Verzamelde werken 1942-1944

[p. 294]

Hoofdstuk I^1.

Op één bepaald punt nu heb ik de bovengestelde vraag reeds ontkennend beantwoord. Dat geschiedde in mijn tweeden^a. brief (van 8 mei 1944). Het synodale ‘vonnis’ constateert van ondergeteekende, ‘dat hij de kerken opwekt de binding aan d(i)e leeruitspraken niet te aanvaarden.’

Nu is reeds één enkele blik in het d.d. 25 februari 1944 door de synode aan de kerkeraden gestuurde stuk voldoende om te doen verstaan, dat de beweerde ‘opwekking’ door de synode ‘gelézen’ wordt óók in mijn tot de kerkeraden gerichten brief van 14 januari 1944.

Welnu, in dit epistel is van een opwekking tot niet-aanvaarding met geen woord sprake. Het stuk gaat op in situatieteekening. Het wekt niet op, conflict met de bekende ‘leeruitspraken’ te zoeken, doch constateert slechts, dat dat conflict er zal zijn, wijl onvermijdelijk.

En wél wordt tenslotte nog opgemerkt, dat ondergeteekende onzekerheid wil wegnemen ten aanzien (o.a) van de vraag, of hij de dienaren der kerk en ook zichzelf gerechtigd acht, niets te leeren, dat niet in volle overeenstemming is met de uitspraken, die, behalve innerlijk tegenstrijdig, ook deels onjuist zijn, maar de daaraan voorafgegane aankondiging van een komende poging tot bewijs van deze onjuistheid is nog geen oproep tot verzet. Vooral niet, nu het te leveren bewijs zich in eerster instantie tegen de voor de uitspraken aangevoerde argumenten richten wil, immers, in bestrijding van het bekende praeadvies van Commissie I. De stelling: ‘gij kunt en gij moogt naar mij oordeel zoo en zoo niet handelen, dit en dat niet leeren’, is nog heel iets anders dan aansporing van een rebel, die oproept tot (onwettig) verzet. Want van even dezélfde stelling zal zich, als van zijn uitgangspunt, steeds moeten bedienen, en heeft zich steeds bediend, élke reformator, die opwekt tot (wettig) optreden-ter-zuivering. Tenzij men den mantel van reformatoren met louter vráágteekens zou willen borduren. Wie als zijn meening constateert, dat een bepaald gebod niet op te volgen

1. Schilder heeft zelf zijn compacte brochure niet erg overzichtelijk ingedeeld. Om de lezer enigszins de draad in handen te geven, daarover het volgende.
Schilder begint met een romeinse hoofdletter I op de tweede bladzijde van deze brochure. Wij hebben deze aangeduid als hoofdstuk I. Een bladzijde verder begint Schilder onder II met een ‘gewaarmerkt afschrift’ van zijn brief d.d. 2 februari 1944 aan de kerkenraad van Kampen, door ons als hoofdstuk II aangegeven. Onder III spreekt Schilder nog over een ‘derde brief’ d.d. 1 januari 1944, die hij als brief 21 in zijn geheel afdrukt. Maar volgens hem kan niemand deze brief goed verstaan ‘die niet het geheel der gewisselde correspondentie kan overzien’. Vandaar dat in ons hoofdstuk III deze correspondentie wordt weergegeven.
Pas aan het einde van zijn bespreking van de door hem als 21 genummerde brief komt Schilder tot onderdeel IV, ons hoofdstuk IV, dat op de ‘conclusies’ van de synode ingaat.

a. Zie de voorgaande noot.

[p. 295]

is, wijl het niet kán, én wijl het niet mág, laat het aan anderen over, de daad te bepalen, die uit zulk inzicht heeft te groeien. Ook dr. A. Kuyper heeft lang vóór 1905, d.i. lang vóórdat artikel 36 der Ned. Geloofsbelijdenis officieel gewijzigd werd, openlijk en in allerlei toonaard verklaard: niemand kán of mág wat daar staat, consequent leeren.^2. En, om een voorbeeld van den laatsten tijd te noemen: ds. J.C. Sikkel^3. heeft na 1905 publiek verklaard, dat de confessioneele

2. Abraham Kuyper (1837-1920) promoveerde aan de Universiteit te Leiden in 1862 op een proefschrift Disquisitio historico-theologica, exhibens Johannis Calvini et Joannis à Lasco de Ecclesia sententiarum inter se Compositionem (Hagae Comitum).
In 1863 werd hij hervormd predikant te Beesd. In Utrecht begon hij zijn werk als predikant in 1867. Hij werd predikant te Amsterdam in 1870, waar hij met kracht het modernisme bestreed. In 1886 werd hij met 4 andere predikanten, 43 ouderlingen en 32 diakenen door het classicaal bestuur geschorst.
Dit leidde tot een breuk met de Nederlandse Hervormde Kerk en was het begin van de Doleantie van 1886, waarvan Kuyper een voorman was. Later zette hij een sterk stempel op de Gereformeerde Kerken in Nederland, voortgekomen uit de vereniging van de Afgescheidenen en Dolerenden in 1892.
Kuyper was onder meer leider van de Anti-Revolutionaire Partij en werd in 1901 minister-president. Hij heeft ontzaglijk veel geschreven in boeken en bladen. Zo was hij redacteur van De Standaard en De Heraut, bladen waarin hij op politiek en kerkelijk gebied leiding gaf aan het gereformeerde volksdeel. Over zijn standpunt ten aanzien van artikel 36 van de Nederlandse Geloofbelijdenis, zie zijn Tractaat van de Reformatie der Kerken, Amsterdam 1884, pag. 186: ‘Ten dezen opzichte komt onze overtuiging niet met die onzer vaderen overeen. Van dit verschil maken we geen geheim. Alleen Gods Woord, niet het woord der vaderen is voor ons ten slotte gezaghebbend. En het is op grond van Gods Woord dat we in de consciëntie overtuigd zijn, onze vaderen in dit onderdeel van hun belijdenis niet te mogen volgen’. Zie onder meer: D. Deddens en J. Kamphuis (red.), Doleantie-Wederkeer, opstellen over de Doleantie van 1886, Haarlem 1986.

3. J.C. Sikkel (1855-1920) studeerde te Utrecht en werd in 1885 hervormd predikant te Hijlaard. Op 6 januari 1887 besloot de kerkenraad aldaar het ‘synodale juk’ van het Nederlandse Hervormde Genootschap af te werpen. In 1888 werd Sikkel predikant te Den Haag en kwam daar tot volle ontplooiing. Hij was scriba van het Convent van de Nederduitse Gereformeerde Kerken in 1887 en van de voorlopige synode van 1888. In 1899 werd hij gereformeerd predikant te Amsterdam en bleek een echte kanselredenaar te zijn. Naast veel theologische werken publiceerde hij ook vlugschriften op politiek en maatschappelijk terrein. Door zijn blad Hollandia oefende hij grote invloed uit. Zie ook BLGNP I, pag. 342v.

[p. 296]

beslissing van dat jaar, die reeds geschied was, de kerken in de war had gewerkt.^b.

Tot zoover Sikkel. In 1905 betrof het in het geval-Sikkel de belijdenis. In 1944 evenwel een formule van 1905-'42, die geen belijdenis was, doch alleen maar een pacificatieformule, een uitspraak.

En ook dr. J. van Lonkhuyzen^4. heeft naar aanleiding van reeds gevallen synodale beslissingen betoogd, dat zij revolutionair waren, en in strijd met de Schrift, de confessie, de kerkenordening. Wij laten nu maar de namen van hoogleeraren-redacteuren,^5. die evenzoo handelden, rusten; het verhaal wordt licht eentonig.

Ik besluit, dat, voorzover het synodale schorsingsdecreet zich hier bezig houdt met den brief van ondergeteekende aan de kerkeraden (14 januari 1944), in welken brief elke opwekking tot verzet ontbreekt, dit decreet in de weergave der feiten onbetrouwbaar is. Voorts zij verwezen naar mijn brief van 8-5 jl.

b. In verband hiermee - en met de huidige candidatenbinding - is volgende herinnering niet ondienstig: in ‘Hollandia’ schreef in 1905 Ds. J.C. Sikkel (blijkens De Wachter van 6 oct. 1905): ‘Wij wenschen een andere behandeling van art. 36 en van heel het gewichtige stuk der waarheid Gods, waarover het hier gaat. Moge die behandeling door de genade des Heeren op Gods tijd in het geestelijk ontwaken zijner gemeente volgen, en aan het geloofsbewustzijn van Gods volk in Nederland voldoen. Tot zoolang zullen wij door de banden van ons hart onze aloude belijdenis bewaren, gelijk wij haar ontvingen, en niet gelijk de synode van Utrecht haar maakte. Voor ons is de historische Nederlandsche belijdenis nog dezelfde gebleven, omdat haar geen recht gedaan is, gelijk aan de belijdenis der gemeente van onzen Heere Jezus Christus toekomt. Dit recht doen komt pas, indien de gemeente des Heeren welbewust de roeping der overheid als Gods dienaresse tegenover het rijk van den Antichrist weet te belijden.
Hoe het dan nu kerkelijk moet?
Of de kerken, die nu in de war gewerkt zijn, moeten of zullen uitstooten degenen, die de beslissing der synode niet mede voor hun rekening kunnen en willen nemen?
Wij gelooven dit niet. Maar we moeten afwachten. ‘De Heere regeert’.
Tot zover Sikkel. In 1905 betrof het in het geval-Sikkel de belijdenis. In 1944 evenwel een formule van 1905-'42, die geen belijdenis was, doch alleen maar een pacificatieformule, een uitspraak.

4. J. van Lonkhuyzen (1873-1942) was sinds 1902 gereformeerd predikant te Aarlanderveen. Hij promoveerde in 1905 aan de VU op een proefschrift Hermann Friedrich Kohlbrügge en zijne prediking. In 1908 ging hij naar Buenos Aires, maar in 1909 werd hij predikant in Rijswijk. In 1911 werd hij predikant te Grand Rapids in de Verenigde Staten. In 1928 deed hij intrede in Zierikzee. Nadat hij zich als emeritus-predikant in 1939 te Zeist gevestigd had, vertrok hij als Amerikaans staatsburger uit bezet gebied weer naar Amerika. Hij verzette zich tegen het ‘nieuwe kerkrecht’ dat onder meer in 1926 de synode bracht tot afzetting van dr. J.G. Geelkerken. Hij deed dit jaren lang in het Gereformeerd Theologisch Tijdschrift en ook in afzonderlijke publicaties als Is het nieuwe kerkrecht niet een ernstige dwaling? Franeker 1939. Zie over hem De Vries 1, pag. 157-159 en BLGNP 2, pag. 309v.

5. Schilder denkt hier met name aan V. Hepp en H.H. Kuyper, die de uitspraken van de synode van 1936 inzake de NSB en de CDU verklaarden niet te kunnen aanvaarden.