Verzamelde werken 1944-1945

[p. 84]

8. Naschrift^1.

Op verzoek van ondergeteekende heeft de heer Roorda^2. dit stuk geschreven.^3. Het is goed, het optreden van dr. G.M. den Hartogh^4. eens te typeeren. Ik veroorloof me enkele kantteekeningen.

De eerste. Het optreden van dr. Den Hartogh stelt mij in het gelijk. Ik heb in de brochure Zijn deze dingen alzoo?^5. rekenschap ervan gegeven, waarom ik destijds weigerde, op publieke beschuldigingen van de heeren Kuyper en Hepp, ondersteund door de h.h. Thijs, Aalders, Diemer,^6. Hepp, Schouten,^7. welke laatsten hùn onhoudbare beschuldigingen op papier van de kerkelijke acta in het donker, al vast hadden laten drukken, antwoord te geven.^8. Want ik wist: de heeren, die vandaag het heele duistere zaakje in het archief laten opbergen (nu hun aanval totaal mislukt bleek) zullen straks toch weer in het openbaar optreden met een poging, om wat ze schriftelijk niet konden winnen, toch weer mondeling onder het volk uit te zaaien; dat is altijd wat gemakkelijker. Nu blijkt, dat ik gelijk gehad heb. Wat dunkt u van synodeleden, die eerst hun zaakjes in het

1. Uit: Mededeelingen van de Gereformeerde Kerken in de Classis Groningen, 31 maart 1945.

2. L. Roorda Phzn., Lauwerzijl.

3. Schilder schreef het naschrift bij het in hetzelfde nummer van de Mededeelingen gepubliceerde verslag van L. Roorda van een vergadering te Niezijl op 22 maart 1945, waar prof. Den Hartogh voorlichting had gegeven over de crisis in de Gereformeerde Kerken. Een groot deel van de rede was gewijd aan de voorgeschiedenis van de generale synode te Amsterdam 1936, die volgens Den Hartogh vanwege opkomende dwalingen wel had moeten besluiten tot het instellen van een onderzoek naar de toen levende meningsverschillen.
De indruk die deze rede volgens Roorda wekte was dat de ‘bezwaarden’ omstreeks 1936 dwalingen hadden voorgestaan.

4. Dr. G.M. den Hartogh (1899-1959), hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de Theologische Hogeschool te Kampen, 1934-1959. Hij inaugureerde op 17 januari 1934 tegelijk met Schilder aan de Theologische Hogeschool te Kampen als hoogleraar. Zie: BLGNP, IV, pag. 183-184.

5. S. Greijdanus, Zijn dan deze dingen alzoo? En hij zeide:...hoort toe; Hand. 7:1-2, z.p., z.j. [1944].

6. G. Diemer (1876-1951), predikant van de Gereformeerde Kerk te Scheemda, 1926-1942, curator van de Theologische Hogeschool te Kampen, 1936-1951. Zie: De Haas, IV, pag. 140.

7. J.L. Schouten (1872-1940), predikant van de Gereformeerde Kerk te Amsterdam, 1920-1940. Hij was preses van de generale synoden te Amsterdam 1936, 1938 en te Sneek, 1939-1940 en curator van de Theologische Hogeschool te Kampen, 1926-1940. Zie: De Haas, III, pag. 252, 253.

8. In de Mededeelingen, 7 april 1945, schreef Schilder onder het kopje ‘Verbetering’:
‘Verleden week bevatte mijn naschrift onder het stuk van br. Roorda te Lauwerzijl over de rede van dr. G.M. den Hartogh een zinstorende fout. Er stond gedrukt, dat ik destijds

weigerde, op publieke beschuldigingen (...) welke (men) op papier van de kerkelijke acte in het donker al vast had laten drukken, antwoord te geven.

Natuurlijk heb ik dat niet geschreven. Het houdt in, dat ik weigerde, antwoord te geven. En dat heb ik juist aangeboden. Maar ik schreef wat anders. Namelijk dit:

dat ik weigerde, op publieke beschuldigingen, die men al vast had laten drukken op papier van de kerkelijke acta, antwoord te geven in het donker.

Want ik redeneerde, en redeneer nòg zóó: men kan beschuldigen zoo veel men wil, maar dan moet er ook voor hetzelfde publiek, ten overstaan waarvan men beschuldigingen uitzaait, antwoord gegeven worden. Het is laf, publiek te beschuldigen, en dan, als men bemerkt, dat het heele zaakje op niets uitloopt, en dat de beschuldigers (het groepje Kuyper-Hepp) het geval heelemaal verloren hebben, dan toch ter bescherming van hun prestige, de antwoorden op die beschuldigingen in het donker te laten.
Hier raken we één der ziekten en zonden van het gereformeerde kerkelijke leven van den laatsten tijd. Het is daar erg corrupt, vanwege den clique-geest, die in èlk uiterste geval de op de kerk losgelaten heeren van de V.U. protegeert, ook als ze de zaak gladweg verknoeid hebben. Voor hùn prestige offert men desnoods een paar slachtoffers op. De in Kampen gestationeerde leden van de club doen tenslotte ook wel publiek mee, als de slachtoffers weigeren, te capituleeren voor het vrome geknoei, en alzoo de heeren dwingen ja of neen te zeggen in het openbaar. En de gelegenheidsschrijver aller incidenteel gevormde meerderheden - dr. K. Dijk - staat dan wel klaar voor de propaganda. Groot is de Diana der-Amsterdammers-van-origine.
Ja, maar klein in de oogen van fatsoenlijke universiteiten en andere wetenschappelijke of kerkelijke kringen. Gelukkig zijn er ook ettelijke eerlijke leerlingen der V.U. die nog haar oude idealen bewaarden, tegelijk met christelijke, kerkelijke eerlijkheid. Die zijn bij ons, of komen er.’

[p. 85]

donker afdoen, en later toch weer publiek erop terugkomen? Laat dr. Den Hartogh, als hij wat wil, nog maar eens verlangen, wat ik verlangde: alle stukken op tafel, en dan ook de mijne. Maar daar is hij natuurlijk niet van gediend. Hij kan niet tegen de schriftelijke argumenten. Hij is er bang voor, met heel zijn ‘synode’.

De tweede. Dr. Den Hartogh noemt nu namen. Van de meeste beweringen, die hij becritiseert, verstaat hij de wijdte niet. Het is ook niet heldhaftig, namen, die zijn ‘synode’ verzweeg, toen het erop aankwam, hoor en wederhoor toe te passen in het publiek, nu toch achteraf erbij te halen, maar dan als het wederhoor officieel onderdrukt is.

De derde. Van de zeer, zeer enkele uitdrukkingen, die men in 1942 zijdelings heeft afgewezen, was er eene al te voren teruggenomen door een predikant,^9. de

9. Het betreft I. de Wolff (1901-1976), predikant van de Gereformeerde Kerk te Enschede, 1935-1970. Hij ging in 1944 met de Vrijmaking mee. Zie: De Haas, V, pag. 325-326.
In de brochure Verbondsmatige zelfbeproeving (Enschede, 1936) had hij onder meer geschreven: ‘Dat het geloof, de wedergeboorte, de verkiezing worden ondersteld komt nergens in de Schrift voor (...) De Schrift gaat er van uit, dat het zoo is.’ (pag. 17) Volgens hem leerde de Schrift ‘dat wij in het verbond, wedergeboren enz. zijn en door onze schuld afvallen kunnen en verloren gaan’ (pag. 19).
In het Rapport van deputaten naar artikel 212 der Acta van de Generale Synode te Amsterdam 1936 I. 1. De onsterfelijkheid der ziel, 2. Genadeverbond en zelfonderzoek, 3. De vereeniging van de beide naturen van Christus, uitgebracht in 1939 door de deputaten G.Ch. Aalders, G. Diemer, V. Hepp, J.L. Schouten en J. Thijs, wordt deze mening ‘als strijdig met Schrift en belijdenis’ verworpen. Op dat moment had ds. De Wolff zijn gedachten op dit punt al teruggenomen.

[p. 86]

andere, door een hoofdonderwijzer,^10. niet begrepen. En toch maar ophalen?

De vierde. Dr. Den Hartogh vergast zijn hoorders op enkele door zijn ‘synode’ geheim gehouden namen. Maar hij verzwijgt, dat er andere namen waren. Dr. V. Hepp leerde een algemeen-menschelijke natuur van Christus.^11. Die bestaat niet. Derhalve kwam zijn leer neer op loochening van de werkelijkheid van Christus' menschelijke natuur. Maar hij zwijgt erover. Dezelfde dr. V. Hepp schreef publiek, dat hij in geen enkel opzicht gebonden was aan de synodale besluiten van 1936 inzake van de belijdenis afwijkende leeringen en stroomingen.^12. Dr. Den Hartogh hoort men daar niet over. Dr. Aalders schreef, dat tusschen wezen en verschijning des verbonds tegenstrijdigheid is.^13. Men hoort daar dr. Den Hartogh niet over. En tenslotte; hij zelf is mede verantwoordelijk voor de aartsketterijen, die op kerkrechtelijk gebied (kerkrecht is het vak van dr. Den Hartogh) zijn aangedurfd en theoretisch verdedigd door zijn ‘synode’. Men hoort hem daar niet over. Geen mensch praat onzerzijds nog over die onsterfelijkheid der ziel; wat men dienaangaande had te vertellen, ging tegen twee hoogleeraren der V.U.^14. Men hoort daar dr. Den Hartogh niet over. En intusschen demonstreert hij weer het gepleister met looze kalk. Het gaat immers over de binding aan de uitspraken van 1942. En over de leer, dat de sacramenten verzegelen inwendige aanwezige genade (een stelling, bestreden, behalve door A-menschen in Stelling IV van voor 1905, ook door ds. Idema^15. van Winsum).

10. Schilder doelde op A. Janse (1890-1960), onderwijzer te Biggekerke. In zijn boek Rondom de reformatie, Goes z.j., pag. 111 vv. had Janse, handelend over ‘gelovigen in de tijd’, onder meer geschreven: ‘Nu is het opmerkelijk, dat de Schrift wèl zegt van de geloovigen (in de z.g. “verschijning”) dat zij geloovigen zijn.’ ‘En telkens weer wordt de gansche gemeente aangesproken - op zakelijke practische gronden - als geloovigen in Christus Jezus.’

11. Zie: V. Hepp, Dreigende deformatie III, de vereeniging van de beide naturen van Christus, Kampen, 1937, pag. 14-29.

12. Hepp in Credo, 27 december 1940: ‘Wijzelf hebben ons van het besluit van 1936 dadelijk losgemaakt. Wij zijn er in geen enkel opzicht aan gebonden.’

13. G.Ch. Aalders, Het verbond Gods, een hoofdstuk uit de geschiedenis der openbaring, Kampen, 1939, pag. 211-216.

14. Schilder doelt hier op H. Dooyeweerd en D.H.Th. Vollenhoven. Vollenhovens bestrijding van de onsterfelijkheid van de ziel bracht hem met anderen onder verdenking. Vandaar dat de synode van Utrecht 1942 hierover een aparte leeruitspraak deed.

15. S. Idema (1875-1946), predikant van de Gereformeerde Kerk te Winsum-Obergum, 1921-1941. Hij was lid van de generale synoden van 1933, 1936 en 1939. De vindplaats van Idema's bestrijding is niet getraceerd. Zie: De Haas, IV, pag. 283-284.

[p. 87]

Maar dat puntje wordt door dr. Den Hartogh onder veel omhaal van woorden begraven. Waarom staat men toch niet voor zijn zoogenaamde ‘leer’?

De vijfde. ‘Men gaat scheuren’. Welneen, men volgt alleen maar het advies der ‘synode’. Het luidde aldus (in brieven aan mij, of aan den kerkeraad van Wezep, onderteekend door dr. Den Hartogh mede): wie het er niet mee eens kan zijn, moet het kerkverband dan maar verlaten. Nu we het doen, is het ineens mis? Och, kom.

De zesde. De hoofdpunten van de A-menschen zouden zijn die van het zelfonderzoek? Nonsens. Lees maar eens hun Vijf stellingen, vooral de toelichting. Ge weet dan, dat de hoofdpunten andere waren. Onmiddellijke wedergeboorte en veronachtzaming van de plaats van het Woord in de wedergeboorte. Rechtvaardigmaking van eeuwigheid, en veronachtzaming van het geloof, dat in den tijd de weldaad deelachtig wordt. Strijd tegen de leer dat de sacramenten beteekenen en verzegelen wat in den doopeling aanwezig is of geacht wordt aanwezig te zijn. Veronachtzaming van de belofte.

Dr. K. Dijk komt nu leeren, dat God aan verworpen bondelingen niets beloofd heeft. In strijd met de belijdenis, die zegt, dat de sacramenten nooit leeg (inhoudloos) zijn, om ons te bedriegen b.v. met een schijndoop, zooals de commissie inzake cand. Schilder heeft durven leeren.

De zevende. Inzake ds. v. Dijk^16. leze dr. Den Hartogh maar eens de nieuwe mooie brochure van ds. Keizer,^17. pas verschenen. En inzake mij kome hij met bewijzen. Hij kan plaats krijgen in ons kerkblad.

De achtste. Ds. P. Deddens heeft inzake kerkrecht en kerkgeschiedenis studies gemaakt, en inzichten gepredikt, waarop de studenten van dr. Den Hartogh jaloersch mogen zijn; ds. Deddens kent zijn vak, en waait niet, als dr. Den Hartogh, mee, als de wind aan de V.U. een anderen kant uit begint te gaan.

De negende. Dr. Den Hartogh liet principieele vragen liggen en ging zich, in plaats van een antwoord daarop te geven, te buiten aan exclamaties over de vroomheid der synodeleden. Alsof niet heele synodes hebben gedwaald. Er is ook een ‘roovers-synode’ geweest.^18.

De tiende, elfde, twaalfde enz. Looze kalk, looze kalk, looze kalk, etc. etc.

16. D. van Dijk was lid van de generale synode van Utrecht, 1943-1945. Hij diende tegen de leeruitspraken van 1942 een bezwaarschrift in (zie: Praeadvies, pag. 3). Op 8 september 1943 diende hij ter synode samen met ds. B.A. Bos een voorstel in om ‘terug te nemen de uitspraken van Sneek-Utrecht over genadeverbond en zelfonderzoek’. Het werd met 5 stemmen voor verworpen (Acta 1943-1945, art. 152, 166). Ook bestreed Van Dijk de schorsing van K. Schilder van 23 maart 1944. Dit bracht hem in moeilijkheden met de synode. Toen hij zich nader verklaarde, werd hij op 27 juli 1944 van de synode weggezonden. (Zie: Acta 1943-1945, art. 492)

17. P.K. Keizer, Verterende onzekerheid, z.p., z.j. [december 1944].

18. Paus Leo I betitelde de synode van Efeze (449) als een ‘roverssynode’. Er speelden zich wilde tonelen op deze synode af. Eutyches was door de synode van Constantinopel (448) veroordeeld wegens zijn leer dat Christus maar één natuur had, omdat zijn menselijke natuur door de goddelijke werd geabsorbeerd. Hij werd op de ‘roverssynode’ van 449 gerehabiliteerd, maar op het vierde Oecumenisch Concilie van Chalcedon (451) werd hij definitief veroordeeld. Zie: CE, II, pag. 668 en CE, III, pag. 680.