Verzamelde werken 1942-1944

[p. 541]

I. ‘Looze kalk’

§1. Valsche profetie onder Israël

Ook Israël kende het verschijnsel van de ‘valsche profetie’.

We kunnen beter zeggen: juist Israël kreeg ermee te maken: de valsche munt wordt immers geslagen in het gebied van de echte, de valsche profetie ontstaat op het terrein van de ware.

De valsche profeten waren meermalen menschen van ‘goede bedoelingen’; er zijn onder hen, die den dood hebben getrotseerd ter wille van hun ‘idealen’ en ideeën. Er waren onder hen charlatans, politieke slimmelingen, werkers achter de schermen, draaiborden. Er waren onder hen óók serieuze ‘overtuigde’ menschen.

Hun zonde was in den eersten aanleg dan ook deze, dat zij ‘profeteerden’ uit hun hart; d.w.z. uit hun eigen bedenkselen, uit het ‘gedichtsel’ van hun ‘hart’. Dus: uit hun eigen gedachten en wilsleven.

En hun tweede overtreding bestond hierin, dat ze van hun eigen-gedáchten-inhouden verklaarden dat het Góds spréék-inhouden waren. Ook zij leidden hun profetie meestal in met het stereotiepe kerk- en profeten-woord: ‘Zoo zegt de Héére’. Aldus sprekende, bonden zij de gewetens aan denk-inhouden van menschen onder het voorgeven, dat zij deze bonden aan spreek-inhouden van den God der openbaring.

Dat doen verleidde hen straks tot een derde kwaad: hadden zij eenmaal A gezegd, dan ‘móesten’ ze - zoo vonden ze- ook wel B zeggen. De menschelijke geest heeft nu eenmaal den drang tot zelfhandhaving en, zonder voortdurend aan Gods normen gebonden zelfonderzoek, komen daar altijd ongelukken van.

Maar niet altijd viel dat ‘B’ zeggen mee. Consequenties kunnen lastig zijn.

Het gebeurde meermalen, dat de feiten niet klopten op hun voorspellingen; dat de werkelijkheid hen en hun apologieën in het aangezicht belachte; dat hun naaste kwam en hun redenen met zijn tegenredenen ging disputabel stellen of ontkrachten. Of dat ze zelf gingen wankelen in een of ander opzicht. Maar dat wilden ze dan niet toegeven. Ze draaiden er wat omheen. Ze vonden er wat op; en ‘redden’ zich uit de meermalen netelige situatie.

De muur, dien zij zelf of de schare hadden opgetrokken, vertoonde dan wel scheuren van bedenkelijke grootte. Maar die scheuren moesten dan gemaskeerd worden. Dan grepen ze naar ‘looze kalk’. Die werd, niet zonder vertoon van technische bekwaamheid, over hun bouwsels heen gestreken en zoo werd de muur gepleisterd. Gepleisterd met looze kalk.

De beeldspraak, treffend van eenvoud, is van de hand van den profeet Ezechiël. ‘Daar en omdat zij mijn volk doen dwalen door van vrede te spreken, terwijl er geen vrede was; bouwt men een leemen wand, zie, dan bepleisteren zij dien met looze kalk; zeg nu tot die strijkers met looze kalk, en die valt eraf!: “zie een stroomende regen! en hagelstenen vallen en een stormwind breekt los; en zie, daar valt de wand!” Zal men dan niet tot u zeggen: “Waar is nu de looze kalk, waarmede gij gepleisterd hebt?”...Neerhalen zal Ik den wand, dien gij met looze kalk bepleisterd hebt en dien tegen den grond werpen, zoodat zijn fundament bloot komt...Zoo zal Ik mijn gramschap laten uitwoeden tegen den

[p. 542]

wand en tegen hen, die hem met looze kalk bepleisteren’...(Ezech. 13: 10-15).^1.

Een groot deel intusschen van de kerk-stad, van Jeruzalem, heeft in dit doen behagen. ‘Zijn profeten strijken er voor hen looze kalk over’ (22: 28). Zij moeten stutten van den staat zijn, deze profeten. Maar het volk wiegen zijn in valsche gerustheid; de zaken -zoo verzekeren ze- staan wel goed; ons woord blijft aanspraak maken op credietwaardigheid. En zoo dommelt het volk weer in. De stutten van den staat stutten hun eigen zetels, door permanente acquiescentie-propaganda.^2.

1. Schilder citeert hier uit de toenmalig gebruikte Statenvertaling van de Bijbel. In de vertaling van het Nederlands Bijbel Genootschap (NBG) van 1951 lezen we alleen maar het woord ‘kalk’, waarmee gepleisterd is. Het is een smeersel dat geen verbinding tot stand kan brengen. Het werkt alleen de schijn dat het een hechte muur vormt. Zie dr. B. Maarsingh, Ezechiël, deel 1, Nijkerk 1985, pag. 171. Vandaar in de Statenvertaling: loze kalk, in de zin van onbetrouwbaar.

2. Acquiescentie = geruststellende verzekering.

§2. Analogiën bij ‘De Gereformeerde Kerken’ van 1942-1944

Het doen der propagandaredenen der jongste ‘synodes’ van het instituut van ‘De Gereformeerde Kerken in Nederland’ (‘in synodaal verband’) herinnert in meer dan één opzicht aan dit pleisteren met looze kalk.

Deze ‘synodes’ deden uitspraak aangaande ‘punten der leer’. En verklaarden ze bindend te zijn. Dat is, o.a.: ze maakten er een sjibboleth van bij de toelating tot den kansel. Ze weerden candidaten, die de binding aan die uitspraken niet konden aanvaarden; ze zetten ambtsdragers af, die niet in staat verklaarden te wezen, daarmee in volle overeenstemming te leeren: ze plaatsten zich met een ‘zóó zegt de Heere’ vóór die uitspraken, en zeiden daarmee: het zijn geen denkinhouden van menschen, maar spreek-inhouden van God.

Maar zie, nauwelijks komt er een scheur in hun wand; nauwelijks komen er candidaten, predikanten, hoogleeraren, kerkleden van allerlei snit, die in wassend getal zich van die als onschriftuurlijk, en kerkrechtelijk als daden van wanbestuur te qualificeeren besluiten vrijmaken; en nauwelijks komen er kerkeraden die - daarin het eigen op schrift gestelde advies van deze synodale herauten volgende - het eens vrijwillig aangegane kerkverband opzeggen,^3. dat door trouwbreuk zoo bedroevend sectarisch werd, of ze grijpen naar hun voorraad looze kalk.

‘Bij ons is niets veranderd’, zoo roepen ze.

‘Ge moogt het kerkverband niet verlaten; ons advies, om in geval van gewetensconflict het wel te doen, moet ge niet opvolgen, en ge moet ons ook niet daaraan herinneren, zoo vervolgen ze. En toch hadden ze dat advies als

3. Schilder zinspeelt hier op het schrijven namens de synode aan de kerk te Wezep van 8 december 1942, waarin aan het slot te lezen staat: ‘Besluiten eener generale synode kunnen natuurlijk door een volgende gewijzigd worden, maar zoolang dit niet geschied is, zijn ze bindend. Meent iemand, om der consciëntie (geweten) wil, zich er niet aan te kunnen houden, dan mag hij zeker niet tegen zijn consciëntie handelen, maar moet hij dan ook tevens tot de conclusie komen, dat hij met het kerkverband moet breken’.

[p. 543]

goddelijken rechtsregel, ter zake van art. 31 K.O.,^4. officiëel ingeleid (tegenover een hoogleraar van haar zelf) met het: zóó zegt de Heere (zie K.C. v. Spronsen, De waarheid luistert nauw).

‘Kerkscheuring’! zoo klinkt hun requisitoir tegen wie hun eigen synodaal advies volgden en er ernst mee maakten.

Hoewel ze openlijk vertellen, en ook schrijven, dat een door hen van een preekstoel gestooten candidaat afwijkt van de belijdenis (die ze zelf niet verstaan), laten ze het uit de Acta weg: ze schamen zich, maar bekeeren zich niet.^5.

Hoewel ze dezen candidaat, die de in een publieke ‘Stelling’ der oude ‘A’-groep (uit 1905) beleden waarheid^6. tegenover hen handhaaft, deswege uitbannen, roepen ze: we doen niets tegen ‘oud A’.

4. In artikel 31 van de toen geldende Kerkorde staat: ‘Zo iemand zich beklaagt door de uitspraak der mindere vergadering verongelijkt te zijn, dezelve zal zich op een meerdere kerkelijke vergadering beroepen mogen; en 't geen door de meeste stemmen goedgevonden is, zal voor vast en bondig gehouden worden. Tenzij dat het bewezen worde te strijden tegen het Woord Gods, of tegen de artikelen in deze generale synode besloten, zo lang als dezelve door geen andere generale synode veranderd zijn’. Dit artikel speelde een centrale rol in het toenmalige kerkelijk geding.

5. Aan de toenmalige kandidaat H.J. Schilder werd ten laste gelegd dat hij niet wilde aannemen dat de sacramenten het aanwezig geloof verzegelen. Aan het rapport dat hierover op de synode van 2 juni 1944 werd uitgebracht, werd door de synode toegevoegd de uitspraak, ‘dat cand. Schilder ook blijkt af te wijken van wat de kerken in artikel 33 Nederlandsche Geloofsbelijdenis aangaande de sacramenten belijden’, (Acta 1943-1944, art. 429). Zie ook noot 5 op pag. 214. In het rapport staat dan ook te lezen: ‘Hij weigert te aanvaarden, dat de sacramenten, gelijk in art. 33 N.G.B. wordt geleerd, aanwezig geloof verzekeren’ (pag. 374). Voor ‘verzekeren’ zal het woord ‘verzegelen’ gelezen moeten worden. De opmerking van K. Schilder dat men dit uit de Acta heeft weggelaten is in zoverre niet juist dat deze constatering uitdrukkelijk door de synode aan het desbetreffende rapport werd toegevoegd.
Wel blijkt, hoe met deze toevoeging gemanipuleerd werd. Want de (revisie) synode van Utrecht 1946 sprak uit: ‘het te betreuren, dat de synode van Utrecht (1943-1945) er niet voldoende tegen gewaakt heeft, dat in een der rapporten, die volgens besluit van 1 augustus 1944 cand. Schilder toegezonden zijn, de onjuiste voorstelling is ingeslopen, als zou zijn wering uit het ambt mede berust hebben op den grond, dat hij niet wilde aannemen, dat door het sacrament aanwezig geloof wordt verzegeld’ (Acta 1946, art. 220). Het kan duidelijk zijn, dat er bepaald niet een onjuiste voorstelling is ingeslopen. Per apart besluit werd immers deze voorstelling door de synode zelf aan het rapport toegevoegd! Zie over deze zaak het omvangrijke boek van H.J. Schilder Op de grens van kerk en secte, Rotterdam 1948, waarin uitvoerige documentatie te vinden is.

6. Schilder denkt hier aan de ‘vijf stellingen’, ingediend door predikanten en hoogleraren uit de voormalige Afgescheiden Kerken (na de Vereniging in 1892 A-kerken genoemd), waarin werd gesteld dat de doop niet betekent en verzegelt wat in de dopeling aanwezig is, maar de beloften van het genadeverbond. Prof. L. Lindeboom publiceerde met nog 41 anderen, onder wie prof. M. Noordtzij, ds. T. Bos, ds. J. Kok deze vijf stellingen ter voorbereiding van de synode van 1905. Zie ook pag. 577, noot 14.
Zie hierover de brochure van dr. R.J. Dam, ds. B. Holwerda en ds. C. Veenhof Rondom ‘1905’, met een voorwoord van prof. dr. D.H.Th. Vollenhoven, Terneuzen 1944. Hierover ook breed C. Veenhof, Om de ‘Unica Catholica’, Goes 1949, pag. 23v.
Dam, Holwerda en Vollenhoven zijn al in eerdere noten vermeld.
C. Veenhof (1902-1983) was de jaren door een intieme vriend van K. Schilder, die met hem een brede correspondentie heeft gevoerd. Vanaf 1941 was hij gereformeerd predikant te Utrecht, waar de Generale Synode vergaderde, die wegens de druk van de Duitse bezetting haar zittingen naar Utrecht had verplaatst.
Na de Vrijmaking werd hij in 1945 hoogleraar te Kampen in de ambtelijke vakken. Hij heeft veel gepubliceerd en heeft Schilder geholpen met het doorgeven van brede citaten van allerlei theologen inzake de strijd over verbond en doop. M. Noordtzij (1840-1915) werd in de Nederlandse Hervormde Kerk gedoopt. Zijn vader werd ouderling in de Gereformeerde Gemeente onder Kruis te Vlissingen. In 1862 werd hij ingeschreven aan de Theologische School te Kampen en in 1873 werd hij predikant in de Christelijke Gereformeerde Kerk te Schiedam. Hij was van 1875 tot 1912 hoogleraar te Kampen in de oudtestamentische vakken. Hij was oprichter van het Anti-Schoolwetverbond (1872-1878), later de unie ‘Een school met den Bijbel’. Sinds 1881 was hij lid van het Centraal Comité van de Anti-Revolutionaire Partij.

[p. 544]

Hoewel ze hun uitspraken in den Naam des Heeren hebben aangediend en ook gehanteerd als spreek-inhouden van den God der Waarheid, weigeren zij degenen, die zij uit hoofde van verzet tegen die uitspraken uitbanden, en die zij met behulp van den daarmee geschapen hefboom uit hun kerk weg-manipuleerden, te schorsen en af te zetten wegens valsche-leer en ketterij.

Hun vonnis luidde steevast: ordeverstoring (zooals in 1834 en 1886 de Hervormde Synode het óók formuleerde).

En een brochurenstroom laten ze over den kerkakker loopen, waarin ze onophoudelijk verzekeren: we zullen u zeggen, waar het om gaat - terwijl ze de fijne puntjes, waar het werkelijk om gaat, in den mist laten. Allemaal, stuk voor stuk.

Zoo blijft hun muur staan.

De looze kalk der zakelijke misleiding, immers de camouflage, is er overheen gepleisterd.

En dr. J. Ridderbos doet daaraan mee.

Dat is het, wat deze brochure zal trachten aan te toonen.