De waarheid luistert nauw (uitgegeven op naam van K.C. van Spronsen)

Nieuwe bijdrage tot de kennis der jongste kerkelijke procedure

(Brief nr. 17.)

Van U ontving ik d.d. 19 Juli 1943 een brief, gedateerd 12 Juli 1943. De onderteekening luidde: ‘De Deputaten ad hoc, namens hen:
A.D.R. Polman, secretaris’.
Het is mij niet bekend, wat d.d. 12 Juli 1943 onder ‘hoc’ te verstaan is.
Evenmin dus, welke instantie ‘ad hoc’ deputaten benoemde.
Evenmin derhalve, wie dit thans in feite zijn, of hoe het spreken van ‘wij’ en ‘ons’ d.d. 12 Juli 1943 te verstaan is.
Omdat ik niet aan een de facto en de jure onbekend college schrijven kan, zal ik op Uw brief thans niet ingaan......
(enz. volgt onderteekening).

Tot zoover brief nr. 17.

* * *

Ook dit briefje verdient, zijns ondanks, een korte overdenking.

Zijns ondanks.

Want eigenlijk had het antwoord, dat Dr A.D.R. Polman erop had behooren te geven, die overdenking moeten waardig zijn, het had n.l. behooren geschreven te zijn.

Nietwaar, Dr. Polman, alsmede zijn commissie, is zeer wel in staat, te verstaan, dat hier mijnerzijds een klacht was over kerkelijke onzakelijk-

[p. 76]

heid en onwellevendheid; een klacht daarover, dat men in gebreke was gebleven, mij kennis te geven van het bestaan van een ‘zaak-Schilder’, en van het bestaan eener commissie van de nieuwe synode met nieuw mandaat. Hij begreep ook, dat ik de leden van deze commissie niet kende. De oude leden waren, nog eens: Dr. Harrenstein, oud. Hummelen, Ds. Milo, Prof. Nauta, Dr. Polman, Prof. Ridderbos (J.), oud. Zuidema. Wist ik, wie van deze heeren nog in de nieuwe synode zat? De namen der leden waren me niet bekend. Ik meen te weten, dat niet alle leden der oude commissie weer erheen waren gedeputeerd. Waren eventueel ledige plaatsen in deze commissie aangevuld? Wie waren, wie was, eventueel nieuwbenoemd? En zoo voort. Een synode, die met één van haar leden (dat was ik immers, ik werd steeds geconvoceerd, al kon ik niet komen) iets bespreken wil door een commissie, kan toch wel de moeite nemen, die commissie even voor te stellen? Maar het nieuwe moderamen liet mij, zooals het oude, onkundig van mij rakende besluiten. En in elk geval waren er in deze commissie hoogleeraren, onder wie één in het kerkrecht, later optredend als eischer. Had althans déze niet kunnen vermoeden, dat het kerkrechtelijk toch wel de moeite waard was, zich even voor te stellen, of door het moderamen voor te laten stellen? En die secretaris van het onbekende college, die toch in brief 16 het mij onbekende punt M 15 van het nieuwe Agendum aanvatte, had die althans niet de moeite kunnen nemen de commissie voor te stellen?

Ik vraag maar niet meer.

Slechts één ding constateer ik: op dit briefje hoorde ik niets meer. In Juni was men saamgekomen. Nieuwe synode. Punt M 15. In Juli (12 Juli) kwam er een brief naar mij. Daar staat geen woord in over punt M 15. Die bizonderheid bleef mij verborgen tot 7 December. Het is in den brief van 12 Juli net, of we nog steeds ‘chez nous’ zijn: de oude commissie, de oude synode, de oude kwestie, de oude conversatie. Maar inmiddels waren de kerkrechtelijke, bezwaarschriften, ook dat van Kampen, derhalve ook dat inzake den bekenden ‘eisch’ afgehandeld. Ieder herinnert zich nog het verbazingwekkende tempo, waarmee dat geschiedde: een bewijs van groote kracht, óf van nog veel grooter zwakheid. Welnu, wat bleef er dan nog over? Verschillende auteurs van bezwaarschriften hadden al antwoord gekregen. Ook de kwestie van den eisch wás dus al afgehandeld; de conclusie was aldus geredigeerd (zie b.v. De Wachter van 16 Juli 1943), ‘dat de Synode van Sneek - Utrecht...... de feitelijke erkenning van de geldigheid harer beslissingen mocht en in de gegeven omstandigheden moest vragen’; en ik weet, dat b.v. één dergenen, aan wie ook een ‘eisch’ gesteld was, Ds. J.H. Rietberg, dien we hierboven noemden, daarvan bericht gekregen had; wat trouwens ook in het besluit stond aangegeven (‘de Synode besluit deze conclusies ter kennis te brengen van alle kerken en van de bezwaarde personen en kerken in het bijzonder’). Maar ik zelf ontving van haar geenerlei bericht; blijkbaar werd ik niet tot de bezwaarde personen gerekend, al had Kampen mijn zaak (ook van den eisch) aan de orde gesteld, en al waren, wat ik reeds opmerkte, mijn brieven aan Kampen officieel ter tafel gedeponeerd. Eerst veel later, nl. 7 Dec. 1943 (zie hieronder brief nr. 18) werd mij dezelfde formule bekend gemaakt.

Ik wil met het bovenstaande niet klagen.

Doch alleen maar constateeren.

Dit wil ik constateeren:

a.	dat mij geen bericht gezonden is van het doorgeven van mijn ‘zaak’ aan de nieuwe synode;
b.	dat daardoor mijn eigen kijk op de zaak niet ter kennis van de nieuwe synode gebracht is geworden, omdat men mij onkundig liet van het nog bestaan van een ‘zaak’ in dezen;
c.	dat ook brief nr. 16 daarover geheel en al zweeg;

[p. 77]

d.	dat de oude synode, zooals ik haar moderamen duidelijk had onder het oog gebracht, mijn antwoord op de ingebrachte synodale critiek nog in ontvangst moest nemen;
e.	dat zij dit niet heeft gedaan;
f.	dat ook de nieuwe synode dit niet heeft gedaan; ook niet om dat antwoord heeft gevraagd;
g.	dat ook Dr. Polman er geen woord over repte (in brief 16);
h.	dat Dr. Polman na ontvangst van brief 17 niet de minste moeite genomen heeft, mij nader in te lichten over zijn commissie, haar taak, haar samenstelling;
i.	dat dus de nieuwe synode mijn heele geval (‘M 15’) heeft afgehandeld zonder eenige kennis van mijn antwoord op de ingebrachte synodale bezwaren ook maar te begeeren, laat staan, alsnog het van mij te eischen;
j.	DAT IK DUS NOG NOOIT GEHOORD BEN OVER DE ZAKEN, WAAROVER DE VOORGAANDE SYNODE ZOO LANG MET MIJ GECORRESPONDEERD HAD.

* * *

Nu heeft de nieuwe synode uitdrukkelijk verklaard, dat ze van mijn standpunt voldoende wist; voldoende, om mij te kunnen ‘schorsen’ na haar beschuldiging.

Ze heeft in de Toelichting ons volk den indruk gegeven, dat ik toch werkelijk vaak genoeg was ‘gehoord’. Die indruk is door het verwarde, en, naar ons bleek, onbetrouwbare verhaal van de ‘gebeurtenissen’ in 1942-1943, zooals de ‘Toelichting’ het geeft, versterkt.

Maar hier ziet men duidelijk, dat ik over de oude zaak niet ben gehoord.

Over de nieuwe evenmin.

Waarom dan ook de klacht, dat ik ‘lichtelijk en onverhoord’, d.w.z. met schending van den eisch van Gods Woord, in het negende gebod uitgedrukt, ben ‘geoordeeld’, onomstootelijk uit de stukken zelf bewezen is.

Nu kan de rapporteur, Prof. Dr. D. Nauta, wel zeggen, dat het niet afhandelen van de oude corerspondentie mijn schuld was. Ik laat dat oordeel rustig over aan den lezer van de volledige correspondentie, die ik hier, tot afweer van perspublicaties, nu wel heb moeten bekend maken aan U, die mij gevraagd hebt om een verdedigingsgeschrift. Maar op dit oogenblik laat ik de schuldvraag in dézen even buiten beschouwing. Ook al zou het waar zijn, dat door mijn schuld de oude correspondentie is blijven staan zonder dat men mijn zakelijk antwoord heeft afgewacht en in ontvangst genomen, ook dan blijft het duidelijk, dat ik niet ben gehoord. En dat men die ‘oude’ zaak heeft afgedaan op grond van éénzijdige informatie; waarbij mijn eigen critische opinie niet eens gevraagd is, al bood ik ze aan.

* * *

Zoo bleef de toestand tot December toe. Juli, Augustus, September, October, November verliep zonder eenige levensteeken van Dr A.D.R. Polman of zijn commissie. December kwam aan. De toestand der kerken was uiterst critiek geworden vanwege de binding der candidaten aan de bekende dogmatische formule. Op 13 December schreef ik mijn bekenden brief van praeadvies, die, zooals men weet, uitliep op een voorstel van een dusgenaamden ‘godsvrede’, die mijnerzijds ver ging in concessies voor wat het dogmatische punt betreft; en onder het schrijven van dezen brief dacht ik geen oogenblik aan ook maar de mogelijkheid dat men de zaak van dien ouden eisch van 7 October 1942 nog zou oprakelen. Temeer waar het laten rusten daarvan me ook maar het verstandigst scheen. Hetgeen bovendien in feite in andere gevallen ook geschied was metterdaad. Ter illustratie wijs ik b.v. naar Ds. Rietberg. Ook hém was een

[p. 78]

eisch gesteld; hij had er niet aan voldaan; en hij had wél officieel zijn bezwaar ingediend tegen het stellen van dien eisch bij de nieuwe synode. Ook hem zal dus die zooeven aangehaalde conclusie blijkbaar toegezonden zijn.

Nu zal ieder kunnen zien, dat die conclusie allerminst sloeg op den werkelijken toestand, den werkelijken eisch, waartegen bezwaar gerezen was. De formule: de synode mocht en moest in de gegeven omstandigheden feitelijke erkenning van haar besluiten vragen, slaat niet op de werkelijkheid. ‘Vragen’ is heel wat anders dan ‘eischen’. Vragen omtrent bekende besluiten is heel wat anders dan eischen óók aangaande onbekende besluiten. Feitelijke instemming vragen is wat anders dan schriftelijke verklaring ál of niet bij voorbaat eischen. Feitelijke instemming vragen is wat anders dan van een persredacteur een perspublicatie eischen.

Kortom: de nieuwe conclusie had de kern der bezwaren niet geraakt. Maar men stelde geen verdere eischen aan Ds. Rietberg. Ook mij deed men het niet. Ik concludeerde werkelijk, dat men déze onaangename zaak een overigens roemloozen dood had laten sterven. Wat ik ook maar het best vond; en bereid was te beantwoorden, onvoorziene omstandigheden voorbehouden, met verder stilzwijgen in dezen in de toekomst. In dien geest schreef ik het bekende praeadvies ter zake van de dogmatische kwesties, werkelijk in de hoop, dat het een bijdrage mocht worden tot den kerkelijken vrede. Mijn aanbod om te zwijgen in pers, lezing, preek, college, en alleen te spreken tot de kerkeraden (zie slot v.d. brief van 13 Dec. 1943) was van dien geest een uiting.

Maar nauwelijks was, op 13 Dec., mijn brief-van-praeadvies verzonden, of ik werd ontnuchterd, door de ontvangst, één dag daarna, van brief nummer 18, uitgaande van de synode. Hij was gedateerd op 7 December 1943, en luidde als volgt: