Verzamelde werken 1940-1941

[p. 178]

25. ‘Afgodendienaars’ naar dr H. Kaajan en ds Douma^1.

Men herinnert zich, dat we enkele weken geleden enkele uitspraken citeerden,^2. waaruit volgens prof. Kuyper en prof. Dijk zou blijken, dat naar het oordeel ook van Calvijn, antwoordende op een vraag van den hervormer van Schotland, John Knox, de kinderen van ‘afgodendienaars’ moesten gedoopt worden. Afgodendienaars zouden dan roomschen zijn; Calvijn zou dus gemeend hebben, dat kinderen van roomsche ouders moesten gedoopt worden.

Wij stelden daartegenover, dat die ‘afgodendienaars’ geen roomschen waren, maar menschen, met wie de tot reformatie gebrachte kerk zich reeds had ingelaten. Hun kinderen waren dus geen kinderen van een roomsche kerk, maar gingen de kerk der reformatie aan. Ze behoorden volgens Calvijn tot de ‘domestici’ der kerk, tot de huisgenooten.

Voorts citeerden we in Persschouw^3. even dr Kaajan, die nog aan de opvatting van ‘afgodendienaars’ als ‘roomschen’ vasthield, althans met een ‘hoogstwaarschijnlijk’.

Dr Kaajan komt in ‘Utr. Kb.’ nog op de zaak terug. Het voorzichtige ‘hoogstwaarschijnlijk’ is nu prijsgegeven...Laten we weg hetgeen met de zààk niets te maken heeft, dan komen zijn argumenten hierop neer:

1. Ook Reyburn^4. vertaalt ‘afgodendienaars’ als ‘papisten’. Antwoord: dat bewijst nog niets, - zie hieronder.

2. Volgens dr Kromsigt,^5. aldus dr Kaajan, gebruikt John Knox ‘telkens’ het woord ‘afgodendienaars’, als hij het over de Roomschen heeft. Derhalve: kinderen van afgodendienaars zijn kinderen van de roomschen.

Antwoord: het ware beter geweest, indien dr Kaajan niet Reyburn, en ook niet Kromsigt, maar Knox zelf gelezen had. Op grond van heel lange passages, die ik van Knox' hand, alleen optredende, dan wel in gezelschap met anderen, las in William M'Gavin, ‘The History of the Reformation of Religion in Scotland’, Glasgow, 1831, alsmede in ‘The History of the Reformation in Scotland by John Knox, edited by David Laing’ (Edinburgh, 1846), houd ik staande, dat bij Knox de term ‘afgodendienaars’ aanduiding is van een klasse

1. Uit: De Reformatie, 8 maart 1940.

2. Zie pag. 82-86.

3. De Reformatie, 23 februari 1940.

4. Zie: H.Y. Reyburn, John Calvin, his life, letters, and work, Londen, 1914, pag. 248.

5. Zie: P.J. Kromsigt, John Knox als kerkhervormer, vooral in zijn verhouding tot Calvijn, diss., Utrecht, 1895, pag. 236, 237 (noot).
Dr. P.J. Kromsigt (1866-1941), hervormd predikant te Amsterdam. Zie: BLGNP, II, pag. 289, 290.

[p. 179]

van zondaren, niét van een klasse van leden eener bepaalde kerkelijke gemeenschap. Als hij het over de roomschen heeft, noemt hij hen doorgaans papisten. Het spreekt vanzelf, dat de roomschen vanwege de mis en andere superstitiën vaak afgodendienaars worden genoemd, en dat met name zij volgens Knox aan ‘idolatrie’ (de gewone schrijfwijze) zich schuldig maken. Maar daarmee is iedere ‘afgodendienaar’ nog geen lid eener roomsche kerk geworden. Aanroeping van ‘heiligen’ is speciaal een roomsche zonde: Rome gelooft aan heiligen, en roept ze aan, vaak losjes. Maar daarom mag iedereen, die ‘Sinte Margriet!’ of ‘Alle Heiligen!’ of: ‘Goeie Jozef!’ of ‘Heilige Antonius!’ als stopwoord gebruikt (en ‘er zijn er dezulken’) nog niet als roomsch beschouwd worden. En als men over een paar honderd jaar eens een brief van een gereformeerden kerkeraad zou vinden, geschreven aan een hoogleeraar in het kerkrecht, met de vraag, of men de kinderen van zulke heiligen-aanroepers wel doopen mocht, en als dan de hoogleeraar zou hebben geantwoord: het mag, - dan dient niemand daaruit af te leiden, dat volgens dien adviseur een gereformeerde kerkeraad kinderen van roomschen mocht doopen.

‘Afgodendienaars’ zou ‘roomschen’ beteekenen?

Het is een fabeltje.

Dr Kaajan kent toch wel ‘First Book of Discipline’,^6. de kerkorde, zullen we maar zeggen, voor de protestansche kerk in Schotland? Wat dunkt den lezer, zou de gereformeerde kerkorde een bepaling hebben over roomschen, over de mis, over het laatste oliesel? Wel neen. Wèl is er in zulk een ordening van gereformeerde kerken plaats voor bestrijding van nawerking van misbruiken, die vóór de reformatie algemeen waren. Welnu, in het derde hoofdstuk van dit ‘Book of Discipline’ wordt afzonderlijk gezegd, hoe men in de tot reformatie gebrachte kerk de ‘idolatrie’ (afgodendienst, ik zal het woord verder onvertaald laten) moet afschaffen, buiten werking stellen (the third head, touching the abolishing of idolatry). Overal moeten de resten van deze idolatrie worden weggenomen. Ook van de personen: as also (we desire) that idolatry may be removed from the presence of all persons, of what estate or condition that ever they are, within this realm. Waar men de idolatrie handhaaft of ook maar toelaat, staat Gods toorn te wachten. Niet alleen over de blinde en weerbarstige idolaters, maar ook over wie de zaak op haar beloop liet.

En wat is dan idolatrie? De mis, de aanroeping der heiligen, de beeldenvereering (-aanbidding) en ook het bezit van beelden (the keeping and retaining of the same); en tenslotte: elke vereering van God, die niet in Zijn Woord is vervat (finally all honouring of God, not contained in his holy word) (M'Gavin, 489, Knox-Laing, II, 188/9). Elders heet het, dat alle soort van idolatrie en monumenten daarvan moeten worden terzijde gesteld. Idolatrie is alle soort van eeredienst, die niet in Gods Woord vervat is, mis, aanroeping van heiligen, beeldenvereering, and all other such things invented by man, 320.

Zelfs een knaap, aldus roept dr Kaajan uit, zelfs een knaap kende de beteekenis van het woord: afgodendienst. Toen in 1559 te Leithe een priester de mis begon te lezen, riep hij luidkeels door de kerk: afgoderij! Ik denk, dat de roeper de knaap ditmaal is.

Maar met den knaap komt men niet veel verder. Als een jongen in de dagen

6. Door John Knox opgestelde Schotse kerkorde (1560).

[p. 180]

van Alva een priester tegenkomt, en dan uitroept: moordenaar! is dan daarmee bewezen, dat in het spraakgebruik van Guido de Brès alle moordenaars priesters zijn, of voor het minst roomsch? Als ik een hond viervoeter noem, heet ik dan alle viervoeters honden? Laat ons den knaap maar de straat op sturen, en liever luisteren naar Master Quentin Kennedy,^7. commendator of Crossraguell, 1561. Als deze (M'Gavin, 533) verneemt, dat Knox een preek hield over de mis, en dan hoort, dat de mis volgens Knox afgoderij is, dan zegt hij niet: en nu is alle afgoderij volgens Knox papisme, maar dan vraagt hij: wat verstaat Knox onder afgoderij? Hij begint dan het ‘syllogisme van Knox’ onder de loupe te nemen. Welk syllogisme? Dat idolatrie identiek is met het lidmaatschap der roomsche kerk? 't Komt in Quentin Kennedy's hoofd niet op. Dit is het syllogisme: ‘all worshipping, honouring, or service invented by the brain of man in the religion of God, without his own express commandment, is idolatry’; en ik wilde wel, dat dr Kaajan in stee van de exclamatie van den kwajongen, eens de breede verhandeling over dit syllogisme van de hand van den geleerden Quentin Kennedy had besproken; we waren dan beter ingelicht over den bewogen tijd van Knox en over de beteekenis van ‘idolatrie’ in die dagen. Dit is het syllogisme: ‘alle dienst, of eeredienst, die een uitvinding van onszelf, en niet uitdrukkelijk door Gods gebod vereischt is, is afgoderij (idolatrie)’. De mis valt daar natuurlijk onder. Maar ook heel wat anders. Heel wat, dat menigeen, die in zijn dorpje de reformatie had zien invoeren, toch nog openlijk of bedekt aan de hand hield.

Dr Kaajan merkt op, dat Knox tegenover (!) koningin Maria^8. in een preek over de afgoderij uitsprak, banger te zijn voor één mis dan voor tienduizend soldaten. Maar hij zegt er niet bij, wat we toch betreffende die ééne mis in M'Gavin, 250, kunnen lezen: there were no more suffered at the first; noch ook, dat Knox, in de preek, die wel door dr Kaajan zal bedoeld zijn (en waarna Knox met de koningin te doen kreeg) (250) het niet alleen over de afgoderij had, maar ook over het de hand reiken aan de idolatrie: when we join hands with idolatry it is no doubt that both God's amible (friendly) presence and comfortable defence will leave us! hetgeen al reformatorisch werk onderstelt, 250. Mocht er nog aan getwijfeld worden, dan leze men op bl. 247, dat, toen er gelegenheid van het koninklijk bezoek de mis zou worden bediend, de menschen vroegen: shall that idol be suffered again to take place within this realm? begint die afgoderij nu al weer? (247). De reformatie had reeds veel eerder in Schotland het kerkelijke leven omgezet, alleen maar: het was daarbij niet ver genoeg gegaan naar de meening van Knox. Mocht ik dus niet zeggen, dat het bij Knox ging over kinderen van menschen, die reeds voor rekening van de gereformeerde kerk lagen? Het is mij een raadsel, hoe dr Kaajan het kan betwisten. De feiten zijn anders bekend genoeg, en ook officiëel geboekstaafd.^a.

7. Quintin Kennedy (1520-1564), vooraanstaand Schots verdediger van de Roomskatholieke Kerk, disputeerde in 1562 met John Knox, met name over het avondmaal. Zie: Kromsigt, John Knox, pag. 278.

8. Mary Stuart (1542-1587), koningin van Schotland, verdedigster van het roomskatholicisme.

a. Zie: The Act against the Mass:
In the parliament held at Edinburgh (10 Juli 1560)....the said parliament....has declared the reverence and honour that should be given to him (the Almighty God)....has declared the true use of the sacraments...by the which it is notorious and perfectly known, that the sacraments of baptism and of the body and blood of Jesus Christ have been in all times bygone corrupted by the papistical kirk, and by their ministers; and presently, notwithstanding the reformation already made according to God's word, yet nottheless there are some of the same pope's kirk, that stubbornly persevere in their wicked idolatry, saying mass and baptizing according to the papist kirk...(dan de straffen!) (Mc. Gavin, 220).
Zie voorts:
First Book of Discipline, Chap. III (in: Will. Mc. Gavin, The History of the Reformation of Religion in Scotland, Glasgow, 1831, 489):
1. As we require Christ Jesus to be truly preached, and his holy sacraments rightly ministered; so [we] cannot cease to require idolatry, with all monuments and places of the same, as abbeys, monkeries, frieries, nunneries, chapels, chanteries, cathedral churches, canonries, colleges, others than presently are parish churches or schools, to be utterly suppressed in all bounds and places of this realm, except only palaces, mansions, and dwelling places adjacent thereto, with orchards and yards of the same. As also [we desire] that idolatry may be removed from the presence of all persons, of wat estate or condition that ever they are, within this realm.
2. For let your honours assuredly be persuaded, that where idolatry is maintained or permitted, where it may be suppressed, that there shall God's wrath reign, not only upon the blind and obstinate idolaters, but also the negligent sufferers [of the same]; especially if God has armed their hands with power to suppress such abomination.
3. By idolatry we understand, the mass, invocation of saints, adoration of images, and the keeping and retaining of the same: and finally all honouring of God, not contained in his holy word.

[p. 181]

Afgodendienaars zouden roomschen zijn? Maar hoe ter wereld wil dr Kaajan Knox' geschriften lezen? Of ook, hoe ds J. Douma, die in ‘Friesch K.bl.’ eveneens zich beijvert, de door ons bestreden opvatting, zooals prof. Kuyper ze aangaf, te handhaven?^9. We hadden het over den doop van kinderen van geëxcommuniceerden. Men herinnert zich, dat Knox Calvijn's advies vroeg over den doop van kinderen van geëxcommuniceerden, en afgodendienaars, en voorts van onechte kinderen. Welnu, hoe dat bedoeld is, moge blijken uit het ‘Book of Discipline’, M'Gavin, 507: de kinderen van een man, die door de gereformeerde kerk was geëxcommuniceerd (in het openbaar) mochten niet zoo maar gedoopt worden, wanneer ze geboren waren nà het excommunicatievonnis en vóór het berouwvol weerkeeren van den geëxcommuniceerde.^b. Wil dr Kaajan, of ds Douma, soms ons doen gelooven, dat, als het ‘Book of Discipline’

9. Zie: Friesch Kerkblad, 1 maart 1940. Vgl. Friesch Kerkblad, 8 en 15 maart 1940.

b. His children begotten and born after that sentence and before his repentance, may not be admitted to baptism till either they be of age to require the same, or else that the mother or some of his special friends, member of the kirk, offer and present the child, abhorring and condemning the iniquity and obstinate contempt of the impenitent, 507. Een bewijs, dat mijn parafrase, die ds Douma ten onrechte als preciese vertaling bejegent, juist was. Trouwens in een noot aan den voet der geciteerde pagina wordt verwezen naar de Order of Excommunication, chap. 2. Zie ook p. 522.

[p. 182]

voor de begrafenissen van kerkleden bepaalt, dat alle idolatry daarbij geweerd moet worden (524), het over het optreden van roomsche priesters gaat bij een door een protestant geleide begrafenis? Welneen; het gaat natuurlijk over oude gebruiken, als b.v. het bidden voor den doode, etc. (524); het staat er duidelijk bij. Het is meteen bewijs, dat ook na de reformatie superstitieuse gebruiken lang in eere bleven, zooals op het zendingsterrein, gelijk we in herinnering brachten. Over die resteerende superstitie (letterlijk idolatrie genoemd, 320) besloot men (320) Calvijn's advies te vragen. Als Knox in een openbare ‘Appellation’ bij de overheid op één lijn plaatst de misdaden van idolatrie en blasphemie, bedoelt hij dan soms in het eerste geval het lidmaatschap van de roomsche kerk en in het tweede geval een zonde, die zijn eigen kerkleden kunnen bedrijven? (391, vgl. 390) Als het bidden voor de dooden (evenals de mis) idolatrie heet (67), wil dr Kaajan dan volhouden, dat alleen roomschen zich aan die idolatrie schuldig maakten? Maar we zagen reeds, dat men bij begrafenissen van protestanten er tegen moest optreden. Knox weet bijzonder goed, dat het heel lang duurt, eer alle geloovigen (all the faithful) met de idolatrie grondig hebben gebroken, 436. Maar dat neemt niet weg, dat z.i. de overheid er streng tegen op moet treden, nu eenmaal beter inzicht verkregen werd, 393, 394, 517: de reformatie heeft al veel eerder zich baan gebroken, 394. Idolatrie staat elders niet alleen met blasphemie, maar ook met moord, valsche leer in één adem genoemd, 395; wil dr Kaajan soms bij de idolatrie alleen aan roomschen, en bij moord ook aan protestanten denken? Ze staat elders op één lijn met superstitie, 515; en - alweer - met gebeden voor de dooden, welke gebeden wederom, behalve bijgeloovig, ook letterlijk idolatrie heeten, 515/6. Zoo min de afgodendienaars onder Israël heidenen waren, maar bondskinderen, 470, zóó min zijn alle bedrijvers der idolatrie roomschen doch in casu door de reformatie beheerschten, 471. Het was nog vaak een wonderlijk mengelmoesje; er waren er die zoowel naar de mis als naar den (protestantschen) bidstond gingen, 510.

Dr Kaajan herinnert aan de Schotsche belijdenis, die het den plicht van den magistraat noemt, de kerk te verdedigen tegen idolaters en ketters als papisten.

Men lette op die onderscheiding. En dan één van beide: dr Kaajan heeft het verschil tusschen die beide opgemerkt, of hij gaf er geen acht op. In het eerste geval versta ik niet, wat hij met zijn artikel wil. In het tweede geval zou ik hem er op wijzen willen, dat één paar uur lectuur van Knox' eigen geschriften bewijst, dat Knox de overheid wilde doen optreden tegen alle idolatrie, óók die van menschen, die met de Reformatie in aanraking gekomen waren, maar terugvielen in afgodische gebruiken. Knox eischte ook straffen tegen protestanten, die uit reactie tegen Rome met het sacrament al te ruw omgingen.^c. Hoe kan

c. We dare not prescribe unto you what penalties shall be required of such, but this we fear not to affirm, that the one (de ‘idolatry’, die men vroeger bij de roomschen kende) and the other (het omslaan in het andere uiterste, b.v. avondmaalsviering op eigen houtje) deserve death: for he who doth falsify the seal, subscription, or coin of a king is judged worthy of death; what shall we think of him, who plainly doth falsify the seals of Christ Jesus, the prince of the kings of earth? If Darius pronounced that a balk should be taken from the house of that man, and he himself hanged upon it, that durst attempt to hinder the reedifying of the material temple [in Jeruzalem]; what shall we say of those, that contemptuously blaspheme God, and manifestly hinder the [spiritual] temple of God, which is the souls and bodies of the elect, to be purged by the true preaching of Christ Jesus [and right administration of the sacraments], from the superstition and damnable idolatry in which they have been long plunged and holden captive? (517) Men lette ook op deze passage uit het gebed na verkiezing van een superintendent: Give....good Lord....that the dregs of superstition and idolatry which vet rest within this realm, being purged and removed, we may....enz. (230)

[p. 183]

men toch zoo gemakkelijk concludeeren? Hoe gemakkelijk in polemisch verband zijn eigen aanvankelijke voorzichtigheid (‘hoogstwaarschijnlijk’) prijsgeven!

Op de vraag van dr Kaajan: wie dus een fabeltje lanceerde, antwoord ik: met alle reverentie, ditmaal gij, waarde broeder!

Overigens - even goede vrienden.