Verzamelde werken 1940-1941

[p. 88]

9. Van Toorenenbergen, De Cock, Kuyper, dr De Bondt^1.

Dr J.J.v. Toorenenbergen^2. heeft in zijn ‘Bijdragen tot de verklaring, toetsing en ontwikkeling van de Leer der Hervormde Kerk’ (Utrecht, 1865, 213^3.) deze stelling geponeerd:

‘De Roomsche Kerk heeft zich door het concilie van Trente van de apostolische kerk gescheiden.’

Met Van Toorenenbergen ben ik het lang niet altijd eens; dit zij vooropgesteld. Maar als in zijn verdediging zijner pluriformiteitsleer (en in de daartoe aangeboden ‘interpretatie’ van artikel 27 der Belijdenis) prof. Kuyper zich beroept op Doedes,^4. dan mag ik in bestrijding van dr. A. Kuyper's (en anderer, niet aller) pluriformiteitsleer wel eens in Van Toorenenbergen neuzen.

Ik doe dat met een tikje jaloerschheid, als ik bedenk hoe men onder ons tegenwoordig zijn best doet, den kerknaam voor Rome te reserveeren, nog wel op vermeend gezag van Calvijn.

*

Van Van Toorenenbergen naar dr A. de Bondt^5. is de weg lang genoeg. Toch waag ik 't er op, beide broeders naast elkaar te zetten. In ‘Credo’ n.l. heeft dr de Bondt deze week een enkel woord gewijd aan de vraag, of Calvijn Rome al dan niet kerk noemt.^6.

In tweeërlei opzicht is dit artikel een vooruitgang.

Primo moet men weten, dat het bestaan van ondergeteekende door de lezers van gemeld orgaan deze week is ‘ontdekt’. Tot nu toe bestond ik voor het

1. Uit: De Reformatie, 2 februari 1940.

2. Dr. J.J. van Toorenenbergen (1822-1903), hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zie: BLGNP, II, pag. 421-424.

3. De ondertitel van deze publikatie luidt: Theologische stellingen met toelichtingen, n.a.v. de Nederlandsche Geloofsbelijdenis.

4. Zie: De Heraut, 3 februari 1918, waar H.H. Kuyper zich beroept op J.I. Doedes, De Nederlandsche Geloofsbelijdenis en de Heidelbergsche Catechismus, I, Utrecht, 1880, pag. 357.
Dr. J.I. Doedes (1817-1897), hoogleraar Nieuwe Testament aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Zie: BLGNP, II, pag. 169-172.

5. Dr. A. de Bondt (1901-1953), predikant van de Gereformeerde Kerk te 's-Gravenhage-West, sinds 1950 hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Hogeschool te Kampen. Zie: De Haas, IV, pag. 68-69.

6. Zie: Credo, 26 januari 1940.

[p. 89]

orgaan van prof. Hepp, althans in de binnenpagina, niet; hoogstens in Persschouw, in oratia obliqua alzoo. In oratia recta werd ik wel bestreden, maar dan op een manier, die slechts voor ingewijden herkenbaar was. Thans heeft dr de Bondt de methode van zijn redacteur met één slag veranderd. Wie weet, wat dat nog voor goeds opleveren kan! Dr de Bondt is blijkbaar met mij van meening, dat de huidige meeningsgeschillen, waarover prof. Hepp (geval-Feenstra) in de pers weer begonnen is, en anderen (prof. Kuyper, prof. Dijk etc.) hem zijn nagevolgd (voor wat het bespreken van dit thema betreft) in de pers een plaats hebben moeten. Hij vat althans het thema der pluriformiteit, dat prof. Hepp aansneed, weer op. Ook in dit opzicht is er dus tusschen ons blad en dat van prof. Hepp overeenstemming. Wie weet, alweer, wat daaruit aan goeds voortkomen kan!

Een vooruitgang dus, dit artikel. Ook om déze reden; dr de Bondt zegt, dat 't maar een kwestie van accent is, of Calvijn nu bekeken wordt op mijn manier, dan wel op die van prof. Dijk (en prof. Kuyper, voeg ik erbij).

Dat staat er nu wel niet letterlijk zóó, maar het ligt er toch in. Immers, prof. Dijk had geschreven ('t was geen saamvatting, zooals dr de Bondt meent, doch letterlijke aanhaling), dat Calvijn nimmer den naam van kerk aan Rome had ontzegd. Daartegenover had ik opgemerkt: hij deed het wèl. Vóór ik nog klaar ben, ik mag dat wel, zegt nu dr de Bondt: ‘wij gelooven, dat het accent bij Calvijn anders valt, dan prof. Schilder het voorstelt’.

Zou men niet verblijd zijn wegens den goeden voortgang van ons kerkelijk leven? Nog maar een paar weken geleden verkondigde prof. Dijk, voorstander eener pluriformiteitstheorie: Calvijn ontzegt nooit den naam kerk aan Rome. Thans komt in het orgaan van een andere pluriformiteitsverdediger, prof. Hepp, het zinnetje voor (vrij weergegeven): nu ja, hij deed het wel, maar het accent is wat anders dan Schilder het legt.

Al zou dit laatste nu ook werkelijk waar zijn, dan hebben we toch al heel wat gewonnen. Ook al spreekt men een volzin anders uit, met ander accent, hij blijft er dezelfde volzin om. Men kan dan voorts zijn geleerde-termen-apparatuur te hulp roepen, en met dr de Bondt er van maken: ‘niet zonder meer ontzegd’, of: niet ‘in absoluten zin’ ontzegd, - in elk geval is dat wat anders, dan dat men poneert: nooit ontzegd. We noteeren dankbaar, dat in het blad van prof. Hepp met mij van gedachten gewisseld wordt over de vraag, ‘op welke wijze Calvijn den naam kerk aan Rome ontzegt’. Voor deze hulp in het indeuken van den lichtgebouwden muur der pluriformiteitstheorieën ben ik het orgaan van prof. Hepp zeer dankbaar. Waar de polemiek al niet goed voor is.

*

Overigens, dr de Bondt heeft mij inzake dat ‘accent’ nog niet gewonnen. Het schijnt hem niet bekend, dat het prof. Kuyper geweest is, die destijds in ‘De Heraut’ in een artikelenreeks, waarnaar een synodaal rapport verwees, op den brief van Calvijn aan Sozzini gewezen heeft. Prof. Kuyper haalde daaruit: Calvijn erkent dat er overblijfselen van de kerk onder Rome zijn. Ik merkte op: ja, maar lees de hééle correspondentie, dan blijkt, dat Calvijn in den voorafgaanden brief voorop plaatst, dat hij Rome den kerknaam ontzegt. Dat is het uitgangspunt, en daarna wordt dan het verwijt van inconsequentie ontzenuwd.

[p. 90]

En nu meent dr de Bondt, dat dit ‘niet geheel juist is’.

Nu, daarmee ben ik al content. Niet geheel juist. Het aantal waarheidsprocenten berekene wie kan. Als dr de Bondt zelf toegeeft, dat Calvijn tegenover de pauselijke kerk wijst op de kerk van de Reformatie, en dat dan dàt voor hem de ware kerk is tegenover de valsche, pauselijke kerk, dan moge hij zich inspannen, om dan verder de concordie met de theorie-prof. Kuyper-prof. Dijk te redden, ik behoef daarop niet in te gaan. Primo, omdat ik, toen dr de Bondt schreef, al weer nieuwe elementen had bijgebracht, waarmee ik nog een poosje verder gaan zal. Secundo, omdat dr de Bondt zich vergist, als hij meent, dat Calvijns weigering van den herdoop van bij Rome gedoopten te maken heeft met een andere erkenning van Rome als kerk. Daar schrijf ik trouwens ook over. Met genoegen wil ik dr de Bondt van breeder poging tot bewijsvoering dienen. Als hij 't vraagt. En als hij dan belooft, in prof. Hepp's orgaan daarop terug te komen. We kunnen elkaar's artikel b.v. dan overnemen. Doen? Bijdrage tot waarheid en vrede!

*

Ja, maar, zoo zal dr de Bondt zeggen: ik hèb al één bewijs naar voren gebracht. Behalve een paar uitspraken van de Institutie, die trouwens geheel strooken met wat ik beweerde, en waarop ik destijds breed ingegaan ben, toen prof. Hepp voor het eerst, dadelijk na mijn optreden in Kampen(!) in een almanak mij, volgens eigen zeggen, had bestreden, wijst dr de Bondt op een uitspraak van Calvijn in een brief aan den roomschen kardinaal Sadoletus.^7. Ik had die op het lijstje van behandeling staan.

Aan Sadoletus schrijft Calvijn volgens dr de Bondt:

‘Maar - zult gij zeggen: wat is dat voor een aanmatiging: bij ons alleen is de Kerk en nergens anders ter wereld?
Neen, Sadolet, dat onder Uw bestuur gemeenten van Christus voorkomen, ontkennen wij niet, maar wij beweren, dat de Roomsche opperpriester, met heel de schare van valsche bisschoppen, die daar de plaats der herders innemen, wilde wolven zijn, die er alleen op uit zijn, het Rijk van Christus te verscheuren, en te vernietigen, tot het een ruïne geworden is.’^8.

Ook hieruit blijkt, aldus besluit dr de Bondt, dat Calvijn in zijn scherpe veroordeeling van de pauselijke hiërarchie niet voorbijziet, dat daar overblijfselen van de kerk van Christus zijn.

Ja, ja, alsof dat nu iets zou beteekenen voor de plaatsing van Rome onder het pluriformiteitsschema! Waarom loopt men toch over het groote vraagpunt heen?

7. Jacobus Sadoletus (1477-1547), bisschop van Carpentras en na zijn verheffing tot kardinaal (1536) rooms-katholiek gesprekspartner van de protestanten. Zie: NCE, XII, pag. 846.
De Bondt doelde op Calvijns brief aan Sadoletus van 1 september 1539.

8. Credo, 26 januari 1940.

[p. 91]

Overigens, waar zijn toch de dagen van De Cock^9. en van Kuyper gebleven? Hebben die ooit ontkend, dat er onder de haagsche synode kerken waren, die nog ‘onder het juk’ waren, en die ze daarom vrij moesten maken? Welneen: juist omdat ze daarvan vast overtuigd waren, gingen ze van plaats tot plaats, plaatsten de menschen voor de beslissing, en zeiden dàn wat prof.dr H.H. Kuyper in die goede dagen heeft geleerd, en wat we tegenwoordig blijkbaar niet meer gelooven mogen, zonder van ‘nieuwlichterij’ beschuldigd te worden, hoewel het toch zoo oud is.....

We herinnerden hierboven aan Van Toorenenbergen. Het concilie van Trente, dat voor hem van zoo beslissende beteekenis is, is saamgekomen 13 Dec. 1545. Calvijns antwoord aan Sadoletus is gedateerd September 1539. Ruim zes jaar vóórdat officieel de band werd doorgesneden. Wie nu bedenkt, dat een reformatie, zelfs in het kleine Nederland, in de dagen van treinen of trekschuiten (doleantie en afscheiding) jaren en jaren duurt, kan zich meteen verzekerd houden, dat een reformatie, als destijds Europa wilde terugvoeren, Europa, met zóóveel vorsten en vorstjes, onder zóó sterke pressie van de overheid op de kerk, en met zóó zware geografische moeilijkheden, en zóó gebrekkige communicatiemogelijkheden, niet één-twee-drie voor elkaar te krijgen was. Als De Cock na zijn uitzetting had gezegd - l'église, c'est moi, en niet had bedacht, dat er onder het ‘synodale juk’ plaatselijke gemeenten waren, door ‘de synode’ gepraesideerd (dat woord gebruikt Calvijn tegenover Sadoletus), of als Kuyper-Rutgers in dien geest hadden geredeneerd, dan zou de vroegere dr H.H. Kuyper niet hebben kunnen schrijven, zooals hij het omstreeks 1892 toch metterdaad deed.^10.

Wat zegt dat nu toch voor ons probleem, of Calvijn, 6 jaar vóór Trente er is, erkent, dat er nog altijd schapen van Christus, plaatselijke gemeenten, zitten te zuchten onder het juk van kardinalen? Was soms de reformatie al overal doorgedrongen? Geen sprake van! Was de band met Rome tot op de laatste vezel doorgesneden? Maar het concilie van Trente, 13e zitting (ed. Mechelen, p. 108^11.) vertelt, plechtig genoeg, dat het met verlangen uitziet naar de komst der protestanten! Eerst aan het slot wordt de duimschroef goed aangezet. In 1537 hadden de Protestanten nog beraadslaagd, hoe zij zich zouden houden op het toegezegde, maar steeds verschoven concilie. Is men vergeten het Regensburgsche interim? Men zou zich nog een poosje beraden, en afwachten hoe de zaken zouden loopen op het a.s. concilie.

't Is mij een raadsel, hoe de kinderen van De Cock en Kuyper kunnen constateeren: Calvijn zag 6 jaar vóór Trente nog kerken onder het juk, en daarom ontzegt hij den naam kerk niet aan de jukopleggende gemeenschap. We

9. Ds. Hendrik de Cock (1801-1842), voorman van de Afscheiding van 1834. Zie: BLGNP, II, pag. 129-132.

10. Schilder doelde op het ‘Referaat over stelling II’ van H.H. Kuyper in Scheurmakerij of niet? Toelichting der stellingen, waarover ds. Van Lingen c.s. de openbare samenspreking weigerden, vooraf gegaan door een openbare brief aan ds. F.P.L.C. van Lingen door de deputaten der classis Amersfoort, Hilversum, 1894, pag. 11, 12. Zie ook: K. Schilder, ‘Dr. H.H. Kuypers titulatuur uit 1894 inzake ware en scheur-kerk’, De Reformatie, 8 oktober 1937.

11. Canones et decreta sacrosancti et oecumenici concilii Tridentini, sub Paulo III, Julio III et Pio IV, pont.max., celebrati..., Mechelen, 1826.

[p. 92]

raken al verder van de Doleantie en de Scheiding af, als we niet oppassen.

Daarom is het noodig, tegen de meer dan dreigende deformatie op te treden.

Zonder aanzien des persoons.