De waarheid luistert nauw (uitgegeven op naam van K.C. van Spronsen)

Nieuwe bijdrage tot de kennis der jongste kerkelijke procedure

(Brief nr. 5.)

De Generale Synode der Gereformeerde Kerken van Sneek, vergaderd 26 Nov. 1942 te Utrecht, heeft met leedwezen kennis genomen van het antwoord, dat U met Prof. Greijdanus dd. 13/11/'42 gezonden heeft op het schrijven der Gen. Synode dd. 7/10/1942. Zij besloot vooralsnog niet verder te gaan, dan U uit te noodigen tot een samenspreking met een commissie, die bestaat uit de broeders Prof. Dr. D. Nauta, Dr. W.G. Harrenstein, Ds. W.L. Milo, Dr. A.D.R. Polman, G.F. Hummelen en R. Zuidema.
Deze commissie heeft de opdracht, U den ernst van Uw weigering onder het oog te brengen en U de noodige informatie te geven

[p. 24]

omtrent de gronden, die de Synode tot het stellen van den aan U gedanen eisch geleid hebben.
Voorts heeft de Synode, eveneens met groot leedwezen, inzage genomen van de missive, welke U aan den Kerkeraad van de Gereformeerde Kerk te Kampen hebt gezonden, en de verzoeken, die U deedt aan de roepende kerken van Sneek en Utrecht. De Synode besloot U uit te noodigen tot een vergadering met dezelfde commissie, opdat deze inzake deze ernstige aangelegenheid met U handele. De Synode laat aan U over te bepalen de plaats, waar en den tijd, waarop genoemde commissie met U vergaderen kan, mits deze datum valt vóór 10 December 1942. Zij verwacht van U zoo spoedig mogelijk antwoord, hetwelk U gelieve te zenden aan Ds. W.L. Milo te Almelo.
U in alles het licht des Heiligen Geestes toebiddende.
enzoovoort (volgt onderteekening).

Tot zoover de brief. Ter toelichting diene, dat aan de kerken van Sneek en Utrecht, roepende kerk(en), afschrift was gezonden van het bezwaarschrift aan Kampen, met verzoek daarvan kennis te nemen.

Bovenstaande brief zou een rechtskundige critiek niet onbelast kunnen passeeren. Men lette slechts op het volgende:

a. Het antwoord, dat Prof. Greydanus en ik gaven, wordt hier als weigering aangediend. Men vraagt zich af: weigering waarvan? Van de gevorderde schriftelijke verklaring? Of van den verlangden inhoud der verklaring? Natuurlijk is deze opgeworpen onderscheiding geen muggenzifterij. We toonden reeds aan, dat ‘conformeering aan’ en ‘mede-uitvoering’ van alle besluiten werd geëischt. Bekende en onbekende. En dat niet alleen: ook een schriftelijke verklaring dienaangaande. Nu kan iemand op zichzelf soms van plan zijn, iets behoorlijks wel te doen, en toch weigeren dienaangaande een schriftelijke verklaring af te leggen. Een predikant, of kerkeraad, mag verlangen, dat verloofde menschen zich behoorlijk zullen gedragen jegens elkander ter zake van het zevende gebod; maar als de kerkeraad, op grond van vermoedens, van hem een schriftelijke verklaring dienaangaande zou verlangen, zouden waarschijnlijk juist de beste leden weigeren. Veel ingewikkelder nog wordt alles, wanneer (zooals hier) een verklaring verlangd wordt omtrent bekende én niet-bekende inhouden van de belofte die afgevorderd wordt. En wat alles weer beheerscht: deze eisch kwam neer op een feitelijk bevel tot terugneming van het bezwaarschrift; wie bezwaar inbrengt tegen het blijven-zitten van synodeleden, en intusschen zou beloven, aan dat blijven zitten loyaal mee te werken, derhalve ook zelf niet heen te gaan, heeft een bezwaarschrift als het onderhavige herroepen, nog vóór het goed en wel in behandeling kwam. Het ‘de facto’ kan als verlossende tooverformule hier geen dienst doen. Immers, op het feitelijke mee-doen aan het besluit van aanblijven-tot-onbepaalden tijd kwam het juist aan. In den grond werd dus verlangd: meedoen aan wat de bezwaarde zelf ongeoorloofd achtte.

b. In brief nr. 4 hadden Prof. Gr. en ik in feite niet anders gedaan dan ontkenning van het recht tot het stellen van den eisch. Strikt genomen is dat nog geen weigering, al werd op dat oogenblik wel degelijk geweigerd, de vóór een vasten datum verlangde verklaring op dien datum in te dienen. Loochening van het recht tot het stellen van den eisch was een handhaving van een kerkrechtelijk orde-principe. Daarom was het van belang, hier voet bij stuk te houden. Wie een onjuist en ongeoorloofd rechtsedict tot basis voor eigen handelingen neemt, doet daarmee schade aan allen. Prijsgeving van het recht van bezwaard-zijn met inbegrip van niet-meedoen

[p. 25]

aan wat men verboden acht bij de bestaande kerkenordening, ware een vergrijp.

c. En vooral: indien in mijn geval de ontkenning van het recht tot het stellen van den eisch weigering heeten mag, waarom wordt dan niet tevens geconstateerd, dat ook Prof. Greijdanus heeft geweigerd, hij, die dezelfde verklaring had afgelegd?

d. Opmerkelijk is tevens, dat de synode zich inlaat roet bezwaren, die tegen haar zelf zijn ingebracht langs den kerkelijken weg. Zij plaatst zich tusschen adressant en geadresseerde, brengt aan beiden zoo mogelijk een bezoek, en tracht door deze dubbele interventie de critiek op haar besluit te smoren. Zij onderstelt daarbij in alles een ‘opvatting’, een ‘interpretatie’ van art. 31, die juist in discussie is, en welke, als men 't óns vraagt, geen ‘interpretatie’ doch een ontkrachting van dat artikel is; waarover later meer.

Dit zich stellen tusschen bezwaarde en kerkeraad was, op het standpunt der synode zelf m.i. ongeoorloofd. In de ‘Toelichting’, bl. 9, wordt het als de natuurlijkste zaak ter wereld voorgesteld; maar dat kan dan ook alleen worden volgehouden, wijl de Toelichting het motief voor het gaan tot den Kamper kerkeraad geheel en al verzwijgt; immers: haar eigen beslissing inzake Ds. Goossens, zie hierboven. Hoe scheef binnen het kader van dit schema alle verhoudingen worden getrokken, blijkt wel, als men maar even nadenkt over de vraag, wat nu al of niet Ds Goossens geoorloofd zou geweest zijn. Hij had wél bij dezelfde synode, die hem had veroordeeld, zijn bezwaren daartegen ingediend. Ze waren onontvankelijk verklaard: hij kón niet bij dezelfde instantie, die een besluit genomen had, daarover in beroep gaan, aldus het synodaal bescheid. Welnu: stel eens, dat Ds. Goossens dan zich tot den kerkeraad van Amersfoort gewend had, gelijk ik me tot dien van Kampen richtte, zou dan de synode ook bij Amersfoort hebben tusschen beide willen komen? Zou ze ook dát Ds. Goossens verboden hebben? Ieder voelt, dat, zoodra die vraag met ‘ja’ beantwoord is (en dit ‘ja’ is in het synodale gedachtenkader onontkoombaar) de eenige solutie blijft: ge moogt met uw bezwaren alleen naar een ‘synode’ komen, en ge moet daarbij de kerkeraden etc. ongemoeid laten. De kerkelijke WEG wordt hier heel gewoon opgebroken; deze prijsgeving van den kerkelijken weg wordt tot kerkelijke methode. Van den kerkelijken ‘weg’ houden we alleen maar het vroegere eindstation over; dat blijft voortaan het eenige station, waar men halt mag houden. De kerkelijke trein loopt hier van synode naar synode, maar de tusschenliggende stopplaatsen, kerkeraad, classis, particuliere synode worden bij dit schema stelselmatig overgeslagen. De kerkelijke ‘WEG’ is geen weg meer. En de (nieuwe) methode wordt gedicteerd, met flagrante schending van letter en geest der kerkenordening, zooals ik in mijn bezwaarschrift aan Kampen duidelijk aangaf, en tegenover de synodale apologie verdedigde.

Hier ligt het kernpunt. Hier ook blijkt, dat het heele onaangename geval wel wat heel ver uit-steekt boven een kleingeestig gekibbel tusschen een synode en een guerulant. Men kan van Den Haag uit telegrafeeren, dat er revolutie geroepen wordt, en men kan van Utrecht uit mijn antwoord op dergelijke haastige oordeelvellingen aan ons volk onthouden, door mijn verweer te weigeren, en dan den indruk te geven, alsof de correspondentie van 1942-'43 toch wsl een heel vermoeiend spel was, waarin de synode groote lankmoedigheid aan den dag legde. Maar ik stel hiertegenover de scherpe formuleering van mijn bezwaar: men verwijt mij verlating van den kerkelijken weg, maar in werkelijkheid breekt men zelf dien weg op, en wil, wie hem betreedt, daarin molesteeren. Betrouwbare rechtspleging zou hoogstens gezegd hebben: er is tusschen de synode en Prof. Schilder een onderscheiden inzicht inzake de vraag, of de kerkelijke ‘weg’ een weg

[p. 26]

is met vier stations, dan wel een kerkelijk ‘station’, dat men, zoodra men althans bezwaren inbrengen wil tegen een synode, die belieft aan te blijven, (misschien) om de drie jaren aan kan doen. Maar het is kerkrechtelijke misleiding, en jurisprudentie van bedenkelijk allooi, als men, in stee van het probleem zóó te stellen, verklaart: deze beklaagde verlaat den kerkelijken weg. Zeker, ik verlaat den weg van Dr. M. Bouwman, en van den lateren Dr. H.H. Kuyper, en van Dr. D. Nauta, en van Dr. G.M. den Hartogh, en ook van Dr. J. Ridderbos, die zich in Mededeelingenbladen als apologeet van dit opbreken van den kerkelijken weg in geval van een aanblijvende synode heeft doen hooren. Maar ik verlaat niet den kerkelijken weg der Kerkenordening. Dien wilde ik juist als wég verdedigen, ook tegenover een synode die al maar blijft. Mag ik een frivool beeld gebruiken? In een kerkbode las ik eens een aardige satire over menschen, die zóó lange teenen hebben, dat men geen káns krijgt, er niet op te trappen. Zoo zou men kunnen zeggen: er zijn (tegenwoordig) synodes met zóó langen levensduur, dat men geen káns krijgt, ze niet te toucheeren, als men nl. haar besluit wil retoucheeren. Ze roepen niets anders dan: ‘blijf in den goeden kerkelijken weg’. Maar in werkelijkheid wordt die ‘goede kerkelijke weg’ een kwade, een onkerkelijke, wijl alleen maar een ‘bloot-synodale weg’. Proef op de som levert de groote chaos, waarin de Gereformeerde Kerken, terwijl ik deze regelen schrijf, zijn weggesleurd. De een roept dit, de ander dat. De een ‘wendt’ zich tot de classis, de ander tot den kerkeraad, de derde naar de oude generale synode, de vierde naar de nieuwe. Op zijn weg daartoe vindt de een een classis, die den weg naar de particuliere synode vrijlaat, de andere, soms in het zelfde particulier-synodaal ressort, vindt een classis, welke het pad naar de particuliere synode verspert. En terwijl de synode roept: blijft binnen uw bedding, alle gij beekjes der rivieren, daar treden vele ‘huppelend’ er buiten; want ineens plaatsen, in den naam van juist precies deze leuze, tegelijkertijd kerkeraden, classes, particuliere synodes misschien (maar daar zal wel geen tijd voor zijn, want inmiddels is het weer eens generale synode, de oude nl.) zich tusschen generale synode en beschuldigde. De een bidt met de synode mee, de ander bidt tegen haar in; een derde bidt de eerste week met haar mee, de volgende bidt hij niet meer, de derde week bidt hij tegen haar in, omdat inmiddels zijn classis haar gebed heeft aangewezen als het best-kerkelijke, het ideëelsynodale, al is het soms ook reëel-niet, of zelfs -anti-synodaal. Ik schrijf deze bladzijde één dag voor het Pinksterfeest van het jaar onzes Heeren 1944. Het is één droeve verwarring; één nervositeits-ontlading; één zich maskeeren in zijn onzekerheid, of één brutaal daarover-heeh-praten. De enkelen, die nog hun rustigen gang gaan, worden als vreemdelingen aangezien: zij houden de kerk nog aan haar papieren; ze weten nog dat ja ja, neen neen is, en dat wat daarboven is, uit den booze is; en dat dus een schorsingsbevel óf een gruwelijke zonde óf een verlossend hanteeren van de sleutelen des hemelrijks is.

e. Het zou, waar het ontstaan van zulke toestanden voor een kind-in-het-kerkrecht te voorzien was, mijn volste recht geweest zijn, op dezen brief kort te antwoorden: ik heb me, op grond van Uw eigen beslissing, tot den Kamper kerkeraad gewend, en zal dus van alle correspondentie met U of een andere instantie afzien: niemand kan twee heeren dienen, niemand twee wegen tegelijk bewandelen. Misschien was het ook maar beter geweest, indien ik dit had geschreven, want zakelijkheid en Geestelijkheid behooren bij elkaar. Toch deed ik het nog niet. Om twee redenen: men zou het onbeleefd vinden; en bovendien: er klonk zoo iets als blijde muziek uit den synodalen brief, brief nr. 5. Er werd immers gezegd: onze commissie heeft tot taak, u de noodige informatie te geven omtrent de gronden, die de synode tot het stellen van den aan u gedanen eisch geleid hebben.

De gronden!

[p. 27]

Niets minder dan: de gronden.

We zullen zien, dat van deze gronden er nooit één genoemd is in de latere correspondentie; achteraf bleek, dat de synodale commissie in haar exposé omtrent den eisch wel over de aanleiding een en ander opmerkte, maar over de gronden niets. Maar dat kon ik toen nog niet bevroeden. Wel vroeg ik me af, waarom een synode, die gronden meent te kunnen aanwijzen, deze niet zwart op wit geeft. Gronden voor een synodale daad van vér-gaande kerkrechtelijke beteekenis, gronden voor een ‘eisch’, die een kanonische figuur van algemeene rechtspleging wil heeten, moet zij op papier durven en willen zetten; de honger van kerken en personen naar kerkrechtelijke spijze wordt immers zoo gestild, hun gedrag aldus, indien de gronden deugdelijk zijn, naar 's Heeren wil met vaste hand geleid. Bovendien: indien deze gronden werkelijk officieel, niet in een commissoriaal onder-ons-je, doch in een officieelen rechtshandel als bezonken synodale kerkrechtswijsheid werden bekend gemaakt, welnu, wie weet, of ik dan niet alsnog uit kracht van die ‘gronden’ tot veranderd inzicht zou komen? Kwam dan mijn eventueel noodige bestraffing al niet van den kerkeraad, allicht zou zij van dézen kant me ‘bestiering’ komen geven...... Derhalve schreef ik aan de leden van het moderamen een nieuwen brief, in antwoord, d.d. 3 Dec. 1942, als volgt: