik eens in een brief aan

[p. 22]

[p. 23]

de Gemeenteraad van Terschelling ervaringen over naaktstranden in het buitenland meedeelde (zie briefkaart).

Vrijheid van meningsuiting

Volgt hieruit dat alles nu maar moet mogen? Nee. Een zekere beperking van de vrijheid van meningsuiting door de wet is nodig, maar uitsluitend wanneer ze duidelijke belangen van anderen zou schaden. Wij denken hierbij aan belediging van personen, de veiligheid van de Staat, de bescherming van de jeugd. Natuurlijk mag men de Koningin evenmin beledigen als welke andere persoon dan ook. Belediging of smaad wordt dan ook gestraft met een maximum van 3 tot 12 maanden. Maar het is duister waarom belediging van de Koning een maximum van 5 jaar gevangenis moet hebben en die van de Kroonprins slechts 4 jaar. Ook op de belediging van een bevriend Staatshoofd staat een maximum van 4 jaar. Helemaal zot is het maximum van 3 maanden gevangenisstraf voor smalende godslastering.

Uit de noodzaak de jeugd te beschermen volgt niet dat ook de volwassenen beschermd moeten worden tegen geschriften, films en radio- en televisie-uitzendingen. De Grondwet spreekt in artikel 7 uitsluitend over de vrijheid van drukpers, maar in die tijd bestonden film en omroep nog niet. Toen deze nieuwe media verschenen heeft de wetgever zich gehaast de vrijheid van meningsuiting door deze media via filmkeuringscommissie en het ministerieel toezicht krachtens de Omroepwet te beknotten.

Gelukkig begint men daar nu van terug te komen; in het laatste advies van de Commissie Zedelijkheidswetgeving wordt aanbevolen de films voor boven de 16 jaar geheel vrij te laten, en ook televisie-uitzendingen die na 21 uur aanvangen. Wel eist zij dat deze vertoningen moeten worden aangekondigd als te zijn ongeschikt voor personen beneden de 16 jaar. Deze waarschuwing dient voldoende te zijn om onverhoedse confrontatie te voorkomen. Ik hoop dat de betrokken wets-

[p. 24]

ontwerpen zijn ingediend op het moment dat dit boek verschijnt.

De Staat als zedenmeester

Maar zouden degenen die naar zo'n uitzending kijken dan niet gekwetst worden? Zouden dergelijke uitzendingen wellicht schadelijk zijn voor degenen die er naar kijken? Heeft de Staat dan geen enkele verplichting om de burgers tegen zichzelf te beschermen?

Door de eeuwen heen heeft de Staat gemeend de vrijheid van de burgers te moeten beperken met het oogmerk hen te beschermen tegen hun eigen stommiteiten. De verplichting om valhelmen te dragen voor motor- en bromfietsrijders, snelheidsbeperking op autowegen, allerlei veiligheidsvoorschriften in fabrieken en bedrijven zijn daar moderne voorbeelden van. Vrijwel iedereen is het hiermee eens, en wel omdat het maatschappelijk schadelijk is, d.w.z. dat de maatschappij moet opdraaien voor b.v. verpleegkosten, verkeerschaos, verloren werktijd. Zelfmoord is niet strafbaar. Om de volwassen burger te beschermen tegen het kennis nemen van pornografie of tegen zijn speelwoede in casino's gaat de meesten van ons veel te ver (geheel daargelaten, dat de schadelijkheid van pornografie nooit is aangetoond). Het gebruik van alcohol en sigaretten is uiterst schadelijk maar toegelaten, al was het maar, omdat het onmogelijk is dit te verbieden (men denke aan de prohibition in de Verenigde Staten in de jaren twintig en de latere pogingen in Zweden). Er zijn ook grensgevallen. Velen willen in het kader van de eigen beslissingsbevoegdheid van de mondige burger hennepprodukten legaliseren. Vele anderen willen het drinkwater fluorideren om de mensen tegen de gevolgen van hun foute voedingsgewoonten te beschermen.

Het kriterium voor de beoordeling behoort dus niet te zijn of iets schadelijk of ‘slecht’ is voor de individuele burger (dat moet de volwassene zelf weten), maar of het maatschappelijk

[p. 25]

schadelijk is. Wij moeten met ons allen een voldoende mate van tolerantie opbrengen om ons door het gedrag van anderen niet te laten stoten zolang onze eigen vrijheid en rechten niet worden geschaad.

Het passieve kwetsrecht

Zeer interessant is dat velen blijkbaar de behoefte hebben om vertoningen te bekijken waarvan zij van te voren kunnen weten dat zij er door gekwetst zullen worden. Een klassiek voorbeeld daarvan was de Barend Servet Show, Kerstmis 1973. Tegelijkertijd werd op het andere net door de Evangelische Omroep de Messiah van Händel uitgezonden, waarvan de culturele, godsdienstige en artistieke merites boven alle twijfel zijn verheven. Niettemin hebben enkele Tweede Kamerleden van de K.V.P. de Minister van C.R.M. gevraagd maatregelen tegen de VPRO te nemen, omdat ‘miljoenen Nederlanders op de meest ernstige wijze in hun gevoelens en overtuiging zijn gekwetst’.

Uit het feit dat deze miljoenen wel naar de Barend Servet Show, doch niet naar de Messiah hadden gekeken moest ik concluderen dat zij er kennelijk behoefte aan hadden gekwetst te worden en ik vroeg de Minister dan ook de VPRO vrij te laten, opdat ‘het passief kwetsrecht’ van de Nederlander zou blijven gewaarborgd. De Minister antwoordde dat de uitzending geen gevaar opleverde ‘voor de veiligheid van de Staat, de openbare orde of de goede zeden’. Hij zou dus geen maatregelen tegen de VPRO overwegen, maar merkte wel op dat ‘het “passief kwetsrecht”, van de Nederlandse staatsburger tot dusverre geen specifiek wettelijke bescherming vindt’.

De Omroepwet

Onze Omroepwet heeft talrijke nadelen: er vindt een inefficiënte versnippering van talent plaats, er zijn talrijke ongewenste doublures, de coördinatie van de programma's op

[p. 26]

beide netten laat vaak en veel te wensen over, duidelijke wensen van het publiek (bijvoorbeeld een Veronicaprogramma) kunnen niet gehonoreerd worden. Daar staat tegenover dat ook de gekste minderheden zoals de VPRO of de EO, af en toe de lucht eens in kunnen. Dat daarbij wel eens kijkers gekwetst worden moeten wij op de koop toe nemen, maar zoals gezegd, dat willen zijzelf. Immers als men zegt draai de knop maar om, hoort men ‘wij hebben onze Omroepbijdrage betaald dus hebben wij het recht om te kijken en zetten wij het toestel niet af’.

Is er dan niets veranderd in onze tolerantie ten opzichte van aanstootgevende voorstellingen? Ach, over Phil Bloom zou niemand zich vandaag de dag opwinden. Toch geldt nog steeds: Moord is een misdrijf, maar het vertonen daarvan niet; de geslachtsdaad is geen misdrijf, maar het vertonen daarvan wel.

Naar aanleiding van de ‘Zo is het...’ show zong Wim Kan in 1963:

We belden de Bisschop, we belden de Kerken,
We houden van grapjes, maar binnen de perken,
We zongen gezamenlijk voor onze TeeVee,
Het lied der gekwetsten, Vers Twee.

En zo is het nog.

Gebruikte bronnen

De Omroepwet;

Het Wetboek van Strafrecht;

Aanhangsel Handelingen Eerste Kamer, zitting 1973-1974, blz. 125;

Aanhangsel Handelingen Tweede Kamer, zitting 1973-1974, blzz. 1593 en 1595;

Tweede Interimrapport van de Adviescommissie Zedelijkheidswetgeving 1973;

Artikel van Buizerd in Accent, januari 1974;

Artikel van Dick v/d Pol in NRC, 9 februari 1974;

Grammofoonplaten van oudejaarsconferences van Wim Kan