Een schrift-geleerde aan het Woord. Deel 1

[p. 12]

Schilder - de Schrift - de prediking

1. Man van de kansel

Heel zijn leven is Schilder de man geweest van de kansel. Hij heeft de kansel steeds als punt van uitgang en terugkeer gezien voor zichzelf en zijn theologische arbeid. Als student had hij al naam gemaakt op de colleges homiletiek. Prof. dr. A.G. Honig, die te Kampen dogmatiek doceerde, was bijzonder getroffen door de preken, die Schilder op college leverde en prof. dr. T. Hoekstra, te Kampen benoemd voor onder andere de praktische vakken, waaronder ook de preekkunde viel, had tot tweemaal toe zijn eigen preekschets over een bepaalde tekst achtergehouden en die van Schilder gedicteerd.^1. Als theologisch kandidaat waren zijn grote gaven wat betreft de prediking spoedig bekend geworden en verzoeken om te komen preken bereikten hem veelvuldig.^2. Als predikant heeft hij door inhoud, opzet en stijl van zijn prediking grote indruk gemaakt. Zijn preken maakte hij gemakkelijk en hij sprak meestal zonder iets voor zich te hebben of van een paar punten. De preken, origineel en existentieel, waren systematisch opgebouwd vanuit één centrale gedachte. Want Schilder was homiletisch gevormd door Hoekstra.^3. Volgens een oude wet van de homiletiek had deze sterk benadrukt, dat de inhoud van een tekst in een duidelijk thema samengevat moest worden en dat door een verdeling in punten het volgen van de preek voor de gemeente vereenvoudigd diende te worden. ‘En naar Hoekstra's aanwijzingen bevatte het thema altijd een assertorisch oordeel. Het bestond niet uit één enkel woord, maar het hield een oordeel in, een omschrijving, die

1. D. van Dijk, Hoe het vroeger was, Goes 1957, pag. 89.

2. J. de Waard, ‘Een man een man, een woord een woord’, Gedenkt uw voorgangeren. In memoriam prof. dr. K. Schilder, Goes 1952, pag. 44. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 4 (27-1-1961) schrijft over de eerste door Schilder geleide kerkdienst in Kampen en spreekt over ‘een begaafde en diepgravende prediker.’ ‘Tot Schilders hoogte kon niemand raken.’ ‘Zware teksten, waaraan hij grootse gedachten ontlokte. Een doorzicht in de Schrift, als men zelden aantrof, en waarin menige hoorder hem ook niet bijhouden kon. Maar dat hij een eminente verkondiger van Gods heilig Woord was, dat stond bij ieder buiten kijf.’

3. Schilder in De Reformatie, 16e jrg. nr. 17 (24-1-1936) en in het Jaarboek Gereformeerde Kerken in Nederland 1937, pag. 427-428: ‘Wat Hoekstra over de techniek der preek, over thema en verdeeling gezegd heeft, dat zal niet zonder groote schade voor de kerk van Christus kunnen worden genegeerd door onze predikanten.’

[p. 13]

soms zó lang was, dat ze een paar regels druk besloegen; en ook de formulering van de punten deed wel eens ingewikkeld aan. Het was al een hele opgaaf om dat thema en die verdeling te onthouden. Het spreekt vanzelf, dat Schilder niet de toen nog gebruikelijke afgesleten punten te baat nam. Hij ging zijn eigen weg en was in vele opzichten uniek.’^4.

Als prediker heeft Schilder in zijn gemeenten Vlaardingen en Gorinchem de meeste kritiek ondervonden. In het algemeen gesproken vond men daar zijn preken te geleerd en met name te weinig bevindelijk. In Delft en Rotterdam-Delfshaven heeft hij als prediker zijn grootste triomfen gevierd. Meestal was het zo dat, waar hij preekte, de kerken overvol waren. Met de indruk ‘het was machtig’ zijn zeer velen uit de kerk, waar Schilder het Woord bediende, heengegaan.^5. Het waren noch zijn welsprekendheid, noch zijn voordracht, waardoor hij zijn hoorders aan zich bond.^6. En onder zijn gehoor bevonden zich zowel intellectuelen als eenvoudigen.^7. Het was de inhoud die boeide en die ook werd verstaan. De hoorders kregen de indruk, dat preken voor Schilder een machtig werk was, dat hij met veel hartstocht deed.^8. In de meestal twee uur durende kerkdiensten, ‘werd hij gegrepen, meegevoerd, door de majesteit Gods, door de macht van Christus' werk, door het geweld van het Woord. Hij vroeg van zijn hoorders onvoorwaardelijke onderwerping aan Gods openbaring in Christus. Zijn preken stootte hij uit als een eis, een bevel, waarop enkel een ja of een neen mogelijk was. Daarop klopt het slot: voorlezing van de zondag over de twee sleutelen van het Koninkrijk; of het citeren van het woord aan het eind van de brieven uit de Openbaring: wie een oor heeft, die hore, wat de Geest tot de gemeente zegt.’^9. In Schilders preken overheerste het objectieve element. Hij was afkerig van subjectivistische of bevindelijke preken, ook al waren zijn eigen preken al-

4. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 7 (17-2-1961).

5. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 6 (10-2-1961). Vgl. F.H. von Meyenfeldt, ‘Schilder, de man op de kansel’, Geen duimbreed! Facetten van leven en werk van prof. dr. K. Schilder 1890-1952, J. de Bruijn en G. Harinck red., Baam 1990, pag. 172-177. ‘Wat hem [Schilder] bewoog kwam over. Stampvol zat dan ook elke dienst waar Schilder voorging en men genoot als die geleerde, slordig geklede, onopgesmukte, gewone man hun bijbel opende en hun duidelijk maakte, dat de Heer hen nodig had, in witkiel of overall, voor de zaak van Zijn Koninkrijk.’ (a.w., pag. 174). Vgl. G. Puchinger, ‘Schilders prediking’, Ontmoetingen met theologen, Zutphen 1980, pag. 149: ‘Schilder behoorde tot die zeldzame predikers in Nederland, die soms met een preek hoorders voor het leven wisten aan te grijpen; hij kon met zijn gebed bij tijden zijn medemensen opheffen tot aan de poorten des hemels - maar er waren er ook die hem niet verstonden, die, zo vaak zij hem hoorden of lazen, vreemd bleven aan wat deze mens bewoog, hetzij hij preekte of bad, hetzij hij referaten opbouwde dan wel zijn tegenstanders striemde in de pers.’ Vgl. ook enkele impressies bij G. Puchinger, ‘Schilder tussen herinnering en uitzicht’, Ontmoetingen met Schilder, G. Puchinger red., Kampen 1990, pag. 1947, a.w., pag. 19-20, 23-24. Vgl. D. van der Stoep en H.H. Felderhof, In de houten broek, 's-Gravenhage 1941, 5e dr., pag. 47-60, ‘Een schatgraver op een Rijnsburgschen preekstoel’. In dit verslag van een door Schilder geleide kerkdienst in Rijnsburg staat onder andere te lezen: ‘De man daar op den preekstoel houdt niet van decorum. Het gaat met de schaarsche liturgie allemaal doodnuchter in zijn werk en dat wordt misschien wel het beste geïllustreerd door de beide handen van den prediker, welke, als hij den zegen uitspreekt, met een snel gebaar slechts een klein eindje worden opgelicht, zoodat ze nauwelijks boven den kanselrand uitkomen. Er is niet met al plechtigs in al de dingen, die de preek vooraf gaan. Prof. Schilder heeft er nauwelijks tijd voor. Hij heeft haast, groote haast om bij de preek te komen. Hier staat een man gereed, met de spade over den schouder, om te gaan graven in het Woord. Hij legt met haast den weg af om bij dat werk te komen. Er zijn weer schatten op te delven en zijn handen jeuken om de spade in de grond te steken. Daar staat prof. Schilder op den preekstoel. Zijn hand maakt nog steeds slechts een sobere gesticulatie, maar met zijn hoofd, met zijn gezicht is hij heftig aan het werk. Hij buigt zijn hoofd een weinig en trekt zijn gezicht samen, zoodat zijn oogen zich schijnen te sluiten. Nu ziet hij in zijn hersens de talloze gedachten over dit eene onderwerp aanstormen en is hij bezig ze te leiden en te ordenen tot een schoonen en harmonischen optocht. Dan komt met een ruk zijn hoofd weer overeind en een stroom woorden gaat als een bonte rij van beelden aan de oogen zijner hoorders voorbij. Hij buigt het hoofd en rukt het weer op. Zoo is hij aan het graven.’

6. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 8 (24-2-1961): ‘Van de aanvang af had hij naam, en die naam heeft haar glans niet verloren wat zijn prediking betreft. En dit pleit te meer voor hem, omdat zijn voordracht niet lokte. Hij heeft zijn uitspraak nooit gecultiveerd; die bleef slordig. Hij sprak gehaast, jakkerend soms, en slikte gauw lettergrepen in. Het was dus de inhoud, die boeide en die over de hinder van de gebrekkige articulatie wel heenhielp. Zó groot was de macht van Schilders woord, dat men op de uitspraak der woorden niet meer lette en zich een uur inspanning getroostte om zich geen zin te laten ontgaan. Want men moest er bij blijven, anders was men de draad kwijt.’ R. van Reest, ‘Opdat zij allen één zijn’, Deel I, Goes 1962, pag. 120-130: ‘Overal waar hij preekte waren de kerkgebouwen afgeladen. Men kwam van verre om hem te horen. Niet om sensatie, niet om zijn stijl, niet om zijn voordracht. Het viel bij Schilder alles weg. Soms sprak hij zelfs zo gehaast, om toch maar alles te kunnen zeggen, in de beperkte tijd van twee uur, wat er in zijn boordevolle hart lag opgestapeld, dat hij lange volzinnen met bijzinnen produceerde, die niet meer in al hun geladenheid geheel op te nemen waren, ook al moet er bij gezegd, dat hoe wonderbaarlijk hij vaak een zin taalkundig begon op te bouwen, er in dit opzicht nooit een speld tussen te krijgen was. Altijd weer kwamen zelfs de wonderlijkste zinnen, taalkundig normaal en gehoorzaam aan de taalwetten op hun pootjes terecht. Maar wat er soms in zo'n zin aan gedachten lag opgestapeld was voor een normaal mens wel eens niet bij te houden. Je greep dan de hoofdgedachte maar, om het verband niet te verliezen met het geheel en de rest liet je eenvoudig glippen.’ F.H. von Meyenfeldt, ‘Schilder, de man op de kansel’, a.w., pag. 176: ‘Elk brokje bijbel maakte voor hem deel uit van het hoge Woord. Daarom was zijn preektrant ook inhoudelijk enerverend. Al prekend wierp hij het ene probleem op na het andere; als hij een tekst uit het laatste bijbelboek tot onderwerp had, liep hij daarmee al zoekend de hele Schrift door van Genesis tot Apocalyps om dan, na alle registers van oud- en nieuw-testament opengetrokken te hebben, met heel dat volle werk van de Heilige Schrift, de ontstelde gemeente onder de indruk te brengen van de lengte, breedte, diepte en hoogte van het onderhavige bijbelwoord.’

7. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 8 (24-2-1961): ‘Intellectueel ontwikkelden vingen zijn preken gretig op. Als hij op een Goede Vrijdag of een tweede feestdag in de Bospolder, de Tidemanstraatkerk of de Mathenesserkapel preekte, dan togen uit de verre omtrek, van het Oosten van Rotterdam, uit de Maassteden en uit het Westland, de dominees, die zelf geen dienst hadden, naar Delfshaven op. Maar hij miste ook niet de mannen en vrouwen, die van wetenschap niets wisten. En dit is zo gebleven, ook toen zijn preken al meer een intellectualistisch karakter aannamen.’ R. van Reest, ‘Opdat zij allen één zijn’, Deel I, pag. 126-127: ‘Reeds toen was het opmerkelijk, dat niet in de eerste plaats wat men noemt de “intelligentia” acte-de-présence gaf. Deze mensen vonden hem vaak “te moeilijk”. Schilder had de “kleyne luyden” onder zijn gehoor en die hingen aan zijn lippen. Met hèn had hij contact, zoals hij zelf verklaarde. Zij zullen waarschijnlijk ook wel niet altijd alles begrepen hebben. Maar wàt zij begrepen was, dat het Woord geopend en verklaard werd en dat was de greep naar hun hart, en dat hart begreep het toen ook.’ F.H. von Meyenfeldt, ‘Schilder, de man op de kansel’, a.w., pag. 173, 174: ‘Vanwaar de veelgehoorde klacht, dat Schilder zo moeilijk sprak en schreef? Het zou de moeite verrassend geloond hebben, als men tijdens zijn leven een enquête gehouden had naar de identiteit van die klagers. Ik herinner me namelijk, dat na zo'n preek van Schilder een slagersjongen, met wie ik bevriend was, me de volgende dag aanklampte, om mij zijn enthousiasme over wat hij gehoord had mede te delen. En toen ik, die als jong student alle zeilen had moeten bijzetten om Schilder te volgen, hem vroeg waarvan hij dan zo genoten had, kreeg ik me daar over de fietsmand met varkenslappen en ribstukken heen in onvervalst Haarlems echt de kern te horen van Schilders diep borende preek!’
In zijn derde gemeente, Gorinchem, waar hij van 1919-1922 predikant was, preekte Schilder gedurende de wintermaanden ook te Spijk, waar weekdiensten werden belegd voor kerkleden die op zondag 's avonds niet naar de kerk konden komen. Daar preekte hij, zo gaat de overlevering, eenvoudig, hetgeen hij in Gorinchem niet wenste te doen. Van zijn meer ontwikkelde hoorders verwachtte hij inspanning onder het luisteren. Vgl. J.J.C. Dee, K. Schilder zijn leven en werk. Deel I 1890-1934, Goes 1990, pag. 111. In Die fijne lange dag, 1982, pag. 9 geeft H. Algra een herinnering weer aan een preekbeurt van Schilder in een dorp ten zuiden van Leeuwarden. Algra zei tegen Schilder dat hij betwijfelde of hij zo zou kunnen preken dat de kinderen er wat van konden navertellen. De preek zelf gaf het antwoord, dat Schilder ook eenvoudig preken kon. De tekst was Psalm 31:20, ‘Hoe groot is het goed, dat Gij hebt weggelegd voor wie U vrezen.’ ‘Hij vertelde van een heel mooi, antiek horloge. Een kostbare zaak. Een grootvader had het gelegateerd aan een kleinzoon, maar die mocht het niet in handen krijgen voor zijn achttiende verjaardag. Als dat horloge nu ter bewaring zou zijn toevertrouwd aan een notaris, dan zou die het wegstoppen in een kluis en de aanwezigheid noteren in een register. Maar als de vader het voor de jongen bewaart, dan haalt hij het, als de jongen naar bed is, soms tevoorschijn en geniet ervan als hij het bekijkt. Wat mooi, wat uitzonderlijk fraai. Hij houdt het omhoog, bekijkt het aan alle kanten en is er blij mee. Het is hem een vreugde het te bekijken. Het is voor zijn kind! Dat is een zwakke afspiegeling van de vreugde van Hem, die alles weet van het grote goed dat Hij heeft weggelegd voor zijn kinderen.’

8. R. van Reest, ‘Opdat zij allen één zijn’, Deel I, pag. 127: ‘Preken was in ieder geval het werk, dat hij met brandende begeerte deed. En hij was er dan ook machtig in. Je kreeg onder zijn preken de indruk, dat hij voor zichzelf de gehele Schrift moest geëxegetiseerd hebben. Hij had de teksten, altijd in streng logisch verband, maar voor het grijpen. Nooit had hij een preek uitgeschreven voor zich. Hoogstens een blaadje met een paar aantekeningen en vaak zelfs dat niet. Dan frommelde hij, eenmaal op de preekstoel, uit een of ander vestzakje een stukje papier, waarop zijn tekst stond aangegeven met de psalmen, die hij wenste te laten zingen.’

9. J.D. Boerkoel, De Bazuin, 104e jrg. nr. 9 (3-3-1961); vgl. R. van Reest, ‘Opdat zij allen één zijn’, Deel I, pag. 131.

[p. 14]

tijd doorleefd en ontbrak in die zin de persoonlijke beleving niet. Van toepassingen hield hij niet. Maar het Woord, dat werd verklaard, was altijd actueel. Zijn preken werden gekenmerkt door een in opbouw strenge logica, gevat in een gesloten conceptie, waar hij de brede verbanden van Oude en Nieuwe Testament liet zien en altijd weer terugkeerde naar wat voor hem het centrum was, de Christus der Schriften. ‘De geladenheid van zijn preekinhoud was zó overweldigend groot, dat met de inhoud de vormgeving vanzelf gegeven was.’^10. Preken deed Schilder met de inzet van heel zijn persoonlijkheid. Hij was gevoelig voor sfeer en architectuur van het kerkgebouw, preekte het liefst in grote volle kerken, zag de mensen persoonlijk zitten en onderging sterk de indrukken van een gemeente.^11. In zijn prediking plaatste hij zijn hoorders voor de laatste ernst van het mensenleven in relatie tot God en zijn openbaring. Daarom heeft hij zijn roeping als prediker ook zo ernstig opgevat en bezat hij die strenge ernst - die gegeven is met de eerbied voor Gods Woord - en dat grote verantwoordelijkheidsbesef bij het brengen van de boodschap van de openbaring.^12.

10. R. van Reest, ‘Opdat zijn allen één zijn’, Deel I, pag. 128: ‘Twee uren hield hij meestal de diensten aan. Met minder kon hij niet toe. En men ging altijd met de gedachte naar huis: eigenlijk was hij nog lang niet klaar, hij heeft er maar een eind aan gemaakt om des tijds wille. Nooit verviel hij in herhalingen. Nooit was er speculatiezucht bij; “oorspronkelijkheidsziekte” was hem vreemd, hij had radio- of krantennieuwtjes niet nodig om “actueel” te zijn en ook de jongeren te boeien. Hij zocht het ook niet in mooie gestroomlijnde stijl, pikante, modem-aandoende woordjes. De geladenheid van zijn preekinhoud was zó overweldigend groot, dat met de inhoud de vormgeving vanzelf gegeven was. En zó zeer was zijn geest voortdurend in felle concentratie gericht op zijn stof, dat geheel zijn fysieke gesteldheid er mee inbegrepen was, zodat hij soms, als overstelpt door een rijkdom aan gedachten, en de begeerte het allemaal te willen uitzeggen, over zijn woorden struikelde. Zijn gehele lichaam transpireerde er bij en hij had vaak meer dan één glas water nodig om in conditie te blijven.’ F.H. von Meyenfeldt, ‘Schilder, de man op de kansel’, a.w., pag. 175: ‘En dan die preek. Alleen al die eigenaardige, wat hese stem, niet hoog, niet laag, niet schril, ook niet sonoor, bij tijd en wijle, als het 'm spande, een beetje geknepen. Je gevoelde: die man zit er helemaal in. Hij declameerde niet, hij acteerde niet, maar hij schroefde iets heel dieps naar boven. Dat ging hem ook niet in zijn kouwe kleren zitten: Schilder preekte altijd letterlijk in “het zweet zijns aanschijns”, hetgeen sterk bevorderd werd door de ongehoorde hoeveelheden water die hij onder het homiletisch bedrijf door tot zich nam. “Priesters zweten op de sabbat het meest”, schreef hij dan ook. En bij een preek over de tekst “De dorsende os zult gij niet muilbanden”, heeft dit hem de bijnaam “de dorstende os” opgeleverd!’

11. R. van Reest, ‘Opdat zij allen één zijn’, Deel I, pag. 137-138: ‘Merkwaardig was, dat hoe zwaar geladen zijn preken altijd waren en hoe geconcentreerd hij zich instelde op zijn stof, in het kerkgebouw hem toch niets ontging. Hij zag àlles. De meeste redenaars zien de hoorders niet individueel, doch slechts als massa. Hij zag de mensen persoonlijk zitten luisteren. Bepaalde dingen in een kerk of zaal konden hem hinderen, een wansmaak in stijl of kleur. Hij preekte ook veel liever des middags of des avonds dan in de morgenuren. Sterk onderging hij ook indrukken van een gemeente. Hij wist ook, wáár hij preekte. Zijn tekst-keuze werd er vaak door bepaald. Zo was zijn preken explicatie en applicatie tegelijk. Gehéél zijn preek was in feite toepassing, omdat in zijn preek alleen het Woord sprak.’

12. Vgl. een citaat uit een brief van Schilder aan prof. dr. A. Eekhof, 28-11-1931 (archief Eekhof, Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800 - heden), Vrije Universiteit te Amsterdam; G. Puchinger, Ontmoetingen met theologen, Zutphen 1980, pag. 153: ‘Voor enkele weken zag ik U in de Duyststraatkerk. Ik zal niet trachten, die “preek” te rechtvaardigen, want 't is mij dien morgen mislukt, te preeken. Het zou me evenwel spijten, als U dien morgen naar huis gegaan zoudt zijn met de gedachte: hij heeft niet gewèrkt, hij heeft - om dit zinnetje te vertalen - den eerbied voor de Schrift uit het oog verloren. Want gewèrkt had ik wel; het is me alleen niet gelukt - om in ouderlingentaal te spreken - de “overdachte waarheid helder voor den geest te stellen”. Het was dien morgen me onmogelijk mijn aandacht te concentreeren; dat is in Januari in diezelfde kerk nòg eens zoo geweest. Ik bedoel dus niet te excuseeren; alleen maar het voor de hand liggende vermoeden dat het gebrek aan eerbied was, weg te nemen. Misschien had ik in die week wat èrg te veel overhoop moeten halen.’

2. Exegese in Kampen en aan de Vrije Universiteit

Wat betreft zijn Schriftuitleg en prediking moet Schilder gezien worden in de traditie van de Theologische School te Kampen, waar M. Noordtzij en A. Noordtzij, L. Lindeboom en A.G. Honig hem hebben gevormd.^13. Vanaf de oprichting van de Theologische School was men zich daar bewust van ‘dè oorzaak van alle aporieën van het modernistisch dogma: de miskenning van de openbaring Gods!’^14. In Kampen concentreerde zich het verzet tegen de groeiende historische kritiek op de Heilige Schrift en het zich breed makend modernisme te Leiden onder leiding van J.H.

13. C. Trimp, ‘Honderd jaar kritiek te Kampen’, Betwist Schriftgezag. Een bundel opstellen over de autoriteit van de Bijbel, Groningen 1970, pag. 36-64.

14. A.w., pag. 38.

[p. 15]

Scholten en A. Kuenen. Om de eigen kritische kracht te ontwikkelen, ging men in de leer bij de Utrechtse apologetische school, waarvan J.J. Doedes en J.J. van Oosterzee jarenlang de representanten waren. Tot meerdere zelfstandigheid op het terrein van exegese en Schriftbeschouwing kwam de Theologische School te Kampen sinds het optreden van M. Noordtzij. Hij beoefende de exegese en de bijbelwetenschap vanuit het confessionele vooroordeel inzake het goddelijk gezag van de Heilige Schrift. Bewust opponeerde hij tegen het historisch-kritisch onderzoek, het modernisme en het subjectivisme van de opkomende ethische richting. ‘Terzake van het Schriftgezag grijpt hij terug op Calvijn en het door Calvijn geleerde “getuigenis van de Heilige Geest” en weet zich aldus het fundament voor zijn arbeid gewezen in de Schrift zèlf’.^15.

Na dit nieuwe begin door M. Noordtzij werkten L. Lindeboom en H. Bavinck in dezelfde geest voort, evenals hun opvolgers J. Ridderbos, S. Greijdanus en A.G. Honig. ‘Vrijuit mag gezegd, dat Kampen sinds 1883 in de arbeid van M. Noordtzij, L. Lindeboom en H. Bavinck terzake van de strijd om de Schriftkritiek zich een sterke positie heeft weten te bouwen - een positie, die tot diep in de twintigste eeuw bepalend is geweest voor het niveau, waarop de opvolgers der genoemde drie, respectievelijk dr. J. Ridderbos, dr. S. Greijdanus en dr. A.G. Honig hebben gearbeid.’^16. Het onderwijs van L. Lindeboom werd gekenmerkt door oppositie tegen de ethische Schriftbeschouwing. Terwijl de ethische theologie zich terugtrok ‘op het inwendige waarheidsbewijs, dat de Christus-ervaring in het geweten, als persoonlijkheidskern en openbaringsorgaan, biedt’ - daarmee het gehele historische terrein prijsgevend aan de door ongeloofs-praemis-sen beheerste wetenschap! - concentreerde de gereformeerde wetenschap zich ‘op het gezag van de betrouwbaarheid, ook de

15. A.w., pag. 43.

16. A.w., pag. 48.

[p. 16]

historische betrouwbaarheid, der Schriften, die van Hem getuigen’.^17. Kampen ‘heeft de historia sacra in haar fundamentele betrouwbaarheid geëerd, alsmede de historia revelationis meer en meer binnen de aandacht getrokken’.^18. Vanuit deze vooronderstelling, de betrouwbaarheid van de Schrift overeenkomstig de confessie, wees L. Lindeboom niet alleen de historisch-kritische methode, maar ook de ethische middenweg af. Zo hebben M. Noordtzij en L. Lindeboom in Kampen de grondslagen gelegd voor een zelfstandige gereformeerde exegese en Schriftbeschouwing. In die tijd werd de dogmatiek gedoceerd door H. Bavinck, die de aard van Gods openbaring en het gezag van de Heilige Schrift op gereformeerde wijze naar voren bracht. Deze lijn werd doorgetrokken door A.G. Honig, voor wie de fronten voornamelijk lagen bij de theologie van Schleiermachers school, de Vermittlungs-theologie en de ethische richting. ‘In deze voorlichting is Honig dienstbaar geweest aan de vruchtzetting van de arbeid van Kuyper en Bavinck ten aanzien van de principia der theologie.’^19. Van A.G. Honig heeft Schilder, in de lijn van Kuyper en Bavinck, de prolegomena van de theologie geleerd: de organische inspiratieleer, met afwijzing van de opvattingen van de schleiermacheriaanse èn de rationalistische richtingen en van die van de ethischen. Exegetisch is Schilder, behalve door L. Lindeboom, gevormd door J. Ridderbos en S. Greijdanus. Dankzij hun systematisch exegetische arbeid begon ‘een van de vruchtbaarste perioden van Kampen voor de uitleg en de prediking van Gods Woord’.^20. Tegenover de bijbelkritiek werd de gereformeerde Schriftgelovige wetenschap gesteld.

Terwijl in Kampen door de arbeid van J. Ridderbos en S. Greijdanus - in bewuste aansluiting aan hetgeen hun voorgangers terzake van de prolegomena hadden gesteld^21. - de exegese zelf zich breder en zelfstandiger ontwikkelde, vond aan de Vrije Univer-

17. A.w., pag. 49.

18. A.w., pag. 49.

19. A.w., pag. 54.

20. A.w., pag. 57; vgl. pag. 58: ‘Zo werden ons dan door deze man (nl. S. Greijdanus) in dertig jaar een kanoniek, een hermeneutiek en een enorme hoeveelheid exegese geschonken, die de gang van de gereformeerde theologie en het karakter der gereformeerde prediking beslissend hebben bepaald. Naast hem arbeidde in diezelfde tijd J. Ridderbos, wiens brede arbeid van grote betekenis is geweest, niet alleen voor de praktijk van de exegese, doch met name ook voor de nadere confrontatie met de ongeloofstheorieën der Bijbelkritici, voor de doorzuivering van het begrip der “inspiratie”, de erkenning van het zelfgetuigenis van de Heilige Schrift in de strijd rondom J.G. Geelkerken (1926) en voor de hermeneutiek.’

21. A.w., pag. 56-57.

[p. 17]

siteit te Amsterdam eenzelfde ontwikkeling plaats. Vanaf 1912 doceerden daar F.W. Grosheide de nieuw-testamentische vakken en vanaf 1920 G.Ch. Aalders de oud-testamentische vakken. ‘De exegeten van de V.U. waren zeer produktief. Samen met de vakcollega's van Kampen J. Ridderbos en S. Greijdanus, de Utrechtse orthodoxe exegeten J.A.C. van Leeuwen en A. Noordtzij en nog verschillende andere vakmensen, schreven zij vele commentaren van wetenschappelijke en populaire aard. Daardoor hebben zij materiaal verschaft voor de toerusting van het gereformeerde volksdeel, waarvoor thans nog het grootste respect past.’^22. Deze nieuwe richting in de gereformeerde Schriftuitleg - die zorgde voor de commentarenreeks van uitgever H.A. Bottenburg en de Korte Verklaring der Heilige Schrift van uitgever J.H. Kok - verzette zich tegen de historisch-kritische en religionsgeschichtliche exegese, alsmede tegen de benadering van de Schrift van de ethische richting. Men stelde vóór alles vast, dat Schriftuitleg als alle wetenschap van een apriori uitging. Dit gereformeerde apriori was: de Schrift is Gods Woord, ingegeven door de Heilige Geest.^23. Zo kon de Schriftuitleg door haar resultaten ook aan de dogmatiek nieuwe impulsen geven. Hoewel de exegese ten opzichte van het dogma en de dogmatiek zelfstandig moest blijven, was het kader waarbinnen men werkte het gereformeerde dogma, dat in overeenstemming met het Woord van God werd geacht.^24. Bij de Schriftuitleg ging het niet slechts om een analytische verklaring, maar om een synthetische, en om het zoeken naar de diepe zin van de tekst. In de Schrift als het Woord van God werd met name gezocht naar de eenheid, de grote lijn, de diepe zin. ‘Deze zin is diep, omdat hij uitgaat boven de bedoelingen en gedachten van de schrijvers en de eerste lezers. De diepe zin is de zin, de bedoeling van de Heilige Geest, die de auctor primarius van de Schrift is.’^25. Tevens werd gezocht naar de eenheid van de Heilige Schrift. Noch het Oude noch het

22. J. Veenhof, ‘Honderd jaar theologie aan de Vrije Universiteit’, Wetenschap en rekenschap, 1880-1980. Een eeuw wetenschapsbeoefening en wetenschapsbeschouwing aan de Vrije Universiteit, Kampen 1980, pag. 44-104; vgl. pag. 77. Hoewel enerzijds positief bedoeld, is er anderzijds bij Veenhof ook een kritisch geluid te horen, wanneer hij vervolgt: ‘Maar in de uitwerking van de conceptie van de organische inspiratieleer kwamen zij niet boven Kuyper en Bavinck uit en op bepaalde punten bleven zij bij hen - zeker bij Bavinck - ten achter.’

23. Vgl. F.W. Grosheide, Nieuw-Testamentische Exegese, rede 13 december 1912, pag. 6: ‘Ik mag weer op uw aller instemming rekenen, als ik verklaar, dat voor ons, Gereformeerden, dit het beginsel is, vanwaar we uitgaan: de Heilige Schrift zoowel des Ouden als des Nieuwen Testaments is in onderscheiding van alle andere geschriften het onfeilbaar Woord van God, bekleed met absoluut gezag zoo over leer als over leven. Waar het dus eigenlijk en alleen op aankomt, is op de Schriftbeschouwing. Het antwoord, dat iemand bewust of onbewust geeft op de vraag, wat denk ik van de Schrift, hoe ga ik tot de Schrift, zal heel zijn exegese beheerschen.’

24. A.w., pag. 26-27.

25. A.w., pag. 28, 31-32, 35-36; vgl. pag. 32: ‘En nu meent ge misschien, dat het heel wat zijn zal met die synthetische exegese. Och neen, de zaak is zeer eenvoudig. Het is niet anders dan het zoeken van de eenheid in de veelheid, het vorschen naar het blijvende in het vergankelijke, naar het groote in het kleine.’ Vgl. pag. 33: ‘Het kenmerk der synthetische methode is onder meer immers dit, dat ze een thema zoekt, een thema, waarin kort en krachtig ligt saamgevat de aan het tekstwoord ontleende gedachte, die de prediker aan de gemeente wil verkondigen. Ik stel mij de werkwijze der synthese zoekende Schriftverklaring aldus voor. De exegeet begint met analyse. Hij tracht zoo nauwkeurig mogelijk stap voor stap grammatisch, historisch, psychologisch zijn tekst te verstaan. Maar daarbij blijve het niet. Zoodra hij een grooter of kleiner gedeelte, dat een afgesloten geheel vormt, aldus analytisch heeft bewerkt, moet hij terugzien en zich met ernst de vraag stellen, wat wil Gods Geest nu door deze Schriftplaats zeggen.’ Vgl. J. Veenhof, a.w., pag. 72.

[p. 18]

Nieuwe Testament werden door de gereformeerde exegeten als los naast elkaar staande geschriften beschouwd. Als Woord van God was de Heilige Schrift een eenheid, een standpunt dat ook ten tijde van de Reformatie was ingenomen. ‘De Gereformeerde theologie heeft altijd de eenheid en ondeelbaarheid van de Schrift gehandhaafd.’^26. Uit het beginsel dat de Schrift Gods Woord is, beleed men, dat, zoals God één is, zijn openbaring eveneens een eenheid zijn moest. Wel was er onderscheid tussen Oude en Nieuwe Testament, maar desondanks was de Schrift een eenheid.^27. Deze eenheid lag in Christus. De Schrift moest christocentrisch worden verklaard, want Christus was het middelpunt. ‘Van Oude en Nieuwe Testament geldt het gelijkelijke: de Schriften getuigen van den Christus, dat is hun eigenlijke taak. Van elken cirkel is het middelpunt te construeeren, in elke plaats is tenslotte te vinden, hoe ze in verband staat met den Christus Gods.’^28.

Zo ontstond er een typisch gereformeerde Schriftuitleg met een aantal eigen kenmerken.^29. De gereformeerde Schriftuitleg wees de gedachte van algehele onbevooroordeeldheid af. ‘Alle Schriftuitlegging staat onder den invloed van een bepaalde Schriftbeschouwing, derhalve heeft geen Schriftuitlegging objectief gezag.’^30. De gereformeerde Schriftuitleg ging uit van het geloofs-vooroordeel dat de Heilige Schrift het geïnspireerde Woord van God was; met dit standpunt meende men recht te laten wedervaren aan het zelfgetuigenis van het object.^31. Tegen de mechanische opvatting van de inspiratie koos men - in de lijn van Kuyper en Bavinck - voor de organische inspiratie van de Schrift en deed daarmee aan de Schrift in die zin recht ‘dat ze naar Gods bestel in den loop der geschiedenis is ontstaan, dat dus de openbaring zelf een geschiedenis heeft doorgemaakt, dat er nadere ontplooiing is en ontvouwing en dat het dus niet aan-

26. F.W. Grosheide, De eenheid der Nieuwtestamentische Godsopenbaring, rede 21 oktober 1918.

27. Vgl. a.w., pag. 28-29: ‘Het Oude Testament gaat naar Christus heen, het Nieuwe Testament van Hem uit. Het Oude Testament spreekt van de voorbereiding, het Nieuwe Testament beschrijft den tijd der vervulling. De beide Testamenten hangen samen met de verschillende wijzen, waarop God zich eerst vóór Christus' komst en toen na Zijn verschijning openbaarde.’

28. A.w., pag. 34.

29. F.W. Grosheide, ‘Gereformeerde Schriftuitlegging’, Koers in die Krisis. Artikels versamel deur die Federasie van die Calvinistiese Studentenverenigings in Suid-Afrika, Stellenbosch 1935, Deel I, pag. 79-89.

30. A.w., pag. 80.

31. A.w., pag. 82: ‘Wij mogen dus zeggen, dat de Gereformeerde Schriftbeschouwing dit in het geloof aanvaardt, dat de Schrift Gods Woord is, zelf op de Schrift rust, omdat ze niet anders doet, dan het zelfgetuigenis van de Schrift hooren en in systeem brengen. Dat is het groote voordeel, dat haar boven andere opvattingen plaatst.’

[p. 19]

gaat te verklaren, alsof alles in één vlak lag, al blijft van alles gelden, dat het ons van God is geopenbaard’.^32. Bij deze gedachte van de organische inspiratie voegde zich die van de Heilige Geest als de ene auteur van de Schrift. Dit had tot gevolg, dat men de Heilige Schrift als een eenheid kon zien, die een eigen wijze van uitleg met zich meebracht, namelijk die van ‘analogia Sacrae Scripturae, waarmee we te kennen geven, dat alle deelen der Schrift met elkander in overeenstemming zijn, een eenheid vormen en leiden we daaruit af, dat vóór alle dingen van beteekenis is de authentieke interpretatie’.^33. Bij de gereformeerde Schriftuitleg werd die kritiek afgewezen, die het openbaringskarakter aantastte^34.; tekstkritiek was echter geoorloofd.^35. Deze principes van gereformeerde Schriftuitleg, ontsproten aan eerbied voor de Schrift als het Woord van God, drongen tot nauwkeurig onderzoek om de tekst grammatikaal, historisch en psychologisch te verklaren. Daarnaast zocht men naar de diepe zin, de verhouding tot Christus als het middelpunt van de Schrift en de verhouding van het deel tot het geheel. In deze traditie stonden in Amsterdam F.W. Grosheide en G.Ch. Aalders^36. en in Kampen J. Ridderbos en S. Greijdanus.^37. In zijn Schriftuitleg en in andere publikaties heeft Schilder nauw aangesloten bij deze nieuwe richting in de exegese.

32. A.w., pag. 83.

33. A.w., pag. 85, vgl. pag. 84: ‘Wanneer we heel de Schrift houden voor het Woord Gods, sluit dat in, rust dat daarop, dat God de Heilige Geest van heel de Schrift de eigenlijke auteur is. Hij dreef bij het schrijven. Daarom is de Schrift een eenheid. En dat is voor haar verklaring van de grootste beteekenis.’ ‘Wij die haar (nl. de Heilige Schrift als eenheid) vasthouden, omdat we God den Heiligen Geest eeren als den éénen auteur der Schrift, leiden er uit af - en hier hebben we iets bijzonders van de Gereformeerde Schriftuitlegging - de authentieke interpretatie, die voor ons boven elke andere gaat. Dat is een andere omschrijving van den ouden regel, dat men Schrift met Schrift moet verklaren. De Schrift legt ieder oogenblik zichzelf uit.’

34. A.w., pag. 86-87: ‘Wij sluiten dus de critiek niet buiten, maar houden wel vast, dat ze haar grenzen moet vinden in den aard van haar object.’ ‘Wij moeten letten op het zelfgetuigenis der Heilige Schrift. En dat zelfgetuigenis leert ons, dat de Schrift wil zijn Goddelijke openbaring en dat dus onze critiek dit openbaringskarakter onaangetast moet laten. Daaruit vloeit al dadelijk voort, dat we alle kritiek verwerpen, die een wig wil drijven tusschen Heilige Schrift en Woord Gods.’ ‘Stuiten we op tegenstrijdigheden, dan mag ons verstand aan het werk gaan, maar altijd zoo, dat men het karakter der Schrift niet aantast, doch als de bezwaren niet uit den weg te ruimen zijn, liever eindigt met een non liquet, ik versta niet, dan dat men een mededeeling in den Bijbel voor onjuist verklaart.’

35. A.w., pag. 89: ‘Wanneer wij van den diepen zin van een Schriftgedeelte spreken, dan bedoelen we daarmede volle recht te laten wedervaren aan het feit, dat de Schrift Gods Woord is en de vraag te beantwoorden: wat openbaart God ons hier op dit oogenblik. De Schrift als Gods Woord is niet dood, zij leeft.’

36. Ook G.Ch. Aalders beoefende de exegese vanuit het geloofsstandpunt, dat aan de Schrift onfeilbaarheid en goddelijke autoriteit toekomt. De historisch-kritische methode wees hij af. Bij theologische vragen fungeerde bij hem, evenals bij Grosheide, de gereformeerde dogmatiek, met name die van Kuyper, veelal als kompas en vorm. Vgl. J. Veenhof, a.w., pag. 74.

37. S. Greijdanus legde zijn hermeneutische inzichten vast in zijn boek Schriftbeginselen ter Schriftverklaring, Kampen 1946. In dit werk ging hij uit van het principe, dat Schriftuitlegging diende te zijn het openleggen van Gods openbaring achter de tekst. De Heilige Schrift, gezien als organisch geheel waarvan de Heilige Geest de auteur is, moet vooral in haar diepe zin worden verstaan.

3. Streven naar homiletische vernieuwing

Vernieuwing en ontwikkeling op het terrein van de exegese betekende nog geen vernieuwing in de prediking. Vanaf de twintiger jaren ontstond er steeds meer kritiek op de prediking in de Gereformeerde Kerken. Deze kritiek, die ook verband hield met de ‘beweging der jongeren’, betrof een aantal punten die onderling samenhingen. Men vond in het algemeen de preken en de

[p. 20]

kerkdiensten te koud en te vormelijk, te lang, te ouderwets en te stijf; er klonk geen bezieling in door en men hoorde niets anders dan de oude bekende dingen. De prediking, meestal exemplarisch van aard, mondde uit òf in dogmatische uiteenzettingen òf in een oproep tot geloof en bekering. Er waren echter uitzonderingen, zoals de Amsterdamse predikant J.C. Sikkel, die aan velen duidelijk maakte, dat er ook anders gepreekt kon worden. ‘De wijze, waarop Sikkel het Woord bediende, was voor meer dan één van geweldige betekenis. Men leerde er uit, dat de Schrift beter kon worden uitgelegd, zoo, dat werkelijk Gods Woord sprak en niet iets, dat menschen er mee in verband hadden gebracht, kort gezegd, zoo, dat de Schrift meer, beter tot haar recht kwam als openbaring Gods.’^38. Maar in het algemeen werd er ernstig kritiek uitgeoefend op de prediking. De stemming was zelfs zo, dat Hoekstra er een rede aan wijdde op de Theologische Schooldag te Kampen op 20 juni 1918, getiteld De tegenwoordige kritiek op onze preeken. Hoekstra signaleerde, dat er veel kritiek was op de inhoud van de preken; in plaats van frisse gedachten en oorspronkelijke ideeën te geven, werden de platgetreden paden van de dogmatiek bewandeld. De liturgie werd te sober geacht, zonder enige vorm van esthetiek. Ook op de vorm en voordracht was veel aan te merken. De prediking was daarbij te weinig christocentrisch, terwijl de Heilige Schrift toch moest worden gezien als Gods heilsopenbaring in Jezus Christus. Tekstkeuze en tekstbehandeling waren te algemeen van aard en te weinig actueel. Tenslotte was men van mening dat het evenwicht zoek was tussen het objectieve en het subjectieve element in de prediking. Er bestond de neiging om louter de objectieve heilswaarheden voor te dragen, wellicht als reactie op een subjectivistische en mysticistische prediking in het verleden. Deze hang naar het objectieve hield echter te weinig rekening met de geest van de tijd, zo merkte Hoekstra op. Het religi-

38. F.W. Grosheide, ‘Heilshistorische Exegese’, Studiën uit de werkgroep van Nieuw-Testamentici, Amsterdam 1946, pag. 3; bewerking van een referaat gehouden op 26 mei 1943 in de werkgroep van gereformeerde Nieuw-Testamentici.

[p. 21]

euze leven vroeg om ‘mystiek’, om ‘ervaring’ van de gepredikte waarheid.^39.

Samenvattend kan men stellen, dat de kritiek op de gereformeerde prediking in de twintiger en dertiger jaren zich voornamelijk op drie manieren van prediking richtte.^40. Ten eerste was er sprake van een te sterk objectivisme in de prediking, dat een overwaardering van de geloofswaarheden inhield. Gods openbaring werd opgesloten in een theologisch systeem; scholastiek en rationalisme voerden de boventoon. Dit objectivisme werkte een dogmatische manier van preken in de hand. Ten tweede was er de stroom van het subjectivisme. De sterk subjectivistisch en piëtistisch getinte preken waren individualistisch en meer gericht op de eigen geloofszekerheid dan op het heil in Christus; bovendien trof men in deze preken weinig visie aan op de kerk als geloofsstuk en had een simplistische psychologie de overhand. Er was veel protest zowel tegen deze piëtistische als tegen deze mysticistische manier van preken met het antropocentrische en individualistische uitgangspunt, waardoor de theocentrische en christologische aspecten, het verbond en de heilsgeschiedenis werden verwaarloosd. Ten derde waren er bezwaren tegen de exemplarische preekmethode. Degenen die deze methode hanteerden, namen figuren uit de Bijbel als voorbeelden om na te volgen. De grote personen in de Schrift werden gezien als de belichaming van religieus-zedelijke ideeën, die appelleerden aan het innerlijk leven van de hoorders en nagevolgd dienden te worden. Daaraan werd een meestal zeer geforceerde christologische duiding toegevoegd. Niet alleen de explicatie, maar juist ook de applicatie van de historische teksten uit Oude en Nieuwe Testament bezorgden de predikers vele moeilijkheden en dreven hen de richting uit van de exemplarische methode. Het was met name tegen deze wijze van Schriftuitleg, die de

39. T. Hoekstra, De tegenwoordige kritiek op onze preeken, Kampen 1918, pag. 23: ‘Vergeet toch niet, dat er door heel ons cultuurleven een mystieke strooming gaat. Het intellectualisme heeft bij velen afgedaan en de jongeren zijn over het algemeen mystiek “angehaucht”. Zoowel in de kunst als in de religie doet weer de mystiek intrede. Men voelt voor romantiek en geniet van de mythe. Ook onder de jongeren van Gereformeerden huize trilt in het religieuze leven de mystiek. Onze tijd is gansch anders dan die voor twintig jaar. De leidslieden der gemeente moeten toonen, dat ze onze jonge menschen begrijpen en hen niet door een eenzijdig objectieve prediking afstooten, maar leiden door een bediening des Woords, die voldoende met de behoeften van het geestelijke leven rekent.’

40. S. Greidanus, Sola Scriptura. Problems and Principles in preaching historical texts, Kampen 1970, m.n. pag. 8-9, 16-19, 22-29, 33-39.

[p. 22]

bijbelse geschiedenis opdeelde in allerlei losse verhalen met een voorbeeld-functie, dat de bezwaren zich concentreerden.

Er kwam, onder invloed van de te Kampen en Amsterdam ontwikkelde oud- en nieuw-testamentische wetenschap, oog voor het openbaringskarakter van de Heilige Schrift. ‘Men ging weer nadenken over het verband tussen Oude Testament en Nieuwe Testament en zich afvragen, welk “getuigenis” omtrent Jezus Christus het Oude Testament bevat. Dus kwamen ook allerlei vragen los omtrent de relatie tussen openbaring en geschiedenis.’^41. Zo kwam er aandacht voor de heilsgeschiedenis èn voor heilshistorische, christocentrische, c.q. christologische prediking. Daarmee greep een groep gereformeerden terug op Bavinck en Kuyper. ‘Tegen het einde van de negentiende eeuw hadden H. Bavinck en A. Kuyper met veel interesse het toen nog jonge vak “geschiedenis van de openbaring” begroet en aangeprezen. Zij wisten zich belanghebbenden. Deze “openbaringsgeschiedenis” kon immers naar diverse kanten een belangrijk wapen zijn: tegen de schriftkritische ontkenning van de historiciteit van de in de bijbel vermelde feiten; tegen een mechanisch-atomistische hantering van losse teksten ten dienste van de overgeleverde dogmatiek; tegen een ethische Schriftbeschouwing, waarbij de bijbel dokument van de religieuze persoonlijkheid wordt en slechts voorzover hij dàt is, als gezaghebbend woord aanvaard wordt. Kortom: de gereformeerden zagen terecht in, dat juist de beoefening van de “geschiedenis der openbaring” hen kon beschermen tegen het fundamentalistisch verzet tegen het liberalisme.’^42. En wat betreft de manier van preken kwam er naast de gebruikelijke exemplarische preekmethode oog voor de heilsgeschiedenis; er was een voortgang in de openbaring. ‘De aandacht richtte zich op de horizontale lijn van de geschiedenis, op Gods werk in de concreetheid van het menselijk leven en samen-

41. C. Trimp, Heilsgeschiedenis en Prediking. Hervatting van een onvoltooid gesprek, Kampen 1986, pag. 48.

42. A.w., pag. 48-49.

[p. 23]

leven, op de voortgang van de (heils)geschiedenis, op de eenheid van de Schrift gegeven de eenheid van de Auteur van de Bijbel, op de historische dynamiek in het Oude Testament naar Jezus Christus toe, gericht op de uiteindelijke vervulling. “Heilshistorisch preken” is gegrond op het respect voor deze wijde context van Gods handelen. Wie heilshistorisch preekt, preekt zó, dat zijn uitleg van de tekst de gemeente als vanzelf heendringt naar Christus en de Geest, die het werk van God in de oude bedeling funderen en voltooien.’^43.

Dit nadenken over de geschiedenis van de openbaring juist ook voor de prediking is in de jaren twintig en dertig met name op gang gebracht door Schilder, die alle aandacht vroeg voor de geschiedenis van Gods werk op aarde. ‘Hij had oog voor het historisch karakter van het heil, legde accent op het “éénmaal” van het gebeuren op Goede Vrijdag en Pasen en verlangde ernaar de voortgang van Gods werk door de tijden heen in het licht te stellen. Ongetwijfeld was zijn preekopdracht de motor van zijn denken. Het was niet een wetenschappelijke interesse voor de hermeneutiek die hem dreef. Hij werd gemotiveerd door de roeping om Christus te verkondigen: Christus in zijn komen, zijn lijden en zijn heerlijkheid.’^44. Zo werd Schilder, in de traditie van Kuyper en Bavinck^45., de auctor intellectualis van de heilshistorische methode van Schriftuitleg, welke niets anders wenste te zijn dan een terugkeer naar de Schrift. ‘Schilder gaf het wachtwoord uit, maar wat hij programmatisch afkondigde, moest nog helemaal door de exegese heen. Eerst omstreeks het einde van de vorige eeuw gingen de ogen open voor de openbaringsgeschiedenis en de noodzaak van de beoefening van het daarnaar genoemde vak en Schilder werkte tegen de historische achtergrond van een machtige “exemplarische” traditie en van piëtistische en subjectivistische invloeden. In ieder geval moest Schilder nieuw ter-

43. A.w., pag. 56, vgl. over de heilshistorische methode en over de kwestie van de typologie, a.w., pag. 49-56.

44. A.w., pag. 58.

45. Belangrijk voor de gedachtenvorming van Schilder over de Schrift is zijn lectuur geweest van het werk van Bavinck en Kuyper. Met name aan Kuyper heeft Schilder veel ontleend, zoals: de organische inspiratieleer, het feit dat Gods openbaring inadequaat maar wel zuiver is; dat de openbaring aansluit bij het niveau van de organen en ontvangers van die openbaring: God voegt zich in zijn spreken in de Schrift naar de mensen; de Schrift is het ‘lichaam’ waarin God zijn gedachten openbaart; de Schrift tekent een geschiedenis der heilsopenbaring; de Schrift geeft een fotografie van de geschiedenis van het genadeverbond: historia revelationis; van de Schrift is Jezus Christus het middelpunt; de Schrift is een eenheid; in en door de Schrift is God bezig als de grote Pedagoog. Vgl. C. Veenhof, Predik het Woord. Gedachten en beschouwingen van Dr. A. Kuyper over de prediking, Goes z.j. pag. 9-28.

[p. 24]

rein ontginnen en hij deed dat op zijn manier: in felle ijver voor Gods Woord en met behulp van zijn dogmatisch en filosofisch vernuft. Ook in de boeken over Christus in Zijn Lijden - een pionierswerk - is dat voortdurend merkbaar.’^46.

46. C. Trimp, ‘“Exemplarische” of “heilshistorische” prediking?’, De Reformatie, 45e jrg. nr. 42 (15-8-1970), nr. 43 (22-8-1970).

4. Het gezag van de Heilige Schrift

Bij de vertolking van de Schrift werd Schilder niet gedreven door een abstract wetenschappelijke interesse, maar door de stellige overtuiging dat een rechte visie op de Schrift een levenskwestie was voor kerk, prediking en theologie. Geworteld in de gereformeerde traditie ging hij uit van het confessionele vooroordeel dat de Schrift Gods Woord is. Hij hanteerde het geloofsaxioma dat God in de openbaring spreekt en dat deze God ook voor het onderkennen van dit spreken zorg draagt. Op deze wijze maakte hij de erfenis van Calvijn vruchtbaar. De in zijn tijd zich vernieuwende gereformeerde exegese is voor zijn theologische en homiletische arbeid stimulerend geweest. Deze heeft zijn visie verdiept en verscherpt ten aanzien van de eenheid van de Schrift wegens de ene, zelfde Heilige Geest die zich in al de boeken van de Schrift heeft uitgesproken en er de Auteur van is. Schriftuitleg begon voor Schilder altijd met het zien van de organische éénheid, waarbij hij de diepe zin wenste op te zoeken en de éne boodschap in iedere afzonderlijke tekst wilde openleggen. ‘Tegelijk is het vanaf het begin van zijn publiciteitswerk duidelijk, dat hij zijn gedachten in zijn eigen tijd wilde ontwikkelen. Vandaar zijn oppositie tegen zoveel gedachtenvorming, die hij binnen en buiten de Gereformeerde Kerken aantrof.’^47.

Binnen de Gereformeerde Kerken keerde Schilder zich met betrekking tot de Schrift en de prediking tegen het dogmatisme en

47. C. Trimp, Heilsgeschiedenis en prediking, pag. 58.

[p. 25]

objectivisme, tegen het piëtisme van de Nadere Reformatie met het sterke subjectivistische accent in de verkondiging, tegen de exemplarische preekmethode en tegen een esthetische Christusbeschouwing. Buiten de Gereformeerde Kerken ontwikkelde hij zijn gedachten met name in confrontatie met de ethische theologie - hiermee het spoor van Lindeboom en Honig vervolgend -, het Barthianisme en die beweging in de Gereformeerde Kerken waarvan de Schriftbeschouwing op de Synode van Assen-1926 was veroordeeld. Tegen de ethische theologie hield Schilder vol, dat haar openbaringsbegrip verkeerd was. Van de Heilige Schrift had deze theologie een bundel getuigenissen gemaakt van de geloofservaring. Het Barthianisme werd door Schilder aangevat in de leer van de openbaring, op het punt van het irrationele en paradoxale met betrekking tot het geloof en ten aanzien van de dialectische verhouding van Schrift-gestalte en Woord-gehalte. Op al deze punten viel Schilder Barth en zijn Woord-theologie aan. Het Barthianisme betekende volgens hem het verlies van de doorzichtigheid van de Schrift en van de nabijheid van het Woord van God. In de ontwikkelingen en in de aanvechtingen rondom Assen-1926 liet Schilder er geen twijfel over bestaan, dat hier het gezag en de betrouwbaarheid van de Schrift in het geding waren. Het ging hem zowel om de autoriteit als de historiciteit van de openbaring. Samenvattend kan worden gesteld dat Schilders oppositie tegen allerlei ontwikkelingen binnen en buiten de Gereformeerde Kerken neerkwam op een krachtig pleidooi voor het gereformeerde axioma van de geloofsgehoorzaamheid, juist ook inzake de Schrift.

Al vroeg heeft Schilder zich uitgesproken over de Schrift en haar gezag. Afgezien van enkele losse opmerkingen in kerkbode-artikelen^48. was het vooral de brochure Tegenstrijdigheden in den Bijbel?^49., waarmee de Schriftbeschouwing van Schilder in-

48. In 1916 schreef Schilder over de vraag of wetenschap en geloof antithetisch tegenover elkaar stonden, een en ander in samenhang met het Darbisme. Hij concludeerde dat voor de Schriftgelovige de openbaring van de Schrift niet kon strijden met het zuivere onderzoek van de schepping. Vgl. de artikelen ‘De Schrift en de feiten’ en ‘Woest en ledig’, De School met den Bijbel, Weekblad voor het Christelijk Onderwijs, 14e jrg. 1916, nr. 2, 13. In 1917 stelde hij tegenover de stroming van het spiritisme het buigen voor de Heilige Schrift als Gods Woord; vgl. Gereformeerde Kerkbode van Vlaardingen, 24-2-1917, ‘Spiritisme en Bijbelgeloof’. Tegenover het allegoriseren van de Schrift stelde hij, dat men ‘niet “uit” den Bijbel met veel gewicht iets (mocht) “halen” wat er volstrekt niet “in zat”’. Gereformeerde Kerkbode van Vlaardingen, 17-11-1917, ‘Het raadsel van de gewaande o-o-o’. In 1920 stelde hij ‘het levende Woord van den levenden Christus’ tegenover al wat lonkte naar het geheimzinnige, het mystieke, dat zich ‘over den bijbel heengewerkt’ heeft. Gereformeerde Kerkbode Classis Gorinchem, 11-12-1920, ‘Een wonderdadig Christusbeeld’.

49. Brochurereeks Ons Arsenaal, Zutphen 1919; eerder verschenen als artikelen in de Gereformeerde Kerkbode van Vlaardingen, januari-mei, juni-juli 1918.

[p. 26]

zette. In de loop der jaren is daarin geen wezenlijke verandering gekomen. Schilder bestreed in deze brochure de gedachte, dat er in de Schrift geen tegenstrijdigheden zouden kunnen voorkomen. ‘Ook onzerzijds wordt het bestaan van tegenstrijdigheden in de Schrift toegegeven. Maar dan voegen we aanstonds er bij: in de Schrift, zoals die namelijk na eeuwen tot ons gekomen is. Wij, Gereformeerden, aanvaarden niet, dat in de oorspronkelijke handschriften die fouten gestaan hebben.’^50. Daarom pleitte hij vóór een goede tekstkritiek, die hij een sterk wapen achtte in de strijd tegen de bijbelkritiek, die niet alleen in onderdelen, maar ook in de hoofdpunten de Schrift als het Woord van God aantastte. ‘Alles ligt hier aan het vooroordeel van den mensch. Wie zijn geloof bewaren wil, omdat het zijn leven is, die kan de eenheid der Schrift niet missen. Ons uitgangspunt is de inspiratie van heel de Schrift door één Geest’.^51. Reeds in deze vroege brochure maakte hij duidelijk, dat de openbaring voor hem een eenheid was met een eigen middelpunt: Christus, en dat deze openbaring een ontwikkeling doorlopen had.^52. En het feit dat de menselijke logica in botsing kwam met de logica van God op het terrein van het Schriftgezag was voor Schilder ‘het onmisbare bewijs van de Goddelijkheid van Zijn openbaring’.^53.

Als man van zijn tijd, met oog voor de nieuwe ontwikkelingen in de gereformeerde exegese, liet hij niet na voortdurend te pleiten voor de noodzakelijkheid van een nieuwe bijbelvertaling.^54. Met gebruikmaking van de gegevens van de wetenschap en met handhaving van de gereformeerde opvatting over de Schrift en de Schriftinspiratie moesten gereformeerden zo veel als mogelijk was aan een nieuwe vertaling van de bijbel meewerken. ‘Het zal wel niet zoo heel gemakkelijk gaan. Als liefde consequent was, dan zouden onze menschen op zoo'n nieuwe bijbelvertaling van gereformeerde menschen van wetenschap haastig af-

50. Om Woord en Kerk Deel III, Goes 1951, pag. 65.

51. A.w., pag. 94.

52. A.w., pag. 89: Oude en Nieuwe Testament kunnen niet met elkaar strijdig zijn. ‘Wie aan inspiratie gelooft, zal verstaan, dat dezelfde inspireerende Heilige Geest een lateren schrijver in staat stelde, uit de gedachten van een zijner voorgangers een verborgen zin te doen aan het licht treden. Zoo vaak de duivel opkomt met een tekst, rukt hij hem uit zijn verband en legt er een tegenstrijdige zin in: revolutie! Maar als de Heilige Geest een tekst aanhaalt, dan brengt Hij er uit, wat er, verborgen vaak, in zat: evolutie! Ook in dezen kan dus het Nieuwe Testament niet van tegenspraak tegen het Oude Testament worden beschuldigd.’ Ook inzake de ethiek kan er geen sprake zijn van tegenstrijdigheid; vgl. a.w., pag. 92: ‘Laat men toch niet vergeten, dat de openbaring, ook van den ethischen wil van God, een ontwikkeling heeft doorgemaakt, niet van leugen naar waarheid, maar wel van minder helder licht tot duidelijker glans.’

53. A.w., pag. 95; vgl. aldaar de zinsnede: ‘Men wage het met ons voor-oordeel.’

54. Gereformeerde Kerkbode van Vlaardingen, ‘Een Nieuwe Bijbelvertaling’, 24-5, 31-5, 7-6, 1919; idem Gereformeerde Kerkbode Classis Gorinchem, 17-1 en 31-1, 1920.

[p. 27]

vliegen; want de Schrift is waard dat we het beste er voor zoeken en de meeste inspanning er voor over hebben; en zoo moest dan ook elke vertaling, die de Schrift handhaaft in haar autoriteit, en tevens het meerdere licht aanwendt, dat God ons gaf in de drie eeuwen die verloopen zijn na de Statenvertaling, ons als gereformeerden een welkome gave Gods zijn, niet minder.’^55. Analoog met zijn visie op een nieuwe bijbelvertaling was die op de psalmberijming. Omdat de inhoud ook van de berijmde psalmen openbaring was, moesten er volgens Schilder aan de berijming hoge eisen worden gesteld. En gezien de opleving van de kunstzinnigheid en de opbloei van de gereformeerde wetenschap was hij van oordeel, dat een nieuwe berijming ter hand genomen moest worden, liefst in samenwerking met andere kerken van gelijke of verwante belijdenis. Zijn voornaamste argument hiervoor was, dat de psalmberijming van 1773 vèr beneden de maat van de Heilige Schrift was gebleven.^56.

55. Gereformeerde Kerkbode Classis Gorinchem, 16-9-1922, ‘Meewerken’. Vgl. de kritische opmerking, typerend voor Schilders eigen benadering: ‘Welnu, zoolang onze eigen “deskundigen” nog niet klaar zijn, moet, dunkt me, uit liefde voor de Schrift en voor het volk, dat we hebben op te voeden ook met het oog op de in voorbereiding zijnde bijbelvertaling, iedere rechtzinnige dominee zorgen voor een flink stel door en door moderne commentaren. Vooral inzage van de moderne commentaren, die knoeien en knippen naar hartelust, werkt heilzaam op iemand, die zijn eigen overtuiging heeft en daarmee komt tot de Schrift. Hij zal om het modeme radicalisme behoorlijk glimlachen, maar tevens gewaarschuwd worden voor 't klakkeloos overnemen van onjuiste vertalingen, die straks ook door onze eigen gereformeerde wetenschap worden verworpen.’ In 1932, toen er door het Nederlands Bijbelgenootschap proeven van een nieuwe Bijbelvertaling verschenen, reageerde Schilder direct in De Reformatie, 13e jrg. nr. 6 (11-11-1932), ‘Nieuwe Bijbelvertaling’. Hij sprak over ‘de hooge noodzaak eener nieuwe vertaling’: ‘Indien de bijbel voor ons Gods Woord geldt, dan vereischt de eerbied voor dat Woord, dat wij steeds opnieuw trachten, het zoo zuiver en verstaanbaar mogelijk weer te geven, en de dankbaarheid voor het nieuw geschonken licht verplicht ons, dit aan te wenden.’ Vgl. ook De Reformatie, 13e jrg. nr. 7 (18-11-1932), ‘Nieuwe Bijbelvertaling’.

56. ‘Onze Psalmberijming’, Bij Dichters en Schriftgeleerden, Amsterdam 1927, pag. 310-356.

5. Afrekening met het subjectivisme

Schilders gereformeerde Schriftbeschouwing betekende een radicale afwijzing van die Schriftbeschouwingen en van die omgang met de Schrift die daar naar zijn mening lijnrecht tegenin gingen. In zijn prediking en meditatief werk zocht Schilder naar de juiste verhouding tussen God en mens. Waar deze verhouding niet meer zuiver was, verviel de mens tot onzekerheid of onschriftuurlijke bevindelijkheid, kwam hij gemakkelijk terecht bij de sekte en kon hij het slachtoffer worden van moderne ontwikkelingen op het gebied van de theologie, de filosofie en de psychologie. Schilder diende zich vanaf zijn eerste publikaties ook hier aan als een Schrifttheoloog, die consequent uit de openbaring wilde denken. Zijn oppositie tegen subjectivisme en indi-

[p. 28]

vidualisme bracht hem er toe zijn uitgangspunt te nemen in de openbaring alléén. Van deze openbaring was Jezus Christus het middelpunt; door de Heilige Geest werd Hij tot de mens gebracht. God was het object van het geloof, Christus het object van de prediking. Dit stond in verband met de objectief gegeven openbaring, de daarin beschreven heilsgeschiedenis, het historisch christendom en de kerk. Alleen in de weg van Woord en Geest, kerk en ambt, wedergeboorte en bekering kwam de mens in de zuivere verhouding tegenover God te staan en werd het juiste evenwicht gevonden tussen object en subject, mits het uitgangspunt de openbaring was. Dit waren de vooronderstellingen van Schilders verzet, ook in de prediking, tegen subjectivisme en individualisme. Hij wilde niet, dat de gelovige in angst en onzekerheid op zichzelf werd teruggeworpen en daarom bepaalde hij hem bij de openbaring en het historisch christendom. Evenmin wenste hij dat de vrome mens en zijn bevindelijk leven vol subjectief getuigen en gevoel centraal zou komen te staan. Om die reden was het van het grootste belang dat Christus het voorwerp van de prediking bleef en accentueerde hij het Pinksterfeest. Want het was de Heilige Geest die Christus tot de mens bracht en dat kon alleen op zuivere wijze plaatsvinden binnen het lichaam van Christus, de kerk. Zo is zijn verzet te verklaren tegen groeperingen en sekten buiten de kerk. Deze hielden geen rekening met de voortgang van de (heils)geschiedenis en stelden een menselijk ideaal of een moment centraal; zij werkten ook kerkelijk indifferentisme in de hand. Uiteindelijk kwam de mens op zichzelf te staan. Deze mens als losstaand individu, deze mens die voor zichzelf de weg der zelfverlossing zocht en tenslotte in de vicieuze cirkel rond het eigen ik terecht kwam, vond Schilder zowel in bevindelijke kring als in het zoeken naar mystiek in het geloofsleven, zowel in de roep om een nieuw religieus menstype als in de theorieën van de psychoanalyse. Vanuit

[p. 29]

zijn gereformeerde Schriftbeschouwing stelde hij zich tegenover subjectivisme en individualisme, bevinding en mystiek, sekte en psychoanalyse antithetisch op. Tevens kwam hij met een eigen visie. Deze eigen visie accentueerde de openbaring, het historisch christendom en de kerk. In deze visie klonk met name door, dat hij rekende met de voortgang der geschiedenis en met Gods dóórgaande, voortgaande heilsgeschiedenis; met het oog daarop vroeg hij voor Pinksteren en voor de eschatologie alle aandacht.

In Schilders prediking en meditatief werk valt zijn belangstelling op voor de Westeuropese literatuur, ook van zijn eigen tijd. Deze belangstelling werd bij hem een existentiële confrontatie, omdat hij de realiteit van het Evangelie, de feitelijkheid van het heil en de historiciteit van Jezus Christus niet wilde prijsgeven. In veel literatuur uit verleden en heden trof Schilder een esthetische levenshouding en Christusbeschouwing aan, die diametraal stond tegenover de openbaring en het dogma van de kerk. Omdat het Schilder ging om de verkondiging van de ene heilsgeschiedenis waarvan God het einddoel en Christus het middelpunt was, richtte zijn aandacht zich met name op de vraag, hoe over Christus gedacht en geschreven werd. Hij constateerde dat de religieuze, esthetische mens vooral de schoonheid van Christus zocht, met name in diens lijden, waaruit alle historiciteit en dramatiek werden weggenomen. In een heidens-platoons denken werd Christus een symbool en trad een identificatie op van eigen lijden met Christus' lijden. In het centrum van de aandacht stonden de genieting van het moment - ook in het lijden van Christus - en het besef dat God de bewustwording betekende van de mens in zichzelf. De grenzen tussen goed en kwaad werden uitgewist, want de wil tot positief leven ontbrak; lijdelijkheid en passiviteit gaven de toon aan. Het hoogst bereikbare waren een

[p. 30]

gevoel van eenheid met alle dingen - vandaar Schilders verzet tegen het gedachtengoed van Franciscus van Assisi - of de verstilling en het zwijgen, om welke reden hij zich diepgaand met het boeddhisme heeft bezig gehouden. Over zonde en verlossing werd gesproken op een humanistische wijze. De mens zou in zich de mogelijkheden bezitten om uit eigen kracht het kwaad te overwinnen en zichzelf en de wereld te verlossen. Dat betekende voor Schilder dat hij Goethe en diens Faust wèl doorleefde, maar zonder meer afwees. De mens van het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw tekende Schilder regelmatig als geestelijk vermoeid en ingezonken, zonder werkelijk begrip met betrekking tot de openbaring, waaruit hij hoogstens nog, subjectief, fragmenten koos.

Vanuit de Heilige Schrift en het historisch calvinisme is Schilder zijn existentiële ontmoeting met al deze in zijn tijd zo actuele vragen van een esthetische levenshouding en Christusbeschouwing aangegaan. Hij zelf ging uit van de objectief gegeven openbaring en de historiciteit van Jezus Christus. Deze openbaring was een openbaring, die met gezag èn met feitelijkheden kwam, geen ‘momenten’ kende, maar een heilsgeschiedenis gaf en eschatologisch gericht was. In deze heilshistorische openbaring kon men om de diepte van de zondeval en van de verlossing niet heen. In de heilshistorie was het kruis van Golgotha opgericht, niet als een schoonheidsmoment, maar als een dramatisch rechtsgeding. Het kruis hield geen schoonheid in, maar betekende een verschrikkelijkheid; en Christus was de Man der smàrten. Alleen déze Christus echter, Gods bijzondere openbaring, verklaarde God. Zijn leven was de worsteling van lijden, opstanding, verhoging en wederkomst, en dit alles in een éénheid. Hij was dan ook niet te aanschouwen in een ‘moment’ van genieting of verstilling, maar alleen in zijn hemel en aarde bewegende

[p. 31]

gang van het begin naar het einde. In dat proces werd het mensenleven opgenomen, maar dat gebeurde alleen dan, wanneer - met een woord van Schilder - de hele Christus tot de hele christen inging. Esthetiek en subjectivisme, lijdelijkheid en passiviteit, de ontkenning van de wil tot leven, de samensmelting van de mens met de natuur, de cirkelgang om het eigen ik konden slechts door de openbaring overwonnen worden. Schilder kon zijn eigen levenshouding en Christusbeschouwing dan ook in één zin onder woorden brengen: ‘Het leven is geen dramatisch spel, maar een eschatologische strijd.’ Voor het historisch calvinisme zag hij een roeping: het prediken van Christus in de stijl van recht en genade als de ‘schoonste der menschen-kinderen’ - zoals hij het graag uitdrukte. In zijn prediking, in de talloos vele meditaties die hij schreef en met name in zijn trilogie Christus in Zijn Lijden heeft hij zelf daaraan een belangrijke bijdrage geleverd.

6. Strijd tegen de ethische theologie

Zijn gereformeerd openbaringsbegrip hield ook de afwijzing in van het religieus subjectivisme van de ethische theologie. De ‘ethische’ benadering van de Schrift legde naar Schilders mening te veel nadruk op de religieuze en zedelijke waarde van het bijbelverhaal en had te veel aandacht voor de christelijke persoonlijkheid. De Christuservaring en het psychologisch effect kregen de overhand. De ethische richting ging volgens hem van verkeerde vooronderstellingen uit: wetenschappelijk door de historisch-kritische benadering van de bijbeltekst en homiletisch door de nadruk op de zedelijkheid en de persoonlijkheid. Hierdoor ontstond een spanning tussen de bijbelkritische wetenschap enerzijds en de homiletische opdracht anderzijds. Schilder kon

[p. 32]

wel waardering opbrengen voor de grote aandacht en liefde voor de Heilige Schrift bij de Ethischen.^57. Ernstige kritiek had hij keer op keer op hun theologisch standpunt en hun bijbelbeschouwing, die zijns inziens fundamenteel van het gereformeerde verschilden.^58. Een scherpe aanval op de ethische Schriftbeschouwing deed Schilder bij voorbeeld in zijn bespreking van het boek van H.Th. Obbink en A.M. Brouwer, Inleiding tot den bijbel.^59. Schilder signaleerde het grote verschil in grondslag, methode en uitgangspunt, met name ten aanzien van het openbaringsbegrip: ‘de erkenning van het al of niet bestaan van een geschiedenis der bizondere openbaring’. Het boek van Obbink en Brouwer kon volgens Schilder niet de pretentie hebben de resultaten van dè wetenschap te geven, maar bracht ‘op de hoogte van den tegenwoordigen stand van het wetenschappelijk onderzoek der ethische theologen in Nederland’. Hij vond dat bij de beoordeling van dit boek Religionsgeschichte tegenover openbaringsgeschiedenis stond. ‘Geen revelatie, maar evolutie heeft dit werk haar imprimatur gegeven. En daarmee is voor een gereformeerde alles uit. Krachtens vooroordeel. Het zijne. De auteurs hebben het hunne.’ Deze negatieve beoordeling zorgde voor een scherpe aanval van de kant van A.M. Brouwer, die zich door de kritiek van Schilder onrechtmatig van evolutionisme beschuldigd voelde en die de gereformeerde kerkleden beklaagde, dat deze niet zelfstandig mochten kennisnemen van hedendaagse geestelijke stromingen en richtingen: ‘zij moeten van de algemeene cultuur en wetenschap gesepareerd worden’.^60.

De grens tussen ethisch en gereformeerd werd door Schilder duidelijk getrokken in de bespreking van een boekje van F.W.A. Korff, Advent, dat adventsmeditaties gaf aan de hand van Genesis 1-3. Schilder was van mening dat in dit boekje de Bijbel als ‘geschiedverhaal’ opzij geschoven was: de historiciteit van de Schrift was in het geding.^61. Het verschil tussen gereformeerd en

57. Vgl. zijn bespreking in De Reformatie, 5e jrg. nr. 14 (2-1-1925) van het boek van H.Th. Obbink, Op Bijbelschen bodem. Egypte-Palestina-Syrië, waarover hij schreef dat door zo een boek het land van de Bijbel weer open ging en de Bijbel van het land dichter naar de lezer toekwam. ‘Het boek van prof. Obbink heeft voor wie den Bijbel liefheeft reeds vanzelf de bekoring van elk geschrift, dat tracht, ons rond te leiden op bijbelschen bodem’. Vgl. zijn bespreking in De Reformatie, 6e jrg. nr. 17 (22-1-1926) van het boek van J. de Zwaan, De Openbaring van Johannes toegelicht en colometrisch vertaald, Haarlem 1925: ‘Al wat den historischen achtergrond van de Openbaring kan doen zien, is een gereformeerde welkom.’ Vgl. zijn bespreking in De Reformatie, 8e jrg. nr. 14 (6-1-1928) van het boek van J. de Zwaan, De Efesenbrief van Paulus, toegelicht en colometrisch vertaald, Haarlem 1927. Schilder sprak over de prachtige dingen in het boek van De Zwaan, die door en door calvinistisch waren ‘in den breeden stijl van Kuyper en met het wijde perspectief van Bavinck’. De bespreking was er verder op gericht te laten zien, dat de inzichten die in het boekje van De Zwaan waren neergelegd, reeds gewonnen waren door Kuyper en Bavinck. Volgens Schilder had de gereformeerde theologie de grote lijn al gegrepen die De Zwaan als paulinisch aanduidde. Schilder was van mening dat de gereformeerden in eigen stijl hun wetenschappelijk bezig-zijn zèlf verder moesten uitbouwen.

58. ‘Het theologisch standpunt van den schrijver is het onze niet, naar ieder weet’, schreef Schilder naar aanleiding van het boek van Obbink. En naar aanleiding van het boek van De Zwaan over de Openbaring schreef hij: ‘Wat prof. De Zwaan geeft, is voor een gereformeerde niet aannemelijk; hij gaat van andere praemissen uit bij de vertolking van de Openbaring en heeft daar zijn redenen voor.’ En in de bespreking van het boek van De Zwaan over de Efesebrief schreef hij: ‘De Zwaan heeft een ander of geen fundament.’

59. De Reformatie, 8e jrg. nr. 35 (1-6-1928).

60. De Reformatie, 8e jrg. nr. 37 (15-6-1928), ‘Een beweering van prof. Brouwer’. Schilder schreef dat kritiek op kritiek wel eens goed was: ‘Want het is wel eens goed te zien, hoe hoogleeraren zich vergeten kunnen en hoe menschen, die altijd zoo van de liefde en den goeden smaak spreken, demonstreeren, dat zij zelf er tegenover de gereformeerden niets van weten willen.’ In De Reformatie, 8e jrg. nr. 38 (22-6-1928) reageerde Schilder weer op opmerkingen van Brouwer, die niet vrij van verdachtmaking waren. Schilder vroeg om duidelijkheid met betrekking tot het openbaringsbegrip en de uitgangspunten en resultaten van de religionsgeschichtliche school, maar Brouwer verschafte hier geen duidelijkheid. De polemiek werd al persoonlijker, waarbij Schilder opmerkte, dat er meer sprake was van stemming maken tegen hem dan zakelijk ingaan op argumenten. Vgl. De Reformatie, 8e jrg. nr. 48 (31-8-1928); 9e jrg. nr. 5 (2-11-1928), nr. 7 (16-11-1928), nr. 8 (23-11-1928), nr. 9 (30-11-1928).

61. De Reformatie, 13e jrg. nr. 20 (17-2-1933), Boekbespreking. Schilder stelde: ‘De auteur is dus niet verzekerd van de historische werkelijkheid zijner “historie”; wat hij dus “daaruit haalt” “legt” hij feitelijk “erin”; m.a.w., wij maken kennis niet met den Bijbel, maar met wat uit kracht van traditie in zijn omgeving Dr. F.W.A. Korff nog altijd geneigd is te gelooven.’

[p. 33]

ethisch, zoals Schilder dat zag, kwam ook naar voren in zijn bespreking van de twee series bijbelcommentaren Tekst en Uitleg en Korte Verklaring der Heilige Schrift. In de bijbelkritische opvatting lag het grote verschil. De gereformeerde lijn werd volgens Schilder door de ethische richting vooral verlaten op punten als ‘de verhouding van het Oude en Nieuwe Testament, het profetisch gezag van den Christus, de autoriteit der Schrift, de kwestie van evolutie (godsdienstige evolutie, waarin Israël een zekere plaats inneemt onder de volkeren, zonder daarvan van Godswege onderscheiden te zijn met een wezenlijke onderscheiding) de kwestie, nog eens, van evolutie tegenover revelatie’.^62. Daartegenover stonden dan de gereformeerden met hun ‘eigen en vertrouwd openbaringsbegrip’, dat vooral de autoriteit van de Schrift als boek van de bijzondere Godsopenbaring naar voren schoof.

62. De Reformatie, 12e jrg. nr. 52 (23-9-1932), Kerkelijk Leven, ‘Tweërlei Bijbelcommentaar’. Schilder vervolgde: ‘Omdat het hoe langer hoe duidelijker wordt, dat de ethische opvatting - zie maar de geschiedenis - langs wetten van immanente noodzakelijkheid de vrijzinnige voorbereidt, en van deze alleen door een (op háár standpunt wetenschappelijk) conservatisme nog enigzins terugschrikt, daarom zal deze reeks (nl. Tekst en Uitleg), hoezeer er ook een massa voor theologen mooi materiaal in verwerkt is, toch een schakel vormen in dat sinds enkele tientallen jaren invretend proces, dat den Bijbel als boek der bizondere Godsopenbaring (zonder geschreven of gedachte aanhalingsteekens) uit ons volksleven wegneemt.’ De serie Korte Verklaring noemde Schilder ‘een architectonische en monumentale eenheid, een teeken van gezonde ontwikkelingskracht’. Hij moest echter constateren, ‘dat de ethische theologie niet in staat gebleken is, een concept uit eigen beginsel op te bouwen, en uit te werken; en dat de samenwerking tusschen ethischen en niet-ethischen tot resultaat heeft gehad, dat de ethische (vrijzinnige straks) opvatting in duizenden gevallen (van kleinere opmerkingen vooral) is ingedrongen in de woningen van velen, die met de beste samenwerkings-bedoelingen met de ethischen hebben meegewerkt, maar nu tegenover hun eigen geesteskring dikwijls verlegen zullen staan, met de reeks als reeks in de hand’.

7. Om de historiciteit van de openbaring

7.1 De beweging rond Geelkerken

In de jaren 1924-1926 vond in de Gereformeerde Kerken de ingrijpende controverse plaats rondom J.G. Geelkerken. De strijd voor en na Assen was veel méér dan de vraag of de slang wel ècht gesproken had en of men hier nu met ‘zintuigelijk-waarneembare werkelijkheden’ te doen had. De kwesties lagen veel dieper. ‘Er kwam onder de gereformeerden na Kuyper en Bavinck steeds meer dogmatische en confessionele onzekerheid; een onzekerheid, die zich ook vanwege tal van vragen rond cultuur en wetenschap bleek te concentreren op de punten: het gezag van de Heilige Schrift en inzonderheid haar betrouwbaarheid in haar berichtgeving over de “eerste dingen”, de scheppings- en paradijsgeschiedenis, wel aangeduid als: de protologie.

[p. 34]

In verband daarmee bleek groeiende onzekerheid op het punt van de geschiedenis en de ingang van het heil Gods in Christus in de geschiedenis.’^63. Schilder heeft de positieve betekenis van Assen gezien en verdedigd. Want het was zijn vaste overtuiging, dat Geelkerken en al degenen die met hem meegingen en om vernieuwing riepen, zich niet voldoende bewust waren van de verregaande consequenties van de synthese die men wilde aangaan tussen het gereformeerde geloof en ‘de’ resultaten van ‘de’ wetenschap. ‘Daar lag de klacht van Schilder: er wordt tot op de grond der dingen niet doorgestoten, maar men weet niet meer te doen dan al te haastig tot capitulatie bereid te zijn voor een eventuele pretentie van “de” wetenschap.’^64.

In een serie van drie artikelen ‘Schepping, Paradijs en Torenbouw’ vatte hij zijn inzichten over de aard van het gezag van de Schrift op principiële wijze samen.^65. Tegenover Geelkerken hield Schilder vol, dat het niet alleen in Genesis 2 en 3, maar ook in Genesis 1 en 11 om wèrkelijkheden ging. Het historisch karakter van paradijs en zondeval was in het geding, en daarmee het geloof aan de autoriteit van heel de Schrift. Bij Schilder speelde de geschiedenis der openbaring een grote rol. Daarom was hij van mening, dat Assen de enig goede lijn had getrokken voor de gereformeerde exegese. Want alleen bij een gereformeerde beoefening van de ‘geschiedenis der Godsopenbaring’ werd de gereformeerde wetenschap vooruit geholpen: geen evolutie, maar openbaring. Assen heeft niet gezorgd voor een mechanische binding, noch de weg geopend naar een historisch-kritische vrijheid, maar gezien de grote betekenis van de handhaving van de historische berichten in de Schrift, de regel gehandhaafd van de organische inspiratieleer. Dààr lag voor Schilder de betekenis van Assen: de wetenschap mocht niet gaan heersen over het geloof in de Schrift of over de uitlegging van de Schrift.

63. J. Kamphuis, ‘“Concentratie op wat hoofdzaak is”, in memoriam prof. dr. K. Schilder, overleden 23 maart 1952’, De Reformatie, 37e jrg. nr. 24 (24-3-1962).

64. A.w.

65. De Reformatie, 6e jrg. nr. 27 (2-4-1926), nr. 28 (9-4-1926), nr. 29 (16-4-1926).

[p. 35]

Het was volgens Schilder niet gereformeerd om met een eigen opinie tot de Schrift te komen; gereformeerd was het om gelóvig te denken, in gebondenheid aan hetgeen geschreven stond. Dàt waren voor hem de consequenties van Assen, waar men binnen het raam van de Schriftopenbaring de exegeet vrij liet, maar halt zei ‘tot wie met wat buiten de Schrift opkwam en tegenover de Schrift blijft staan, de Schrift zelf wil “uitleggen”, maar dan zoo, dat hij eigen mening er in legt’.^66. Evolutie of revelatie - tot die tegenstelling was voor Schilder de kwestie voor het grootste gedeelte te herleiden.

Die tegenstelling heeft hij later breed uitgewerkt in zijn brochure Een hoornstoot tegen Assen?^67., waarbij hij zich bewust was van déze voor-vragen: ‘langs welke wegen hun redeneering gaat, hoe zij principieel staan tegenover het openbaringsbegrip der Heilige Schrift, en in hoeverre ze bereid zijn, of niet bereid zijn, te bukken voor wat de Schrift zegt, zoodra eenmaal duidelijk gebleken is: dat of dat zegt de Schrift uitdrukkelijk’.^68. Zo stelde Schilder de vraag, hoe men tot zijn exegese kwam, wat het uitgangspunt daarbij was en welk openbaringsbegrip - evolutionistisch ja dan nee - men hanteerde. ‘De evolutie-gedachte is tenslotte een idee, die op àlle terreinen van leven en denken, en gelooven, en zijn, haar recht vraagt. Ook op religieus terrein. De vraag is vooral in deze dagen, nu het gereformeerde openbaringsbegrip in het brandpunt van den geestelijken strijd staat, of hetgeen wij in de Schrift hebben, openbaring is, die van God gekomen is, transcendent, dan wel, of die openbaring opkomt uit, of ook maar ten deele samenvalt met het “milieu” waarin haar instrumenten leven, de “oostersche” wereld, enzoovoort. De vraag, of het Oude Testament, en Israëls religie, en zijn monotheisme, en zijn verheven godsbegrip, en ook zijn in de eerste bijbelhoofdstukken vervatte prediking van oorspronkelijke gerechtig-

66. De Reformatie, 6e jrg. nr. 29 (16-4-1926).

67. Kampen, eerste druk december 1928, tweede druk januari 1929.

68. A.w., pag. 45.

[p. 36]

heid, zondeval, en verlossing in Christus Jezus, vruchten zijn van breed-menschelijke “ontwikkeling”, dan wel directe openbaringswerken Gods, die vraag hangt rechtstreeks samen met heel het geding, dat aan de twee namen Geelkerken en “Assen” verbonden is.’^69. En aan het einde van zijn verhandeling vatte Schilder de probleemstelling nog eenmaal duidelijk samen: ‘De worsteling loopt over de vraag: hoe en langs welke wegen en op welke manier en in welke vormen en met welk effect komt God tot ons in bizondere openbaring, en welke plaats heeft de Schrift daar bij?’^70. Het ging Schilder bij Assen niet om onbelangrijke zaken^71., maar ‘om de enige autoriteit van de Openbaring in de Schrift ons geschonken en in dat verband over de betrouwbaarheid van die Openbaring over “de eerste dingen”. En in dàt verband weer over de werkelijkheid van de paradijs-geschiedenis, omdat zij ons àls geschiedenis is geopenbaard’.^72. Geloof aan de autoriteit en de historiciteit van de Schrift en het uitgangspunt daarbij: de Bijbel is Gods Woord waren voor Schilder de beheersende vragen. Voor zijn prediking en Schriftuitleg is dit van fundamenteel belang geweest.

69. A.w., pag. 47, vgl. a.w.,: ‘Indien men eenmaal de evolutie-leer ter tafel brengt, dan moet ook eens ronduit gesproken worden over de herhaaldelijk geuite klacht, dat het openbaringsbegrip, gelijk het (niet zoozeer in opzettelijk voorgedragen theorie, als wel in onwillekeurige gevallen van de praktijk) blijkt te leven voor het begrip van Dr. Geelkerken en enkele van zijn medestanders, ligt, niet in de lijn der “revelatie”, doch in die der “evolutie”.’

70. A.w., pag. 57, vgl. pag. 58: ‘Toen Dr. Geelkerken zijn zaak voor de synode eenmaal had gebracht gezien, ging het niet meer om de vraag van dat incidenteele ding, een sprekende slang en een boom, maar om het openbaringsvraagstuk, gelijk het een toepassing zocht.’

71. ‘Assen heeft het ongeluk gehad dat het conflict op een paar “bizonderheden” werd toegespitst, en dat dus de synode, die immers geen theologische conferentie, maar een uit het leven zelf opkomend geschil behandelend college was, wel gedwongen werd, voor die “bizonderheden” alle aandacht te vragen, en daarover tenslotte speciaal te spreken. De oppervlakkigheid van het lezend publiek, die over openbarings-vragen gauw heenloopt, maar over een “slang” en een “paar bomen” vlot praatstof vergaren kan, deed de rest, om dan de indruk te vestigen, alsof de zaak afgehandeld was met een exegese van bepaalde teksten. Dat was jammer, maar het feit lag er eenmaal toen.’ Aldus Schilder in een bespreking van het boek van G.Ch. Aalders, De goddelijke openbaring in de eerste drie hoofdstukken van Genesis, Kampen 1932, De Reformatie, 13e jrg. nr. 11 (16-12-1932), nr. 13 (30-12-1932), nr. 17 (27-1-1933); het citaat uit het nummer van 27-1-1933.

72. Vgl. a.w.,: ‘Want de in Assen het geding beheerschende kwestie was er een van de verhouding van Schrift en Woord Gods, van oergeschiedenis (om dit licht misverstane woord te bezigen) en hedendaagsche geschiedenis, van goddelijken en menschelijken factor, van openbaring en wetenschap, van openbaring en wijsbegeerte, van heilsfeit en heilsverkondiging, van evolutie of schepping, van evolutie of openbaring, van menschelijke zelfontwerpen in heilige boeken dan wel van Goddelijke neerbuigende openbaringsdaad.’

7.2 De gevaren van het Barthianisme

Van niet minder groot gewicht dan ‘Assen’ voor Schilders visie op de prediking was zijn reactie op de theologie van Karl Barth. Reeds tijdens ‘de zaak Geelkerken’ werd de invloed van de barthiaanse theologie in Nederland steeds duidelijker merkbaar en Schilders strijd tegen Barth vormde voor een deel één geheel met zijn strijd tegen Geelkerken. Inzet van deze strijd was de betrouwbaarheid van Gods openbaring; ontkenning daarvan had verregaande consequenties voor de prediking. In zijn bestrijding van Barth plaatste Schilder tegenover de denkconstructies van de dialectische theologie de openbaringsgeschiedenis en wees hij als de grondfout van Barths theologie diens gebruik van de

[p. 37]

paradox in de leer van de openbaring aan. Met het oog op de prediking waren voor Schilder met name twee punten van groot belang.

In de eerste plaats was er het punt van immanentie en transcendentie of ‘het absoluut qualitatief onderscheid tussen God en mens’. Tegenover Barth hield Schilder vast zowel aan Gods transcendentie als aan zijn immanentie. De openbaring was volgens hem ‘naar haar oorsprong en wezen en inhoud gezien, transcendent’^73., maar de zich openbarende God was tevens immanent, want Hij ging in zijn openbaringswerkzaamheid in horizontale richting met de mens mee. Voor Schilder was hiermee de ‘klaarblijkelijkheid’ van de openbaring en dus de zekerheid van het geloof veilig gesteld. Door Gods openbaring in Christus - Schilder sprak dan graag over de ‘exegese’ die Christus als op een ‘katheder’ van de Vader gegeven heeft - kwam de kennis van God tot de mens en ook hier kon Schilder dus spreken van een gelijke erkenning van transcendentie en immanentie.^74. Later heeft hij deze gedachten over Gods zelfopenbaring vooral verbonden met de geschiedenis: geschiedenis en kennis van die geschiedenis waren het gevolg van Gods immanente werk in de doorzichtigheid van zijn openbaring.^75. Met een beroep op Calvijn heeft Schilder met name in zijn dissertatie laten zien hoe onjuist het was de verhouding tussen de sprekende God en de horende mens alleen te bepalen met een beroep op het oneindig kwalitatief verschil tussen God en mens. Schilder legde vooral de nadruk op Calvijns leer van de accommodatie van God in zijn openbaringswerk. Gehoorzaamheid aan de openbaring in de Heilige Schrift heeft, volgens Schilder, Calvijn vàn de leer van het samengaan van Gods transcendentie en immanentie gevoerd tòt de leer van de accommodatie van God in de openbaring.^76. Alleen langs deze weg werd menselijke kennis vàn God dóór God

73. ‘De paradox in de Religie’, Bij Dichters en Schriftgeleerden, Amsterdam 1927, pag. 103; vgl. pag. 104 e.v.

74. A.w., pag. 122; dit werd door Schilder met name uitgewerkt in ‘Calvijn over de geloofsparadox’, Tusschen ‘Ja’ en ‘Neen’, Kampen 1929, pag. 235-305.

75. ‘In de Crisis?’, Tusschen ‘Ja’ en ‘Neen’, pag. 359.

76. Zur Begriffsgeschichte des ‘Paradoxon’, mit besonderer Berücksichtigung Calvins und des nach-kierkegaardschen ‘Paradoxon’, Kampen 1933, pag. 426, 430, 434.

[p. 38]

mogelijk gemaakt. Schilders uitgangspunt was, dat kennis van God, zoals Hij werkelijk is, mogelijk was door de Heilige Geest, de verlichting door de Geest en door Christus als de Middelaar. Daarbij trad het spreken van God in de openbaringsgeschiedenis bij Schilder steeds sterker op de voorgrond.

In de tweede plaats moest Schilder - gezien zijn strijd tegen Barths beginsel van het oneindig kwalitatief onderscheid tussen God en mens - wel in verzet komen tegen Barths gebruik van het begrip ‘paradox’ in de openbaringsleer. Barths uitgangspunt in het paradoxaal karakter van de waarheid c.q. de openbaring betekende ten eerste ‘de opheffing van de grondwet van ons redenerend denken’^77. en ten tweede de uitschakeling van elke mogelijkheid van een historia revelationis.^78. Tegenover de paradox als doorbreking van de grondwet van het redelijk denken stelde Schilder de ‘katheder’ en de ‘exegese’ van Christus en wees hij het karakter van de openbaring als kénbare leer in Christus' levenswerk aan.^79. In positieve zin werkte Schilder de ‘klaarblijkelijkheid’ van de openbaring en de ‘doorzichtigheid’ van de Schrift nader uit door te wijzen op Gods accommodatie en het wezen van Christus' onderricht als kénbare leer.

Deze confrontatie van Schilder met de theologie van Barth leverde resultaten op zowel voor de dogmatiek als voor de prediking. Schilder haalde de winst binnen van een intensieve Calvijn-studie, waarbij de klaarblijkelijkheid van de openbaring en de doorzichtigheid van de Schrift centraal stonden. Het geloof aan de Schrift als het Woord van de zich in zijn spreken aan het bevattingsvermogen van de wedergeboren mens aanpassende God was voor de verkondiging van het grootste belang: zonder enige twijfel was Gods openbaring in hoofdzaken duidelijk. Door zijn Calvijn-studie was Schilder tevens bevestigd in zijn

77. ‘De paradox in de Religie’, a.w., pag. 70.

78. A.w., pag. 106-107.

79. ‘Calvijn over de geloofsparadox’, a.w., pag. 246 e.v., 248 e.v.

[p. 39]

overtuiging, dat de verlossing herstel van de schepping inhield. Dit herstel betrof ook de menselijke denkwetten en had gevolgen voor de leer der openbaring.^80. Vanuit het grondmotief schepping-val-verlossing verwierp Schilder de dialectische theologie, want er kon geen sprake zijn van enig dualisme tussen natuur en genade. Integendeel, de genade verlost de schepping en brengt haar tot haar oorspronkelijke doel.

Zo kwam er in Schilders theologie een wijd uitzicht naar de geschiedenis. De stelling van Barth was, dat waar openbaring was, geen geschiedenis kon zijn, en waar geschiedenis was, geen openbaring zijn kon. Dat was de grote paradox van deze principieel-dualistische theologie. Bij Barth lag dan ook de onmogelijkheid van de historiciteit van de heilsfeiten. Het heil in Christus hield immers een absolute eenmaligheid in! Er bestond géén continuïteit en de openbaring had géén historisch karakter. Het is Schilders bijdrage aan de dogmatiek en aan de homiletiek geweest, dat hij tegenover de barthiaanse theologie de openbaringsgeschiedenis heeft geplaatst.^81. Met name voor de prediking is het van het grootste belang geweest dat Schilder heel de Schrift benaderde vanuit de spanning protologie-eschatologie. In zijn confrontatie met Barth werkte hij deze historia revelationis nader uit, want, zo stelde hij: ‘Barth heeft een prachtig gereformeerd studievak “vermoord”; ik bedoel: de historia revelationis, de geschiedenis der (bizondere) Godsopenbaring.’^82. De gevolgen van deze ontwikkeling bij Schilder waren, ook voor de prediking, groot. Zijn verzet tegen Barth - ook wat betreft de hermeneutisch-homiletische oplossingen van de dialektische theologie^83. - groeide in positieve zin uit tot een krachtig pleidooi voor heilshistorische prediking.

80. Zur Begriffsgeschichte des ‘Paradoxon’, pag. 465-466: ‘Gott einen antirationellen (Brunner) Offenbarungsakt zuzuschreiben, der die Denkgesetze durchbricht (Haitjema), das hiesse, nach Calvin, Gott den Sünde, der Schändung seiner eigenen Gesetze bezichtigen. Nicht seine Denkgesetze, sondem unsere Denksünden bricht Gott durch die Offenbarung. Das ist Calvinistisch.’

81. Vgl. noot 63. Daar stelt Kamphuis, dat in al de uiteenzettingen van Schilder duidelijk wordt, ‘dat wij niet te doen hebben met “boventijdelijke” waarheden van een systeem, maar met een levenden God, die van Zijn alpha naar Zijn omega gaat en de Zijnen op dien weg meevoert.’

82. ‘De paradox in de Religie’, a.w., pag. 106.

83. Vgl. het artikel van Schilder ‘Skandalon’, Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, 32e jrg. 1931. Daar zegt Schilder op pag. 64-65, ‘dat de dialectische theologie nooit tot een goede exegese komen zal en nooit het abc van gezonde hermeneutiek zal leeren, zoolang zij niet plaats maakt voor de historia revelationis’. En direct voegt hij er scherp aan toe: ‘en zoodra ze dit doet, zal de wereld tegelijk van haar verlost zijn’.

[p. 40]

8. Ontwikkeling van de heilshistorische methode

8.1 Eenheid en voortgang van de openbaring

Terecht kan worden gesteld, dat zijn preekopdracht de motor van Schilders denken is geweest.^84. Preken was voor Schilder niet het brengen van waarheden, maar van dè waarheid. De preek ‘is een arbeid om voort te brengen, zij is de arbeid van wie herleiden moet al de woorden tot het Woord, al de gedachten tot de Gedachte, al de werken Gods tot het ééne Werk. Wij kunnen nu eenmaal geen preeken houden, zonder dat het, tenminste in de begrippen, die we noemen, een roeren in de geweldigheden is. Het is de eerste oprechtheid bij die prediking, de eerste bewustmaking ook, dat men moet doen begrijpen, dat wij het niet kunnen “begrijpen”, dat God ons bereid heeft, wat geen oog uit de natuur kan aflezen (zoodat zij geen adaequate beelden er voor heeft), wat geen oor uit de geschiedenis beluisterd heeft (zoodat ook deze ons geen passende modellen geeft) en geen hart ooit heeft bedacht (zoodat geen allegorie ooit anders kan zijn dan verschrikkelijke verarming).

Prediking blijft bij ons exegese, uitlegging der Schrift, ontvouwing van Gods gedachte.’^85. Dat de prediking de ene waarheid van God moest brengen, hing samen met Schilders steeds sterker wordende overtuiging, dat de Schrift een eenheid was. Men moest ‘den bijbel niet lezen als een verzameling van losse stukken en boeken, maar als een éénheid, als het ééne boek van Gods zelfopenbaring in Jezus Christus’.^86. Met de eenheid van de Schrift was de eenheid van de heilsgeschiedenis onlosmakelijk verbonden. Voor Schilder waren de Schrift en de heilsgeschiedenis een eenheid, omdat het werk van God - Gods raadsplan, het eeuwig voornemen van de God en Vader van Jezus Christus - een eenheid was. Deze Schriftbeschouwing, die voor de prediking van verstrekkend gevolg is geweest, heeft Schilder in ver-

84. C. Trimp, Heilsgeschiedenis en Prediking, pag. 58.

85. ‘Anthropomorphe Prediking’, Bij Dichters en Schriftgeleerden, pag. 405-406, 409-410.

86. A.w., pag. 401. ‘Gereformeerden leven, als zij óók in hun bijbellezen gereformeerd zijn, de Heilige Schrift niet stuk voor stuk, niet boek voor boek, niet gelijkenis voor gelijkenis, maar zij aanvaarden de eenheid der bijbelboeken; zij zien erin een voortschrijden der openbaring van Oudnaar Nieuw-Testament, van schaduw tot werkelijkheid, van minder licht tot sterker licht, van profetie tot vervulling, van type tot anti-type, van déze tot de toekomende eeuw, van een aanbidding in letter en schijnbeeld tot een aanbidding in geest en waarheid, van steenen tot geestelijken tempel, van eerste tot tweede komst, van vleesch tot geest, van ommanteling der waarheid “om onzer grovigheid wil” tot ontmanteling der waarheid naar haar diepste wezen, naar haar eerst verborgen kern. De openbaring Gods schrijdt met ons voort van hetgeen van de eeuwen verborgen was tòt hetgeen God bereid heeft voor die Hem liefhebben. Zij heeft haar geschiedenis, is progressief en teleologisch.’

[p. 41]

schillende reeksen artikelen uitgewerkt.^87.

Schilder ging uit van de eenheid van de Heilige Schrift, van de eenheid der geschiedenis en van de eenheid der heilsgeschiedenis. Hij stond op het standpunt, ‘dat de raad van God alle dingen gedacht heeft naar zijn wil, dat Hij dien raad volvoert, dat Hij Zich in Christus openbaart tot behoud van de wereld; dat daarin de eenheid der geschiedenis gegeven is, en dat dan deze laatste weer, ook voorzoover zij de eenheid der “heilsgeschiedenis” insluit, zich laat herkennen (voor het geloof) in de Heilige Schrift’.^88. De Heilige Schrift was volgens Schilder geen verzameling verhalen van bijbelse geschiedenissen, maar één geschiedenis. ‘Elk “punt” in een “lijn” moet worden gezien in zijn onmiddellijke eenheid met àlle àndere “punten” van die “lijn”; en de “plaats”, die dat ééne “punt” ten opzichte van de andere heeft, dient steeds te worden vastgesteld, zal men weten, waar men aan toe is, zoodra men tot dat bepaalde “punt” “gekomen” is.’ Er voltrok zich één geschiedenis en de Schrift leerde, ‘dat God een weg legt, opent, betreedt en laat betreden, waarlangs Hij bezig is voort te schrijden tot vervulling van Zijn raad, tot terugleiding van Zijn wereld tot Hem zelf, tot de consummatie van het door Hem gewilde en gestelde proces der verlossing. En nu zegt zij ons tevens, dat elk “punt” òp dien “weg” gezien moet worden in zijn wezenlijke éénheid en zijn werkelijk verband met heel den weg, en alle andere “punten”, “momenten”, “plaatsen” van den weg’.^89.

87. ‘Het gereformeerd karakter van de Lijdensprediking’, De Reformatie, 10e jrg. nr. 26 (28-3-1930), nr. 27 (4-4-1930), nr. 28 (11-4-1930). ‘Iets over de eenheid der “heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’, De Reformatie, 11e jrg. nr. 50 (11-9-1931), nr. 51 (18-9-1931), nr. 52 (25-9-1931). ‘Punten van overeenkomst’, De Reformatie, 14e jrg. nr. 3 (20-10-1933), nr. 4 (27-10-1933), nr. 5 (3-11-1933), nr. 6 (10-11-1933), nr. 7 (17-11-1933), nr. 8 (24-11-1933).

88. ‘Iets over de eenheid der “heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’, De Reformatie, 11-9-1931.

89. A.w.

8.2 Christocentrische, geen exemplarische prediking

Voor Schilder was de consequentie van dit standpunt, dat hij in de prediking rekening hield met de christologische lijn. Christus zorgde voor de eenheid en was het middelpunt van de heilsopenbaring. Schilders prediking was dan ook voluit christologische

[p. 42]

ofwel christocentrische prediking. Deze christologische, c.q. christocentrische benadering bracht zijn eigen moeilijkheden mee voor de prediking over wat werd genoemd ‘historische stoffen’ en over Gods werk in de geschiedenis. Want ook daar moest de prediker ‘de historie als Gods komen in Christus en doorwerken in Christus’ laten zien. Schilder constateerde dat deze christocentrische prediking in de Gereformeerde Kerken weinig werd gevonden; de prediking vertoonde eerder de neiging ‘resultaten van zielkunde, beschrijving van “zielsgestalten” te geven, typen van godsvrucht te teekenen, illustraties bij de ons bekende “leer des heils”’.^90. De openbaringsgeschiedenis werd veelal psychologiserend uitgewerkt, zodat de mogelijkheid verdween ‘den tekst te bezien in onmiddellijk verband met één algemeen gedachtenschema; nl.: de eenheid der heilsgeschiedenis, de eenheid van Gods groote, nooit in stukjes-en-beetjes, nooit in fragmenten uiteenvallende, ééne zelfopenbaring in den Logos’. Waar onderwerpen werden behandeld - ‘zielsgeschiedenissen, bekeeringsprocessen, hoogmoedsverdwazingen, gebedsverhooringen, en al wat er zooal meer een mènsch kan overkomen’ - verdween de Christus-prediking, terwijl toch Christus het thema moest zijn. ‘En dan niet Christus gelijk Hij en Zijn werk in de dogmatiek “saamvattend” geteekend wordt, doch gelijk Hij als Gods Ambtsdrager tot een bepaald “punt” van Zijn werk-program gekomen is.’ Wie preken wilde over ‘zielkundige onderwerpen’ moest volgens Schilder teksten kiezen, die God daarvoor in zijn openbaring gegeven had. Maar waar God iets had gezegd van zijn werk en van zijn komen tot de wereld in Christus - de zogenaamde historische stoffen -, dan moest dààrover gesproken worden. En de consequentie van dit standpunt was voor Schilder, dat ‘een preek over een “historische stof” dan alleen préék is, als zij Gods werk van zelfopenbaring ter verlossing in Christus aanwijst, gelijk dat werk voortgeschreden is tot

90. ‘Iets over de eenheid der “heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’, De Reformatie, 18-9-1931.

[p. 43]

op dat bepaalde “tijdsgewricht”, waarin de tekst ons inleidt, en wanneer zij dàt bepaalde “punt” van ontwikkeling van Gods werk, zooeven genoemd, in verband zet met heel de “lijn” van dit werk (al de eeuwen, al de Schriften door). Een preek, die dat niet doet, “bedient” Gods Woord in den afgelezen (historischen) tekst niet.’^91.

Voor Schilder, die op de vóórtgang der openbaringsgeschiedenis sterk de nadruk legde, was het een voluit gereformeerde gedachte ‘dat het heel wat ànders is, type van Christus (of ook van den Antichrist) te wezen in de morgenuren van den eeuwen doorloopenden “dag des Heeren”, dan tegen den middag-, of avonduren van dien “dag”’.^92. Maar door psychologiserende preken werd het ‘eenmalige’ weggewerkt, het dagelijks weerkerende zielsgebeuren van mensen geïllustreerd en van de historische personen uit de Heilige Schrift een type gemaakt. ‘Wij gaan droomend den bijbel langs; zien geen concrete situaties meer, ver-type-n, ver-geest-elijken, ver-zinnebeelden, verpsychologiseeren alles, en ondanks al onze mooie tirades over die booze modernen, die met het “pennemes der critiek” de Schrift stuksnijden, krabben wij met hetzelfde pennemes brutaal al de datums van Gods gerichten af.’ Schilder wees er met nadruk op, dat in de ene ‘dag’ des Heren het eigenlijke van die ‘dag’ slechts één keer gebeurt, dat er progressie is van Gods werk in de ene heilsgeschiedenis en dat de menselijke verantwoordelijkheid toeneemt, naarmate ‘de verhoogde Christus meer en meer zijn werkplan volvoert’.^93. ‘Om al deze redenen moge onder ons de historische prediking weer erkend worden in al haar bitteren ernst.’

Een aantal van deze voor Schilders prediking zo fundamentele gedachten zijn reeds te vinden in de artikelen ‘Iets over het Ge-

91. A.w. Schilder concludeerde daarbij nog: ‘Menige orthodoxe preek draagt, juist bij het behandelen van historische teksten, gereformeerde rechtzinnige gedachten aan, doch neemt die niet uit den afgelezen tekst, doch, integendeel, uit andere Schriftgedeelten. Dat is dan vrijzinnig in de methode.’ Schilder verzette zich in deze artikelen tegen de ethische en de dialectische theologie. Vgl. De Reformatie, 25-9-1931. De ethische theologie beschouwde de bijbelse geschiedenis als een verzameling losse, op zichzelf staande verhalen, waarbij men hier en daar een messiaans lichtje plaatste. ‘En dat lijken dan zoo allemaal van die aardige “tafereelen”: zoo'n messiaansch lichtje in een overigens donkere of schemerachtige omgeving; maar voorts zien wij niet de groote evolutie der messiaansche zelf-openbaring en zelf-voorbereiding van den Logos.’ De dialectische theologie (Barth, Brunner) legde sterk de nadruk op ‘het eenmalige der openbaring’, waarbij alle geschiedenis zowel voor als na Christus niet het eigenlijke was dat geschieden moest. Volgens Schilder was het noodzakelijk dat gereformeerden zagen, ‘dat alles, wat in het Oude zoowel als Nieuwe Testament geschied is, moest geschieden, komst van den Logos was, wezenlijk even “eenmalig” als toen Hij in het vleesch gezien werd, en dat óók dáárin progressie was’.

92. ‘Iets over de eenheid der “heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’, De Reformatie, 25-9-1931.

93. Vgl. ‘Punten van overeenkomst’, De Reformatie, 20-10-1933, waar dezelfde gedachte te vinden is. Schilder had voor een gereformeerde predikantenconferentie gesproken over het onderwerp ‘Christus in de heilige geschiedenis’ en daar hetzelfde behandeld als hetgeen door hem geschreven was in De Reformatie over ‘Iets over de eenheid der “heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’. Toen hem de vraag werd voorgelegd hoe te denken over ‘punten van overeenkomst’ tussen ‘bijbelheiligen’ en Christus, waarschuwde Schilder voor psychologiseren, repeteren en veralgemeniseren wat God speciaal gemaakt heeft. Hij merkte in dit verband op: ‘Die speciale personen (in de Heilige Schrift) hebben slechts dáárom (in onderscheiding van duizenden anderen, die “eenzelfde” drama van strijd en zegepraal hebben doorleefd als zij) een plaats gekregen in het bijbelsche bericht, omdat God door hen, en in hen, en in hun tijd, iets gewerkt heeft, waardoor zij “onderscheiden” waren van al die anderen. Iets, dat voor hén alléén was, iets dat in de “kerk” niet generaal, doch individueel is, welke dag, zoo men weet, vele eeuwen doorloopt: hij is er immers van den “uchtendstond” van het intreden der genade, tot aan de wederkomst van Christus toe. Slechts in zooverre dat speciale beteekenis had voor de volgende eeuwen, werd het opgeteekend.’ Via de weg van ‘punten van overeenkomst’, waardoor men bijbelheiligen min of meer als type van Christus liet gelden, vond men volgens Schilder geen antwoord op vragen als: ‘Hoe grijpt men in werkelijkheid het verband tusschen de “geschiedenissen” en de “(ééne, doorlopende) geschiedenis”? Hoe vindt men den Christus op den weg der historie, met name van het Oude Testament? Hoe kan men in de praktijk komen tot een gezonde, niet vergeestelijkende, aanwijzing van den Christus in bepaalde historische gebeurtenissen van het Oude Testament?’ ‘Punten van overeenkomst’, De Reformatie, 27-10-1933. Met een beroep op het tweede gebod verwierp Schilder de gedachte van ‘punten van overeenkomst’ tussen bijbelse figuren en Christus. Ook in de prediking mocht men van de Christus geen ‘typen’ construeren uit de levende bijbelfiguren. ‘Punten van overeenkomst’, De Reformatie, 3-11-1933.
In de prediking over bijbelse figuren (in historische stoffen) ging het volgens Schilder niet om ‘punten’ van overeenkomst, maar om heel het ‘raam’ van de ene, grote, doorlopende geschiedenis, waarin een bepaalde geschiedenis is gezet. Niet het ‘punt’ was van belang, maar de ‘weg’ waarlangs Christus is gekomen. Op de ‘weg’ en in dat ‘raam’ van de ene heilsgeschiedenis hebben de bijbelse figuren hun eigen plaats. In de prediking moet men dat ‘raam’ vinden en die ‘weg’ ‘aan wijzen’. ‘Punten van overeenkomst’, De Reformatie, 10-11-1933. In een ‘Naschrift’, De Reformatie, 24-11-1933, bij deze serie artikelen ging Schilder nog in op de vraag van een collega in hoeverre Jozef in zijn vernedering en verhoging gelden mocht als type van Christus. Maar volgens Schilder waren de vernedering en verhoging niet het speciale, eigene en bijzondere van Jozef. Het is interessant om te zien hoe volgens Schilder de verbindingslijn Jozef - Christus dan wèl loopt. ‘Nu word ik gewezen op de rede van Stefanus. Deze spreekt in Handelingen 7 eerst over de historie (o.m.) van Jozef, en besluit zijn rede dan met de klacht, dat de (vleeschelijke) Israëlieten altijd de profeten vervolgd hebben. Onder die profeten vat de schrijver van den brief alle in Stefanus' rede genoemden samen; zij heeten àllen volgens hem profeten, ook Jozef dus. Van Jozef staat er niet, dat hij met zooveel redevoeringen ambtelijk als profeet is opgetreden; dus moet hij als type van den Christus met zijn leven geprofeteerd hebben. Dus is hij type, ook in zijn vernedering-en-verhooging. Ik zou willen antwoorden, dat in Stefanus' rede geen bewijs ervoor is, dat Jozef als profeet zou zijn geteekend. De rede spreekt er eerst over, dat ook tegen Jozef al geopponeerd is door wie het uit Jozef naar buiten tredende leven en woord Gods niet verdroegen. De naijver (Hand. 7:9) werkte al dadelijk tegen Jozef. En die naijver, dat verzet tegen Gods werk, en leiding kwam straks tegen heel Israël van de zijde van den farao (19). Zoo keert zich heidendom en vleeschelijk overleg tegen al wat waarlijk Israël is, of ervoor aangezien wordt. Straks keert diezelfde haat zich tegen Mozes, en tegen al de na Mozes komende profeten. M.a.w., dat men onder Israël (na Jozef) de profeten doodde, was een voortzetting van denzelfden ongeestelijken nijd, die reeds tegen Jozef zich keerde, dien meester-dromer, dien drager van Gods Woord, dien prediker van Zijn souverein en verkiezend behagen. Geen woord kan ik daar dus lezen over Jozef als type, voor zoover diens overgang uit vernedering in verhooging betreft. Wel zie ik iets anders: Tegen Jozef als drager van Gods Woord, en als opgericht teeken van Gods souverein behagen (dat ook onder de verbondskinderen dezen vernedert, dien verhoogt) komt de nijd op. Dáárin ondergaat Jozef denzelfden overlast, die alle eeuwen door zich keert tegen de prediking van een koninkrijk-niet-met-uiterlijk gelaat, tegen het oordeel van zuivering, ook onder het vleeschelijk Israël, een overlast, die tenslotte Christus kruisigt. Hier is dus niet het motief van vernedering-verhoging de brug, om tot Christus te komen in de preek, doch ook hier ligt het doorgaand motief van den strijd van “vleesch” tegen “geest”, van valsch tegen waar Israël, van pneuma tegen psyche. In dien strijd heeft Jozef zijn eigen plaats.’

[p. 44]

reformeerd karakter der Lijdensprediking’.^94. Schilder werkte in die artikelen nader uit, hoe heel de inhoud van de transcendente Godsopenbaring de lijdensprediking moest beheersen. Daarin was voor hem de hoofdzaak: ‘de gekruiste Christus; de betalende Borg; de worsteling van Christus' ambt; de voortgang van de bizondere heilsgeschiedenis tot het doel, dat op den éénen “dag des Heeren” het moment van Golgotha heeft nagestreefd; en de invoeging van dit ééne moment in heel den gang, heel den voortgang van het werk des heils, zooals dat op den éénen “jom Jahwe”, den ongebroken “dag des Heeren” zich voltrekt van den beginne der wereld aan tot aan het einde toe.’^95. Door deze gedachte als uitgangspunt te nemen wees Schilder een aantal zijns inziens ongereformeerde manieren van lijdensprediking af. Ongereformeerd achtte hij om de verschillende woorden en werken van de ‘neven-figuren’ die in het lijdensverhaal om Christus heen staan, psychologiserend te duiden en als voorbeelden te gebruiken^96., om ‘paradigmen te halen voor Kierkegaardsche en Barthiaansche lievelingsideeën’ en om ‘parallellen te trekken tusschen het lijden van Christus en de smarten der geloovigen’. ‘En zoo zal ieder op zijn eigen wijs het lijdensevangelie “gebruiken”, “hanteeren”, om zijn wekelijks weerkeerend gedachtenschema te kunnen opvullen met illustraties, met analogieën, met paradigmen, die ontleend zijn aan het lijdensevangelie, doch de kern daarvan niet raken.’ Tevens wees Schilder er op, dat men in allerlei bijzonderheden uit de lijdensberichten de leer en de idee van de satisfactie - voldoening tot verzoening - wilde leggen. Hij zag daarin ‘een zekere mechanisch-schematische en daardoor al te goedkoop-gemakkelijke verbandlegging tusschen de historische bizonderheden van Christus' eigen lijden en het dogma van de borgtochtelijke beteekenis van Christus' zoenoffer’.^97.

Zijn grootste bezwaar richtte zich op het feit, dat in veel lijdens-

94. De Reformatie, 10e jrg. nr. 26 (28-3-1930), nr. 27 (4-4-1930).

95. De Reformatie, 28-3-1930.

96. A.w. ‘Er is hier en daar nog een lijdensprediking, waarbij de nevenfiguren in het lijdens-evangelie de aandacht hebben op en voor zichzelf, zonder dat de eerste en de hoogste vraag is, wat Christus heeft gedaan en wat God Zijn Zoon heeft laten overkomen, of wat de Zoon Zichzelf heeft laten overkomen in en door het optreden van die nevenfiguren heen.’

97. De Reformatie, 4-4-1930.

[p. 45]

prediking het lijdensverhaal in losse fragmenten werd gesneden. Hierdoor verloor men de aandacht voor ‘de geheelheid van Christus' smarten’, en voor ‘den éénen arbeid van Zijn ongebroken, onverdeelde ziel’. Door dit gebrek aan aandacht voor dit zo belangrijke punt, ging zijns inziens ‘de eenheid van Gods werk en van Christus' ziel’ verloren en werd het verband verloochend ‘tusschen dit ééne moment van Christus' lijden aan den éénen kant, èn heel den gang der profetie, en der Schriften, en der heilshistorie, aan den anderen kant’. Schilder vroeg aandacht voor het ene thema ‘van het groote lijdensdrama dat in heel zijn conceptie een afgerond gehéél is en dat in alles, wat de Christus doet en lijdt, de gánsche Christus is, en héél Gods recht, en heel de worsteling van Christus' ondeelbare ziel tot onze verlossing, en tot de overwinning van Zijn God’.^98. In Christus in Zijn Lijden heeft Schilder al deze gedachten - met name die van de eenheid van de heilsgeschiedenis, van de ene geschiedenis van Gods openbaring, van de gedateerde eenmaligheid en van de progressie in het werk en woord van God - op consequente wijze uitgewerkt. Deze trilogie over de gehoorzaamheidsgang van Jezus Christus, de Middelaar, vormt de rijke en rijpste vrucht van Schilders jarenlange omgang met de Schrift in voortdurend contact en permanente confrontatie met het geestelijke leven van zijn tijd. Hij heeft in dit epos de consequenties van de gereformeerde Schriftbeschouwing en van het gereformeerd belijden uitgewerkt en elk van de momenten van het lijden van Christus in verband gebracht met heel zijn lijden, met heel de Schrift en met heel de heilsgeschiedenis.

98. A.w.

8.3 Homiletisch alternatief

In zijn Schriftbeschouwing en prediking is Schilder bewust uitgegaan van het gereformeerde, confessionele vooroordeel: de Bijbel is Gods Woord. Als zelfstandig erfgenaam van Kuyper,

[p. 46]

Bavinck en de exegetische en dogmatische traditie van ‘Kampen’ heeft hij op eigensoortige manier en eigentijdse wijze aandacht gevraagd voor met name de geschiedenis van de Godsopenbaring. Schilder heeft zijn gedachten ten aanzien van de Heilige Schrift en de prediking in de context van zijn eigen tijd ontwikkeld. Hij theologiseerde en preekte niet tijdloos. Alles wat hij schreef of preekte was gedateerd in die zin, dat men bemerkte hoezeer hij gegrepen was door de vragen en de strijd van de kerk en van de wereld. Met grote inzet heeft hij telkens weer getracht het Woord Gods ter sprake te brengen in de concrete situaties van het kerkelijk leven en dat Woord tevens te plaatsen in de brede verbanden van de ontwikkelingen van zijn tijd. Deze voor Schilder zo kenmerkende houding bracht met zich mee, dat hij heeft gestreden tegen veel gedachtenvorming, die hij binnen èn buiten de Gereformeerde Kerken aantrof. Er lagen allerlei fronten, die door Schilder ook werden opgezocht.

Hij keerde zich tegen het piëtisme van de Nadere Reformatie vol individualisme, subjectivisme en verinnerlijking. In de ethische theologie en in de kringen van het ‘Hersteld Verband’ zag hij het gevaar van ethisch en religieus subjectivisme. Hij waarschuwde voor Christus-ervaring, mystiek en te grote aandacht voor de christelijke persoonlijkheid; tevens wees hij een individualistisch versmalde aandacht voor het bijbelverhaal en een psychologische interesse voor de Schrift van de hand. Nauw hiermee verbonden was de in de eerste decennia der 20e eeuw aanwezige belangstelling voor de figuur van Jezus, die bovenal ‘schoon’ moest zijn. De persoon van Jezus werd op allerlei manieren onjuist weergegeven: ‘het toonbeeld van boeddhistisch geduld, de exponent van menselijk lijden, het prototype van de weldoener, de personificatie van de liefde, het symbool van eigen droeve zielsbelevingen, het voorbeeld van schone mense-

[p. 47]

lijkheid’.^99. Tegen deze esthetische Christusbeschouwing, ook in de literatuur en de kunst, heeft Schilder een scherp protest laten horen. Hij heeft duidelijk het verband laten zien tussen de lijdende Christus van Golgotha en de verhoogde Heer van Pasen, Pinksteren en wederkomst. ‘Het was een twintigste eeuws protest tegen gnostiek en docetisme, mystiek en allegorie.’^100. Schilder heeft zich ook met alle kracht geworpen in de strijd rondom Geelkerken en Assen-1926 en de nadruk gelegd op het historisch karakter van paradijs en zondeval en daarmee op de betrouwbaarheid van heel de openbaring. Tegenover Barth hield Schilder vast aan zijn grondovertuiging van de historische opeenvolging van schepping, zondeval, verlossing en voleinding. Alleen op die manier kon hij het zicht op de geschiedenis, de heilsgeschiedenis behouden. Want bij Barth was er voor de historia revelationis geen plaats. Zo heeft Schilder in de context van zijn tijd en staande in de gereformeerde traditie nieuwe wegen voor de prediking geopend.

Schilders prediking was een alternatief voor antropocentrische, biografische prediking. Het was een christocentrische prediking, waarbij de figuren aan de rand de figuur in het centrum, Christus, nooit mochten overheersen. Antropocentrische, biografische prediking zou zijns inziens de historische tekst verkeerd interpreteren en onrecht doen aan de Schrift en met name aan Christus. Uit het totaal van de heilsgeschiedenis hield men slechts fragmenten en menselijke voorbeelden over. Een subjectivistisch gerichte prediking leidde van Christus, het centrum, af. En daarbij vroeg Schilder zich af of het subjectivistische en bevindelijke niet gemakkelijk kon verworden tot een schema en een reeks dogma's over de heilsweg van een christen. Het subjectivisme, vaak tegenover het objectieve geplaatst, werd zelf tot een objectieve theorie.^101.

99. C. Trimp, Heilsgeschiedenis en Prediking, pag. 60.

100. A.w., pag. 61.

101. Vgl. S. Greidanus, Sola Scriptura. Problems and Principles in Preaching Historical Texts, pag. 91: ‘It appears then, that “objective” and “subjective” are not nearly as far apart as has often been supposed. The difference is often thought to exist in this: the objective is a matter of the head, the subjective of the heart. But is this subjective element really aimed at the heart? Is it not but another objective exposition, this time of the ordo salutis, aimed at the head? Is not this subjective element an explication of what our experience ought to be, and therefore in essence objective?’

[p. 48]

Schilders prediking was een alternatief voor een prediking, waarbij ‘psychologische exegese’ de overhand had. Hoewel ‘psychologische exegese’ slechts een component zou mogen zijn in het proces van interpretatie, was in de praktijk het gevaar aanwezig, dat de psychologische exegese een eigen leven ging leiden en de overhand kreeg. Vrome en belangrijke figuren in de Schrift werden tot voorbeeld voor de gelovigen van nu. In de praktijk van zijn eigen prediking waakte Schilder er permanent voor dat de psychologische exegese geen aparte nadruk kreeg of onafhankelijk functioneerde. Sterker nog, hij werkte het psychologische moment eigenlijk geheel weg. Want de resultaten van de psychologie hadden niets te maken met de prediking van Christus.^102. In een preek getiteld ‘Christus als Levensvorst en God door Thomas beleden’ over Johannes 20:28 ‘En Thomas antwoordde en zeide tot Hem: Mijn Here, en mijn God’ nam Schilder wel het feit van de Christus-belijdenis door Thomas als tekst, maar stelde vervolgens: ‘Die belijdenis was een antwoord, en daarom een reactie op een actie, die van Christus zelf was uitgegaan.’ En hij vervolgde: ‘Met opzet willen wij alleen vragen naar dat, wat de Christus heeft gedaan, zonder ons vooraf te vermoeien met allerlei bizonderheden over de ziel van Thomas en over zijn persoon, zijn karakter, zijn aanleg, zijn temperament.’^103. Schilder benadrukte constant, dat de figuren in de Schrift in verschillende fasen van de heilsgeschiedenis leefden en dat elk van hen ‘eenmalig’ was. De eigen plaats, de eigen taak, de eigen verantwoordelijkheid, kortom: de uniciteit van een figuur uit de Schrift moest naar voren worden gehaald. Maar een prediking die zich slechts richtte op de ‘ziel’ deed juist het omgekeerde: werkte het ‘eenmalige’ weg en illustreerde met de tekst het dagelijks weerkerend zielsgebeuren van miljoenen mensen.^104. Voor Schilder was het psychologische alleen belangrijk als een component in het geheel van de tekst, binnen het

102. De Reformatie, 11e jrg. nr. 51 (18-9-1931).

103. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 476-492. Deze preek werd waarschijnlijk direct na Pasen 1931 gehouden te Rotterdam-Delfshaven. Schilder refereerde er aan in een brief aan C. Veenhof, april '31. Vgl. ook het feit, dat Schilder zelf deze preek dateert in 1931, De Reformatie, 11e jrg. nr. 50 (11-9-1931), ‘Iets over de eenheid der “Heilsgeschiedenis” in verband met de prediking’. De door de bewerker toegevoegde opmerking ‘Prediking, gehouden te Rotterdam-Delfshaven 1933’ is wat betreft het jaar niet juist. De bewerker is waarschijnlijk tot zijn datering gekomen wegens het feit, dat de preek in 1933 is uitgegeven in de serie Menigerlei Genade. Schilder wilde dus niet van een preek over Thomas weten, die min of meer uitgebreid allerlei psychologische kanten naar voren zou halen. Niet Thomas, maar Christus diende centraal te staan. ‘O zeker, het is inderdaad mogelijk, ook over Thomas zelf breed te spreken in dit verband. Maar men zegt hier licht te veel. Er wordt over Thomas soms zo veel beweerd, dat men niet bewijzen kan. De een noemt hem een melancholiek karakter, de ander een intellectualist, de derde een twijfelaar, de vierde een eenzame, die liefst op zichzelf terugtrekt. Maar wat weten wij eigenlijk daarvan? Het feit reeds, dat de ene geleerde over Thomas' persoon en karakter zo geheel anders oordeelt dan de ander, moet ons voorzichtig maken. Wij weten van dat karakter veel te weinig. En dat is werkelijk geen wonder, want de Schrift weigert opzettelijk en nadrukkelijk, ons een reeks van karakters te beschrijven. De Schrift is er niet, om ons de karakters en de zielsgesteldheid van mensen te verhalen, doch om ons te doen zien, hoe God zich heeft geopenbaard in Jezus Christus. Zij geeft ons dus niet genoeg voor een karakterschets van Thomas; gissen doet missen. En dat niet alleen. Want er is nog een ander bezwaar tegen dergelijke brede verhandelingen over de ziel en het karakter van Thomas. Als wij op Thomas letten, dan zien wij de hoofdzaak voorbij. Niet alleen kunnen wij niet over Thomas' persoonlijkheid uitweiden, maar wij mogen het ook niet. Want het bijbels geschiedverhaal, dat is ook hier een beschrijving van Gods zelfopenbaring in Christus, van Christus komen tot Zijn volk, van Christus' ambtsverrichting, die Hij als Knecht des Heeren heeft volbracht. Wij mogen dus niet Hem voorbijzien, om over Thomas te handelen, want dat zou zonde zijn voor God.’ a.w., pag. 478-479. In de artikelen Iets over de eenheid der ‘heilsgeschiedenis’ in verband met de prediking keerde Schilder zich sterk tegen deze psychologiserende benadering en gaf hij een aantal voorbeelden, wat zijns inziens een verkeerde dan wel een juiste behandeling van de stof was. Vgl. De Reformatie, 18-9-1931:
1. De bedelaar aan de Schoone Poort.
Verkeerd: elke preek over 's mans ellende, vertroosting, bekeering.
Goed: althans op den goeden weg: een poging om a priori te vragen: wat is hier de handeling van den Christus, die terugkwam in den Pinkstergeest, en welke plaats heeft Zijn daad aan dezen man zoowel achterwaarts (de tijd der vernedering), als voorwaarts (de ‘handelingen der apostelen’, d.w.z. van Christus' Geest) gezien?
2. Abraham, door God ontmoet in verschijningen. Verkeerd: een gemoedelijke verzekering van 's Heeren nabijheid voor ‘een’ wankelmoedige, ‘een’ eenzame, ‘een’ ongeduldige, ‘een’ pelgrim; Abraham is wel, precies als mijn buurman en ik, een ‘een’, maar wordt alleen in zooverre ter sprake gebracht, als hij is ‘de’: ‘de’ vader der gelovigen, ‘de’ vader van Israël, enz.
Goed: een in-verband-zetting van deze geschiedenis ‘in het raam’ van Gods openbarings-wegen, Zelf-vertooningen, doelende op den Christus, en reeds nu dien Logos openbarende in Zijn ééne werk.
3. Rizpa bij zeven lijken. Verkeerd: een preek over de moederliefde, over ‘vrouwenweelde’ en ‘vrouwensmart’. Homerus kan daar ook mooi over dichten. En Kloos. En mijn feuilleton.
Goed: een teekening van Gods worsteling om de wet van het ambt (theocratisch koningschap) onder Israël te verkondigen, en haar ingang te geven; doortrekking, dwars door het individueele, ontheocratische ambtswerk van één enkel mensch (Saul) heen, van de in het Nieuwe Testament ontplooide idee van het ambt aller geloovigen; Sauls zonen in eenheid met hun vader; een bij het opus operatum van een volbracht offer inslapend volk, daartegenover individueele ontwaking van het besef, dat bij het offer in zijn uitwendigheid nog de ‘spanning’ komen moet, bij de volgens iedereen ambtelooze en rechtlooze Rizpa; worsteling van Christus' koningschap om niet alleen het koningshuis, maar ook het volk, waar het om gaat, te zuiveren van ‘vleeschelijke’ inkruipsels (Saul, de geschonden eed, de tyrannie, en de valsche verdraagzaamheid daartegenover), welke samen den Goeden Herder der theocratie bedekken voor de schapen; en nog heel veel meer.
4. Thomas.
Verkeerd: motieven over twijfel, en zijn genezing, over afzijdigheid van wie den kring der discipelen niet op tijd bezoekt.
Goed: althans op weg daarheen: de Christus, die op Vrijdagavond sterft met een gezicht op elf discipelen, en den eersten dag der verrijzenis, Zondagavond, er tien treft; zoo komt die eenzaamheid, die eenzelvigheid terug, maar op haar plaats; Christus' Paaschwerk, o.m. instelling van den zondag als sabbat, daarom beschamend voor Thomas, nu de Meester wel, hij niet, op zondag present is in den kring; daarom ook het opzettelijk wachten van den toch haastigen liefhebbenden Messias tot het weer Zondag is, voordat Hij Thomas met gezag ontmoet; en heel veel meer; worsteling van den verhoogden Messias om zijn apostelen; ‘sympathie’ met hen (Hebr. 5) ook als Verhoogde, vgl. de voorbidding in den hemel, enz.
5. Elia's gesprek met Elisa vlak voor de hemelvaart; vraag van Elisa om ‘twee deelen’ van Elia's ‘geest’.
Verkeerd: stichtelijkheid, aanhankelijkheid, peroraties over de dierbaarheid van het lijken-op-Elia, en over de ‘tractatie’ (!) van het ‘mogen zien’ van zoo'n mooie hemelvaart.
Goed: althans om er te komen: worsteling van het Oude Testament om te komen tot het Nieuwe, vandaar de wenselijkheid, de theocratische noodzakelijkheid, dat op Gods tijd (waarnaar Elia's snakken) het individueele, aristocratische, slechts aan een man-in-uitzonderings-positie gegeven ambt algemeen worde, gelijk in het N.T., dat iedereen priester, profeet, koning, naar Zondag 12 laat worden; dat ons spreekt van het algemeene ambt der geloovigen, een heilig volk, een koninklijk priesterdom. In dat N.T. heete niemand meer ‘vader’ volgens Christus, daarom drage niemand het ‘type’ van een ander, (twee derde van diens ‘geest’), maar hebbe èlk zijn ambt, daarin Christus rijkdom bewijzend. Nu is er bij Elia-Elisa de smartelijkheid-in-al-die-heerlijkheid, dat de aristocratische profeet van de uitzonderingspositie nog niet verdwenen is; wel zijn de profetenscholen bezocht, blijkt ook daar de Geest openbaringen te doen (ze weten, dat de meester, Elia, heden heen gaan zal), máár: dàn komt er een door God zelf duidelijk gedemonstreerde, nog steeds typisch oud-testa-mentische àfzondering, want de profetenschool-leerlingen mogen niet den (wonder)weg door, die over den Jordaan voert, doch wèl Elisa met Elia; nu is het pleit beslecht: ‘nog is het einde niet’; het ‘type’ Elia mag nog niet uitsterven, helaas; de generale ‘scholen’ breken nog niet door. Nog moet er iemand (Elisa) ‘vader’ heeten, helaas. Er is rijkdom (hemelvaart), doch die is afhankelijk van een ànderen rijkdom (Christus), deze rijkdom, gelijk elk moment van ‘t O.T., is toch weer betrekkelijk arm; daarom is er vooruitgang, als Elisa, schoon zelf nòg “vader” heetend, een gewoon sterfbed heeft, en als de Dooper (die immers “Elia” heet) straks sterft in een kerker, tegenbeeld van hemelvaart; want alle oud-testamentische aristocratische ambtsdragers moeten “minder worden”, Christus moet “wasschen”. Daarom is het volstrekt geen “tractatie”, als Elisa dat zien “mag”, hij “moet” het zien, en zijn meester weet, naar boven gaande: “nog is het einde niet”. Enzovoort.
6. Paulus' doorn in het vleesch.
Verkeerd: Paulus lijden dadelijk co-ordineeren met elke zuster, die den dominee bij zich heeft omdat ze ziek is.
Goed: een poging, om het speciale van Paulus als apostel te zien: verband tusschen zijn doorn en zijn prediking, en de plaats, die 't Woord (dan wel Paulus' “visioenen”) daarbij hebben; beteekenis van zulk een “vreemden” lijder als “dwazen” heraut van het evangelie der “dwaasheid”s in het cultuurdronken, keizer-vergoddelijkende heidendom van Christus' dagen.’

104. De Reformatie, 11e jrg. nr. 52 (25-9-1931).

[p. 49]

raam van de voortgaande heilsgeschiedenis. Het psychologisch element diende, voorzover het al een rol speelde, volledig geïntegreerd te zijn in en ondergeschikt te zijn aan de centrale boodschap van de tekst: Christus, en hoever Hij in en met zijn openbaring was voortgeschreden.

In het verlengde hiervan lagen zijn bezwaren tegen een exemplarische manier van preken. De bijbelfiguren kregen een illustratief doel en werden mensen zoals men ze als het ware dagelijks om zich heen zag. De exemplarische preekmethode was naar aanpak en uitwerking vol willekeur. De eenheid van de ene heilsgeschiedenis werd verbrokkeld in vele geschiedenissen. Op gewrongen wijze moest de prediker naar verbindingen met Christus zoeken, die vaak zeer onhistorisch waren. De persoon uit de tekst werd uit het verband losgemaakt en kon als goed of slecht voorbeeld functioneren. Deze prediking werd al snel antropocentrisch, psychologiserend en moraliserend. Al met al was er sprake van een de-historisering van de tekst. Dat gevaar school ook in de typologische manier van Schriftuitleg: het historische verdween en de structurele analogie werd tijdloos; de typologie moest er voor zorgen dat de prediking christologisch werd. Schilder heeft zich ook tegen deze typologische manier van preken verzet. Het was zijn stellige overtuiging, dat er over bijbelteksten c.q. bijbelverhalen alleen gesproken kon worden in een historisch kader en op christologische wijze. Hij vreesde bij de typologie de Bijbel als geschiedenis van de Godsopenbaring te verliezen en de heilshistorie in te moeten ruilen voor een verzameling losse verhalen. Tevens vreesde hij dat door middel van de typologie alle historische bijbelverhalen uniform zouden worden gemaakt.^105. Wegens het feit dat de typologie een ongekende hoeveelheid mogelijkheden ontdekte van ‘typen’ van Jezus en daarin een soms ongebreidelde fantasie aan de dag legde, meen-

105. Waarschuwingen tegen de typologie treft men aan in uitspraken als: ‘Noch de Koran, noch het boek van Mormon verhalen de groote, ééne heilsgeschiedenis. Geen van beide kent den Christus, zóó, als de bijbel ons dien teekent.’ Over het punt dat ook buiten de bijbel om over vele bijbelse personen wordt gesproken, maar dat het niet om de punten van overeenkomst gaat, doch om de ene, grote heilsgeschiedenis. De Reformatie, 14e jrg. nr. 6 (10-11-1933). Over het punt dat de Schrift werd beschouwd als een verzameling losse verhalen, vgl. De Reformatie, 11e jrg. nr. 52 (25-9-1931). Schilder stelde: Wanneer de bijbelse geschiedenis wordt tot op zichzelf staande verhalen, gaat het tafereel-matige overheersen. ‘Ja zeker, wij plaatsen hier en daar een messiaansch lichtje in het Oude Testament. A wordt een type van Christus vanwege die en die bepaalde “treffende” “bizonderheid” uit “zijn” leven; en met B enkele eeuwen later, op een ander plekje van den aardbodem, staat het precies zoo; van C een paar eeuwen verder in een, wat òns betreft, heel ànder milieu, geldt weer hetzelfde. En dat lijken ons dan zoo allemaal van die aardige “tafereelen”; zoo'n messiaansch lichtje in een overigens donkere of schemerachtige omgeving; maar voorts zien wij niet de groote evolutie der messiaansche zelf-openbaring en zelf-voorbereiding van den Logos.’

[p. 50]

de Schilder een halt te moeten toeroepen aan dit willekeurig parallellen trekken tussen bijbelse personen en Jezus Christus. Hij ging zelfs zover, dat hij in dit verband sprak van zonde tegen het tweede gebod en dit gebod toepaste op ‘al de functies van den “scheppenden” geest, ook dus op “theologen en kerkbodeschrijvers-homileten”’. ‘Wie zijn dus wij, dat wij “beelden” gaan “maken”? Dat wij “typen” van Christus gaan fantaseeren? Laat dat bedrijf over aan vrijzinnigen en ethischen. Laten echter gereformeerden zich ver van dat bedrijf houden, indien zij werkelijk vreezen en beven voor den hoogen drang van dit Goddelijk bevel, dit hoog en dwingend verbod van alle vrijbuiterij op het terrein van het “maken” der “beelden”.’^106. Alleen de Schrift zelf had volgens Schilder het recht ‘de “punten” van overeenkomst’ welke men meende te kunnen aanwijzen tusschen Christus en bepaalde personen, te plaatsen in het ‘raam’ der heilige geschiedenis.^107. De typologie moest dus aan banden gelegd worden. De aanwezigheid van Christus in de tekst was niet afhankelijk van een incidenteel detail, want de eeuwige Christus zèlf was steeds aanwezig. De typologie zocht het in een biografische of een uiterlijke overeenkomst en had zich in dat opzicht een slechte naam bezorgd. In de tweede helft van de dertiger jaren kreeg de typologie een hernieuwde en nu positief gerichte aandacht. De horizontale lijn der heilsgeschiedenis en het ‘totaal complex van feiten en gebeurtenissen, waarin God zijn hand heeft en menselijke personen een rol spelen’ vormden de wijde context waarin het ‘type’ werd gezocht. Dáár vond de heilshistorische prediking een aanknopingspunt.^108.

De omgang van Schilder met de Heilige Schrift werd gekenmerkt door een sterk accent op de eenheid van de Schrift en op de eenheid en de voortgang van de heilsgeschiedenis; zijn Schriftuitleg was christocentrisch van aard, gezet in het brede

106. De Reformatie, 14e jrg. nr. 5 (3-11-1933).

107. De Reformatie, 14e jrg. nr. 7 (17-11-1933). Schilder voegde er aan het slot nog aan toe: ‘Feitelijk beteekent het zelfstandig ontdekken en aanwijzen van “punten van overeenkomst” één van beide: a) óf het is een brutaliseeren van de rijkdommen Gods, die “wegen” heeft geplaveid, welke door ons in “punten” wordt opgelost; b) óf het onderstelt, dat de mensch in staat is, zèlf ook zonder de Schrift “wegen” te construeeren, waarlangs de openbaring heeft geloopen, de openbaring van God Jahwe in Jezus Christus.’

108. C. Trimp, Heilsgeschiedenis en Prediking, pag. 47-56.

[p. 51]

kader van de raad van God. Centraal stond bij Schilder de eenheid van de Schrift. ‘Gereformeerden aanvaarden de eenheid der Heilige Schrift’; dat bracht met zich mee het aanvaarden van ‘de eenheid der geschiedenis; in bizondere zin die van de heilsgeschiedenis’.^109. Dit uitgangspunt bracht voor Schilder de overtuiging met zich mee, ‘dat de raad van God alle dingen gedacht heeft naar Zijn wil, dat Hij dien raad volvoert, dat Hij Zich in Christus openbaart tot behoud van de wereld; dat daarin de eenheid van de geschiedenis gegeven is, en dat dan deze laatste weer, ook voorzoover zij de eenheid der “heilsgeschiedenis” insluit, zich laat herkennen (voor het geloof) in de Heilige Schrift, die van deze geschiedenis datgene ons verhaalt, wat wij weten moeten, om haar ontwikkeling te leeren kennen naar de beheerschende gedachten en feitelijke wendingen’.^110. Schilders conceptie van de eenheid van Schrift en (heils)geschiedenis was nauw verbonden met zijn visie op de raad van God. In de raad van God lag heel de geschiedenis besloten. De geschiedenis was dan ook niets anders dan ontvouwing van Gods gedachten in de tijd; en in de geschiedenis werd Gods raad tot voltooiing gebracht. Van de heilsfeiten moest men dan ook altijd weer ‘terug tot het heilsplan Gods, dat omvat heel de geschiedenis, den loop aller tijden, dat ons terugleidt tot de bergen der eeuwigheid’.^111. Van deze ene geschiedenis vormde Christus het middelpunt. Gods zelfopenbaring was altijd openbaring in Christus en van Christus' komen tot de Zijnen. De Schriftuitleg kon bij Schilder dan ook niet anders dan christocentrisch gericht zijn. Dit ging echter nooit ten koste van de theocentrische spits: het enig subject was en bleef God, die zich zelf in en door Christus had geopenbaard. Het ging om het goed verband tussen het christocentrische en het theocentrische.^112. Maar in Christus lag de eenheid van de heilsgeschiedenis; als de eeuwige Logos stond hij boven de geschiedenis en werkte Hij in de geschiedenis vanaf het begin tot

109. De Reformatie, 11e jrg. nr. 50 (11-9-1931).

110. A.w.

111. Om Woord en Kerk Deel I, Goes 1948, pag. 246-252: ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’. ‘Het feestelijk feit is maar een feit, doch achter het feit ligt de toestand, achter de uitzondering de regel, achter hetgeen maar éénmaal gebeurd is, de wil, die alle dingen stuwt van raad tot daad, van alpha tot omega, van Genesis I tot Openbaring XXII. Daarom moet ook hij, die de feesten viert uit, en daarna met God, van de kribbe in Bethlehem terug tot het heilsplan Gods, dat omvat heel de geschiedenis, den loop aller tijden, dat ons terugleidt tot de bergen der eeuwigheid.’ a.w., pag. 248-249.

112. De Reformatie, 11e jrg. nr. 50 (11-9-1931).

[p. 52]

aan het einde der tijd. In wezen was er geen ‘voor Christus’ of ‘na Christus’, want Hij was er altijd al; wèl was er vóórtgang in de (heils)geschiedenis.^113. Er was volgens Schilder de lange weg van de schepping tot de voleinding en op die lange weg had God ‘punten’ neergezet die het komen, gekomen zijn en het wederkomen van Christus markeerden. Er was de progressie náár zijn vleeswording, zijn kruisiging, zijn opstanding, zijn hemelvaart, zijn komen in de Geest en zijn wederkomst aan het einde der tijden. En ook bij deze heilsfeiten zèlf was er sprake van een toenemen in belangrijkheid. Schilder constateerde dat noch in de gang van het kerkelijk jaar, noch in de prediking van de kerk ‘de harmonie-in-de-proporties’ altijd bewaard was gebleven tussen het ene ‘deel der Godsopenbaring en al het andere, dat er mee samenhangt en tot den onuitputtelijken inhoud der bizondere Godsopenbaring valt te rekenen’.^114. Zelf kreeg hij in zijn prediking steeds meer oog voor de eenheid van de heilsgeschiedenis en voor de voortgang der heilsgeschiedenis in Oude en Nieuwe Testament. Vanuit de eenheid was er voortgang en in en door de ene geschiedenis kwam God steeds dichter bij Zijn doel.^115. Zo ontwikkelde Schilder een eigen visie op de ‘historia revelationis’. Daarmee maakte hij ernst met de gereformeerde traditie waarin hij stond en die hij tevens vitaliseerde. Hij liet op zijn wijze zien wat het gereformeerde geloof waard was. In zijn Schriftuitleg doordacht hij op consequente wijze dat in het proces van de heilsgeschiedenis de openbaring steeds meer werd ontvouwd.^116. Deze heilsgeschiedenis tekende hij als een proces, waarin de openbaring zowel kwalitatief als kwantitatief toenam.^117. In deze openbaring sprak God - als de grote Pedagoog en Leraar - tot de mens in menselijke taal en bediende Hij zich van menselijke begrippen en categorieën.^118. Gods heilsopenbaring moest niet tot de mens worden gebracht als een reeks los van elkaar staande feiten, maar de feiten moesten worden gepredikt in

113. De Reformatie, 11e jrg. nr. 52 (25-9-1931): ‘Alles, wat in het Oude zoowel als in het Nieuwe Testament geschied is, moest geschieden, was komst van den Logos, wezenlijk even “eenmalig” als toen Hij in het vleesch gezien werd, en dat dáárin óók progressie was.’

114. De Reformatie, 10e jrg. nr. 26 (28-3-1930). Schilder vervolgde: ‘Wanneer men bedenkt, dat vier Zondagen van het jaar voor de advents-prediking bestemd zijn, en dat zeven Zondagen worden gereserveerd voor de lijdensprediking, dan rijst de vraag, of hetgeen daarna in den Bijbel en in dogma en confessie volgt over Christus' opstanding, hemelvaart, terugkeer in den Geest en eschatologische doorwerking tot den jongsten dag toe, wel in dezelfde mate en in evenredige verhouding de aandacht der kerk heeft.’ Vgl. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, a.w., pag. 249: ‘God plaatst geen accent boven het kerstwonder, alsof het wat meer beteekent dan Goede Vrijdag, Hemelvaart, Pinksterfeest.’ A.w., pag. 250: ‘De eenheid van God. Die eenheid, die van Kerstfeest voortgaat tot Paaschfeest en vandaar tot Hemelvaart en Pinksteren en Christus' profetie uit den hemel en zijn voorbede daarboven en zijn wederkomst, om het Koninkrijk den Vader over te geven, opdat God in allen alles zij!’ A.w., pag. 250: ‘Kerstfeest is veel; maar dat andere is veel meer. Het is de verhouding van: knop tot bloem, van begin tot vervolg, van middel tot doel, van vruchtbeginsel tot rijpwording.’ A.w., pag. 252: ‘Maria met het kind, dat is veel - Maria zonder het kind, alleen in de pinksterzaal, dat is meer. Het kind, voleindigd, is het meest. En alles - dat is God.’

115. Vgl. ‘De Paradox in de Religie’, Bij Dichters en Schriftgeleerden, pag. 135: ‘Hij (de gereformeerde) ziet voorts, dat die openbaring in Gods raad is opgenomen en in den tijd zich straks naar Zijn gemaakt bestek meedeelt, voortgaande van kracht tot kracht, van kern tot omtrek, van schemer tot vollen middag toe.’

116. Vgl. Zur Begriffsgeschichte des ‘Paradoxon’, pag. 454, ‘Entwicklungsprozess der Offenbarung’.

117. Vgl. Bij Dichters en Schriftgeleerden, ‘Anthropomorphe Prediking’, pag. 401, 402.

118. A.w., pag. 140: ‘God doet als iedere paedagoog: bij voortgaand onderwijs vallen de oude leermiddelen weg, de oude hulpmiddelen heffen zichzelf op; de zwakkere voorstellingen maken plaats voor betere, sterkere, en dat op organische manier.’

[p. 53]

hun onderling verband; ze stonden immers in de context van het ene, grote proces der heilsgeschiedenis, dat gebouw, waarvan God ‘de grote Architekt’ was.^119. Uiteindelijk was heel deze heilsgeschiedenis, ook in haar concrete uitwerking voor het persoonlijk en kerkelijk leven, eschatologisch bepaald. De structuur van Schilders prediking is principieel eschatologisch.

119. Vgl. De Reformatie, 11e jrg. nr. 52 (25-9-1931).

9. Al Gods feesten zijn één: Kerst-, Paas- en Pinksterpreken

9.1. De eenheid van de openbaring

Diep verankerd in Schilders prediking ligt de overtuiging, dat de Heilige Schrift een eenheid is. Omdat God één is, is zijn openbaring één en vormen de heilsfeiten in Gods voortgaand heilsplan een eenheid. Het is de eenheid van Oude en Nieuwe Testament, van belofte en vervulling^120., van héél de profetie waarin wordt vooruitgegrepen en terugverwezen.^121. Op grond van deze eenheid van God en van zijn openbaring is ook de wereldgeschiedenis een eenheid.^122. God heeft, zo drukte Schilder het uit, één ‘dag’, één ‘plan’, één ‘doel’; God is één en zijn komen is één. ‘Al zijn komen is één komst. Al zijn dagen zijn één dag. Al zijn oordelen één gericht. Daar is eenheid in de geschiedenis, want Gods plan is er in; en daarom schrijdt het alles voort tot het ene doel, dat in alle dingen naderkomt.’^123. In Schilders Schriftbeschouwing was er sprake van ‘één groots voortschrijden van den groten dag des Heeren, die kwam, die komt, die komen zal’.^124. God stuwt, zo zegt hij, alle dingen van alpha tot omega, van Genesis 1 tot Openbaring 22. En wie de Schrift wil leren kennen, moet terug tot Gods heilsplan, ‘dat omvat heel de geschiedenis, den loop aller tijden, dat ons terugleidt tot de bergen der eeuwigheid. Ik mag niet kiezen uit Zijn aangeboden schatten; want het kleed der feestelijke werkelijkheden is uit één stuk geweven; de

120. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 193-203, ‘Het wenen van Rachel’ (Mattheüs 2:17, 18); predikatie gehouden op 29 december 1918 te Vlaardingen; a.w., pag. 194, 197, 199. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 97-112. ‘Pasen en de Morgensterren’, predikatie gehouden op Pasen 1916 te Ambt-Vollenhove. In verkorte en iets gewijzigde vorm opgenomen in Licht in den Rook, Delft 1925, pag. 223-228 ‘Morgensterren’. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 113-125, ‘Doden, opgestaan bij Jezus' sterven’ (Mattheüs 27:53), predikatie gehouden op Pasen 1916 te Ambt-Vollenhove. Verwerkt in Christus in Zijn Lijden, Deel III, 1e dr. Kampen 1930, pag. 495-507, 2e dr. Kampen 1952, pag. 439-449.

121. K. Schilder, Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 360-377, ‘Pinksterfeest en Wereldgericht’ (Handelingen 2:16, 19), predikatie verschenen in de serie Menigerlei Genade 13e jrg. nr. 4 (15-5-1923)

122. A.w., pag. 364. In zijn rede op de eerste Pinksterdag grijpt Petrus terug naar de woorden van de profeet Joël over het komende wereldgericht. Doordat Petrus Pinksteren verbindt met de profetie van Joël komt de éénheid van de profetie - van de Heilige Schrift - aan het licht. Krachtens de eenheid van de profetie is er de eenheid van de wereldgeschiedenis en de eenheid van het wereldgericht. ‘Het is één Heilige Geest van God, die èn in Joël èn in Simon Petrus werkte dat onmiddellijk besef, dat de waarheid grijpt’, namelijk ‘dat de eenheid der wereldgeschiedenis de eenheid werkt van het wereldgericht krachtens de eenheid der profetie.’

123. A.w., pag. 368.

124. A.w.

[p. 54]

ommegang Zijner barmhartigheden tot behoudenis der wereld is zonder cesuur; de fuga van zijn openbaringswerk is één ongebroken jacht van één en hetzelfde thema’.^125. De Bijbel geeft dan ook geen fragmenten, maar de eene grote geschiedenis, de heilshistorie, ‘de ééne heilige geschiedenis, die alle tijden en eeuwigheden omspant in hoogste eenheid’.^126. Daarom moest er, zo stelde Schilder, bij de uitleg van de geschiedenis der Godsopenbaring op gewezen worden, ‘dat de heilige geschiedenis niet mocht worden opgelost in heilige (vrome) geschiedenissen, dat het “eenmalige”, het slechts-één-keer gebeurd-(kunnen)-zijn van die heilsfeiten nimmer mocht worden “gegeneraliseerd”; met andere woorden, dat het nooit ofte nimmer van die “eenmaligheid” mocht ontdaan worden. In de praktijk wordt met de geschiedenis van Gods zelfopenbaring en van zijn komen tot de wereld in den enen “dag des Heeren” nog altijd het spel der “generalisering” van wat “éénmalig” is, gespeeld. En in de praktijk komt zo dat éne, waar het God om te doen was, dat Hij als feit-voor-één-keer, als moment-van-één-keer in den “dag des Heeren” heeft bedoeld, op den achtergrond, of het wordt, als al te “objectief”(!) en als te weinig “stichtelijk”, haastig naar den achtergrond gedrongen.’^127.

125. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, Om Woord en Kerk Deel I, pag. 246-252, a.w., pag. 249.

126. ‘De aanschouwing’, Om Woord en Kerk Deel I, pag. 231-245, a.w., pag. 235-236; vgl. pag. 235: ‘Gelooft gij aan de eenheid der heilige geschiedenis? Gelooft gij, dat al, wat God doet, overgang is naar wat Hij daarna zal werken?’

127. ‘Bij het Pinksterfeest’, De Reformatie, 13e jrg. nr. 35 (2-6-1933); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, Goes 1956, pag. 441-448, a.w., pag. 441, 442.

9.2 Evolutie in Gods wijze van openbaren en voortgang van de heilsgeschiedenis

Schilder benadrukte niet alleen de eenheid van de openbaring, maar ook de evolutie, de ontwikkeling in Gods wijze van openbaren. Deze evolutie hield in, dat er verlies van het stoffelijke en winst van het geestelijke kwam, dat het zichtbare minder en het onzichtbare meer werd. Er was voortgang van meer naar minder, van het uiterlijke naar het innerlijke, van veel uiterlijk licht naar de heerlijkheid van Christus.^128. Een treffend voorbeeld hiervan is Schilders preek ‘De Wijzen van het Oosten en het Woord van

128. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, ‘De opstanding aangekondigd’ (Markus 16:1-4), predikatie gehouden op Pasen, 20 april 1919 te Vlaardingen; vgl. pag. 234. Op het Kerstfeest daalde God tot de mens af, op het Paasfeest bracht God de mens naar boven. ‘(God) heeft de goddelijke kracht verborgen achter de zwakheid van Christus op het Kerstfeest. Hij heeft de menselijke zwakheid opgeheven tot de kracht van den verheerlijkten Christus op het Paasfeest.’

[p. 55]

God’.^129. De wijzen van het Oosten werden, zo behandelde Schilder zijn tekst, door God geleid van de natuur naar de Schrift en tot het vleesgeworden Woord. Daarin lag voor hem het bewijs, dat God zich bij het bevattingsvermogen van de Oosterse wijzen - en dus van de mens - heeft aangepast. ‘Hij spreekt ze toe in hun eigen taal; God daalt af naar de bevatting van hun astrologische waangeleerdheid. Hij geeft ze een teken, dat zij zelf hebben uitgedacht. Een ster. De hemel staat in het teken van het Teken. Hier is het wonder Zijner nederbuigende liefde. Toch is hier ook Gods Woord. 't Woord in de natuur. Zo nu zoekt Gods openbaring ook ons in onze dwaasheid en schikt zich naar onze bevatting.’^130. Maar God bleef daarbij niet staan. In zijn wijze van openbaren lag evolutie besloten, vooruitgang: van de natuur tot de Schrift. Voor de wijzen van het Oosten kwam naast het Woord de ster, die nu aan dat Woord ondergeschikt is; in Gods openbaring gaat het van minder naar meer. De wijzen van het Oosten worden van Jeruzalem naar Bethlehem geleid door Gods Woord in de Schrift. En uiteindelijk bereiken ze dan Christus, het middelpunt van heel de Schrift. Zij knielen voor Gods Woord in het vlees. De gang van de wijzen van het Oosten was een gang van het uiterlijke naar het innerlijke, maar juist zo van minder naar meer openbaringslicht. ‘Daar is een spreken van God in de natuur, dat is veel; daar is een spreken van God in de Schrift, dat is meer; doch daar is ten leste een spreken van God in Zijn Zoon; dat is het meeste, het allermeest.’^131. Zo was er, als God zich openbaarde, ontwikkeling - en die is er nog. Want het horen van het gepredikte Woord nú betekende volgens Schilder méér dan het zien van Christus in de kribbe tòen. ‘Zullen wij, volwassen geworden, mannen en vrouwen in Christus, terugverlangen naar de eerste hulpmiddelen waarmee God onze onwetendheid aangegrepen heeft, toen Hij ons voor het eerst in de leerschool bracht van de heilsgeschiedenis? Dan zijn de sterren

129. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 266-282, predikatie over Mattheüs 2:1, 2, 5, 11; verschenen in de serie Menigerlei Genade, 10e jrg. nr. 35 (21-12-1920).

130. A.w., pag. 271, 272. Als God zich in zijn openbaring zo aan het bevattingsvermogen van de mens aanpast - voor de wijzen van het Oosten in het teken van de ster - dan is die openbaring weliswaar zuiver, maar niet adequaat. Alle openbaring van God spreekt waarheid, maar is ontoereikend. ‘Het beeld, dat God maakt, heeft met de beelden, die wij maken, niet gemeen, dat het onzuiver spreekt. Maar het is toch óók onderworpen aan de wet, dat het niet volkomen spreekt, dat het niet alles uitdrukken kan, wat in God en in Zijn gedachten opgesloten ligt.’ Vgl. ‘De Aanschouwing’, a.w., pag. 243-244. Vgl. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 272 over God die zich bij ons bevattingsvermogen aansluit: ‘Ook uit ons woordenboek moet God de woorden kiezen. Ook bij onze dwalende begrippen sluit aanvankelijk de Heere zich aan, ook in onze onzuivere denkbeelden legt Hij door de openbaring van het teken Zijns Zoons de eerste aanknopingspunten voor zijn zuivere waarheid.’

131. A.w., pag. 278.

[p. 56]

voor de onwetende magiërs, maar het is beter: het te kunnen doen met het Woord. Met dien maatstaf gemeten is een gezicht op de kribbe minder dan het goed horen van een preek; want het kind was er, doch keert niet terug; maar het Woord, dàt is: hetgeen Christus (tot vervulling gekomen) vandaag nog profeteert.’^132. God schreed in zijn openbaring voort van minder naar meer, van schaduw naar werkelijkheid, van Oude naar Nieuwe Testament, van de voorlopers van Christus naar Christus zelf. Die visie op de openbaring achtte Schilder van wezenlijk belang, om tot de inhoud en de bedoeling van de Schrift door te dringen.

De eenheid van de heilsgeschiedenis en de evolutie in Gods wijze van openbaren betekenden voor Schilder tevens dat, hoewel al Gods heilsdaden een eenheid vormen - al Gods feesten zijn één - en op het eschaton gericht zijn, er toch verschil was in de wijze waarop God zich in die grote heilsmomenten bekend maakt. Schilder zocht telkens naar het verband tussen Kerst, Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren. Hij maakte vaak en graag een vergelijking tussen deze verschillende feesten. Met Kerst, Pasen en Hemelvaart gebeurden er, stelde Schilder, zichtbare dingen - al was ook daar evolutie te bespeuren: van meer naar minder zichtbare zaken. Pinksteren was het feest van de onzichtbare dingen, maar daarin ook juist de hoogste feestdag, ‘het feest der vervulling, het feest der Godsopenbaring, die haar laatsten arbeid begint in de wereld’.^133. De tekenen op de eerste Pinksterdag overweldigden volgens Schilder niet. ‘Gods majesteit, de heerlijkheid van Gods eeuwigen Geest verbergt zich hier, gaat opzettelijk schuil achter de schamelheid van het teken. Zij voegt zich naar de zwakheid van den mens, naar de beperktheid van zijn vermogen om God en den Geest te zien en die aanschouwing van den Geest te verdragen. Dat is de rijkdom van Pinksteren. En deze rijkdom in armoedigheid is nog beter

132. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, a.w., pag. 250, 251.

133. Verzamelde werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 310-328, ‘Het tweede Pinksterteken’, predikatie over Handelingen 2:3 gehouden te Gorinchem 1920, a.w., pag. 312. Vgl. ‘Bij het Pinksterfeest’, De Reformatie, 13e jrg. nr. 35 (2-6-1933), Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 443.

[p. 57]

dan die van het Kerstfeest.’^134. Dat er met Pinksteren slechts tekenen gezien werden, dat er van Jezus Christus zelf niets te zien was, lijkt verlies maar is winst. Want het bewijst, dat God op het Pinksterfeest met zijn openbaring verder is gekomen; Hij is verder gevorderd dan op Kerstfeest, Pasen en Hemelvaart. ‘De schijnbare armoede van het Pinksterfeest komt u heden bewijzen, dat de Geest het uitwendige wonder àl meer intrekt, de tekenen àl minder, àl soberder maakt, naarmate het heil voortschrijdt en de tijden vervuld worden.’^135. Hoewel het voor het natuurlijke oog het minste lijkt, blijft voor de gelovige toch het mééste over. Hij mag leven met de Schrift alleen, met de Geest in zich, met God boven zich, op weg naar ‘het eeuwige feest, welks naam ons nog niet is aangezegd, het feest daarboven’.^136. Daarom was het voor Schilder een heel eenvoudige waarheid, dat wij het met de openbaring alleen moesten wagen.^137.

Deze sterke accentuering van het voortschrijden van Gods openbaring van Kerst, naar Pasen, naar Hemelvaart, naar Pinksteren en zo naar het einde betekende tevens dat er ook in de herléving van de grote heilsfeiten geen retours mogelijk waren. Heel duidelijk kwam dit bij Schilder naar voren, waar hij waarschuwde voor het verlangen terug te willen keren naar Pinksteren. De wens om terug te willen keren naar het begin hield een rechtstreeks ingaan tegen de voortgang van de heilsgeschiedenis in. Niet terug naar Pinksteren! - zo luidde het adagium van Schilder.^138. ‘Geen anachronisme, vooral niet in de bedeeling des heils, die toch altijd progressief is, die altijd voortschrijden wil van vermogen tot daad, van latente kracht tot potente ontwikkeling, van knop tot bloem, van ochtend tot dag, van dageraadschemer tot middaghoogte en middag-klaarte.’^139. God is met zijn openbaring voortgeschreden tot en met Pinksteren en de apostolische tijd, en toen heeft God de kanon afgesloten. En met die openba-

134. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 316. Onder de ‘armoede’ van het Pinksterfeest verstaat Schilder de eenvoudige, niet-overweldigende ‘tongen als van vuur’.

135. A.w., pag. 324, vgl. pag. 325: ‘Kerstfeest met zijn schitterende rijkdom is veel. Pasen en Hemelvaart met hun engeltongen zijn meer. Pinksteren met zijn schijnbare armoede is meest.’ Vgl. pag. 326: ‘Kerstfeest komt met glans van vuur en spreekt met tongen van engelen. Dat is het begin. En Pinksterfeest komt weder met glans van vuur doch spreekt met tongen van mensen. Dat is het einde. De schittering is voor het lichamelijk oog verminderd, doch voor het geestelijk oog vermeerderd. Want engelen ervaren de genade niet; mensen ervaren wel. Engelen groeien niet, mensen groeien wel. Engelen zijn een grote heirschare, doch niet één komt daarbij. En de Pinkstermensen zijn een kleine schare slechts; doch bij die enkelen voegen zich nog heden drie duizend en hun tongen spreken; en bij die drie duizend de tien duizenden en hun tongen spreken; en bij de tien duizenden de schare die niemand tellen kan, en alle tongen spreken, ontstoken van den Geest. De engelen-taal van Kerstfeest trekt zich straks achter zwijgende wolken terug. Maar deze mensen-tongen, ze zwijgen niet meer; Pinkster-taal groeit aan tot een orkaan.’

136. A.w., pag. 328.

137. ‘Het Adventswonder - geen vrucht van vergelijkende wijsheid’, De Reformatie 7e jrg. nr. 12, 17-12-1926; Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 241.

138. ‘Niet terug naar Pinksteren’, Gereformeerde Kerkbode Classis Gorinchem, 12-6-1920; Om Woord en Kerk Deel II, Goes 1949, pag. 41-43.

139. A.w., pag. 41.

[p. 58]

ring moet de gelovige nu verder. Wie dat niet doet, maar verlangt terug te keren naar Pinksteren, miskent Gods bedoelingen. Wij moeten nu zelf dóórgaan. ‘Pinksterfeest is niet het einde van de wegen Gods. 't Is een feest in den hemel, omdat de kerk op eigen beenen staan kan; maar verder reikt de feestvreugde daarboven niet. Arme mensch, die de armoede in den Pinksterrijkdom voorbij ziet! Neen - niet terug naar het Pinksterfeest!’^140. Gezien de voortgang van de heilsgeschiedenis waren retours niet mogelijk. Nà Pinksteren was de laatste periode van de wereldgeschiedenis aangebroken en het begin van het einde gekomen. De wereldgeschiedenis wordt door God beheerst en geleid. Zijn Geest is bezig de wereld voort te jagen naar het einde, net zo lang tot op Gods tijd de wagen van de tijd zal worden stilgezet.^141. Mèt de sterke nadruk op de voortgang van de heilsgeschiedenis was dus direct het eschatologisch karakter van Schilders prediking gegeven.

140. A.w., pag. 43.

141. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 376.

9.3 Het eschatologisch motief

Schilders prediking is principieel eschatologisch van structuur. Dat had voor de behandeling van de teksten, waarover hij op de feestdagen preekte, gevolgen. De komst van Christus in het vlees betekende niet het einde van Gods wegen. ‘In de school Gods toch is daar altijd haast; en vooral bij de kribbe heeft God haast met ons.’^142. Het is dan ook typerend voor Schilders uitleg van de Schrift, wanneer hij stelt dat wij zo snel mogelijk van het kerstfeest verlost moeten worden. ‘Want de dag moet komen, waarin Christus het koninkrijk aan den Vader overgeven zal, opdat God zij alles en in allen. Geen haastiger ding, dan de feesten, en de feiten op de feesten. De feesten zouden in rouw veranderd worden, als de feiten niet persten, niet drongen naar de eeuwigheid.’^143. Hij waarschuwde voor elke vorm van kerst-romantiek, die bij de kribbe bleef staan en niet verder kwam. ‘Dring ook bij

142. A.w., pag. 280.

143. ‘De Aanschouwing’, a.w., pag. 242.

[p. 59]

de kribbe door tot het kruis, tot den troon, tot de Pinksterzaal, tot de wederkomst, tot geloof, wedergeboorte, bekeering.’^144. Sterker nog, in de beschouwing over Gods heilsfeiten moest men niet bij het begin beginnen om dan bij voorkeur dat ene heilsfeit van Kerst te accentueren. Het wonder van Kerst was niet méér dan Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart, Pinksteren, Wederkomst. Integendeel, wegens de voortgang van de heilsgeschiedenis en de evolutie van Gods openbaring is het latere meer dan het eerdere, de vervulling meer dan de aanvang, het einde meer dan het begin.^145. Daarom was Schilders prediking, ook met Kerst, eschatologisch gericht. ‘Het gaat van Kerstfeest voort tot Paaschfeest en vandaar tot Hemelvaart en Pinksteren en Christus' profetie uit den hemel en Zijn voorbede daarboven en Zijn wederkomst, om het koninkrijk den Vader over te geven, opdat God in allen alles zij.’^146. God jaagt immers naar het einde en perst naar het doel - om het met typische Schilder-termen uit te drukken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat met name in Schilders Pinksterprediking de eschatologische boodschap sterk doorklinkt. God ontvouwt in de geschiedenis zijn ene dag, waarin Hij voortgaat van de morgen naar de middag tot de avond. Nu de Geest is doorgebroken en het tijdperk van de Geest is aangebroken, ‘is het begin van het einde gekomen. Het proces is niet te stuiten; de wagen Gods is losgelaten en de paarden stuiven over de wereld en de teugels, God heeft ze doorgesneden. Zó scherp zal de Heilige Geest om Christus en naar Christus de wereld vol-einden, dat die Christus wordt de steen des aanstoots. Het zal tenslotte voor of tegen Hem gaan. En als dan bloed, vuur en rook bewijzen, dat de vader om Christus opstaat tegen den zoon en de dochter tegen de moeder en de schoondochter tegen de schoonmoeder en de man tegen de vrouw, dan zal God eindelijk zeggen: nu is het genoeg; en de hemel zal de aarde doen vergaan met al haar glorie, als het gericht heeft uitgewerkt den groten, den énen toorn in de

144. A.w., pag. 244.

145. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, a.w., pag. 250: ‘Gods einde is beter dan het begin. Zijn avondzegen meer dan Zijn ochtendgroet; Zijn omega voller dan de alpha, waarmee Hij de onderwijzing begint.’ Pag. 251: ‘Want Christus zal ons toeroepen: het kind wordt uit den man, de aanvang uit de vervulling verklaard, en een andere wet is er niet. Want het kind wordt eerst uit den Man, den Koning, den Leeuw verstaan en verdiend.’

146. A.w., pag. 250.

[p. 60]

eenheid der geschiedenis.’^147.

147. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 370.

9.4 Het christocentrisch gezichtspunt

Schilders prediking is, hoewel eschatologisch van structuur, sterk christocentrisch van aard. Heel anders dan de exemplarische methode van preken stelde Schilder niet de figuren om Christus heen, maar Hem zelf in het centrum van de aandacht. Alle historie, alle tekenen, alle randfiguren zijn er om Hem en wijzen naar Hem. Niet Jozef en Maria, niet de herders, niet de engelen, niet de wijzen van het Oosten staan centraal. God leidt de wijzen van het Oosten zo, dat zij via de natuur en de Schrift tot Christus komen. De herders van Bethlehem gaan op het door de engel gepredikte woord tot Christus. Noch de joodse, noch de antieke wereld behoefde nog langer naar een verlosser te zoeken, want God is in Christus, de Verlosser, in deze wereld ingedaald.^148. Tegelijk echter hield, volgens Schilder, dit komen van God in Christus ‘de grote krisis’ in. Dit komen was absoluut en daarmee het grote struikelblok. ‘Hier is de volstrekte waarheid of de volstrekte leugen. Hier is alles of niets.’^149. De gekomen Verlosser is gezet tot een ergernis en een dwaasheid, want van het zien van de Verlosser in de kribbe moet het komen tot het beleven van de verlossing. ‘Wat wil God met die herders? Dit wil God: Hij zal in den kerstnacht tonen, dat de grootste zegepraal van het christendom, ook reeds in zijn allereerste trekkingen naar het kind van Bethlehem, niet ligt in de vereering van den Verlosser, maar in de beleving van de verlossing. Dat is dan nu hun eenige taak geweest, de praedestinatie van hun leven: ze zijn uitgekozen om ons te zeggen, dat de aanschouwing van den Verlosser het mindere en de uitwerking der verlossing het meerdere is.’^150. Daarom waarschuwde Schilder ook voor wat hij noemde afgoderij bedrijven met het Kind in de kribbe.^151. Van de Verlosser moet men komen tot de verlossing, van het Kind tot

148. ‘De Aanschouwing’, a.w., pag. 421.

149. Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 279.

150. ‘De Aanschouwing’, a.w., pag. 234-235, 242; vgl. pag. 245.

151. Vgl. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, a.w., pag. 248, waar Schilder wijst op de machteloosheid van de mensen om het Kerstfeest te vieren. ‘Komaan, kijk onze kerstétalages eens aan. Ik bedoel niet, dat ge winkels gaat zien; ik heb het oog op de étalage van onzen eigen geestelijken winkel. Wij vieren Kerstfeest; eten kerstkransen; hooren kerstmuziek; doen kerstvertellingen; bekijken ons geïllustreerde kerstnummer. En we gaan voldaan ter ruste. Maar als wij nu in de Sahara gegeten hadden? Zonder de huiselijkheid, zonder de entourage, zonder de muziek, zonder het gezelschap? Neen, neen, het is geen geplaag met onwezenlijkheden. Het is evenmin een ontkenning van de waarheid, dat al die mooie dingen óók waarlijk kerstgeschenken Gods zijn, die niemand verachten mag. Maar het is wel een aandringen, van deze vraag: of wij ons feest hebben gevierd zóó, dat het eigenlijke, waar het op aankomt, ons het alles overheersende moment geworden is? Wie durft er gerust op te zijn? Het Kerstfeest met al zijn zachtmoedige vriendelijkheid, en zijn stichtelijke verpakking, is gewoonlijk niet genoeg “geladen” met eeuwigheidsgoed.’ En Schilder vervolgt - hij richt zich dan mede tegen de theologie van Barth-Haitjema: ‘Men behoeft nog niet een prediker te zijn van de “spanning” of van “de paradox” of van de “crisis” om zichzelf te plaatsen voor de vraag, of z'n goede werken in het algemeen, en zijn kerstgenot in het allerbijzonderst, niet bloot en schamel worden, als men daar eens af ging trekken: zóóveel procent huiselijkheid, zooveel procent aesthetisch genot, of gewoonte, of suggestie, of wat dan ook, dat precies in dezelfde mate kleur en rhytme geven aan elk ander, zelfs elk bloot “natuurlijk” feest. Wij moeten breken met onze gewone taxatie der dingen.’

[p. 61]

de Heer der heeren, de God en Vader van Jezus Christus. In dat licht is het te verstaan, dat Schilder eens opmerkte: ‘Middel is Christus, doel is God.’^152. Zo was zijn prediking, hoewel sterk christocentrisch, toch theocentrisch en daarom eschatologisch. ‘Maria met het kind, dat is veel - Maria zonder het kind, alleen in de pinksterzaal, dat is meer. Het kind, voleindigd, is het meest. En alles - dat is God.’^153.

In deze prediking was voor religieuze stichtelijkheid geen plaats. De prediking mocht nooit, stelde Schilder, opgaan in de uitwendige dingen; dit gebeurde zijns inziens nog te veel. ‘De tijd van het jaar, de geopende grafkuil, de onderzoekende hand van Thomas, de beweeglijkheid van den Heiland, zijn bloedloze wonden, zijn zitten en zijn gaan, zijn verheven zijn boven alle noodzaak van spijze en zijn toch avondmaal houden met de Emmaüsgangers, alsook zijn vis-maaltijd bij de discipelen, het schijnt ons alles veel uiterlijker, en veel gemakkelijker, dan de Hemelvaartsdag, die Hem van onze oogen wegneemt, en dan de Pinksterdag, die alleen met onzichtbare machten werkt.’^154. ‘Laat ons niet vergeten, dat alle feesten van God even geestelijk, even mystiek, even zwaar van arbeid zijn. De mensen willen de stichting in den goedkopen geestelijken winkel.’^155. Hij was vuurbang voor alle stichtelijkheid, die in het kerst-sprookje wegvluchtte en zo Jezus Christus buiten het leven zette, terwijl Hij juist zijn plaats in het volle leven was komen innemen. Alleen wanneer men wilde zien, dat Christus gekomen was tot de wereld, midden in de cultuur, en dat dit voor Hem geen verhindering is geweest om God te dienen, kan men met de concrete consequenties van het geloof in de vleeswording van het Woord bezig zijn. En even benauwd was hij voor een paasprediking, die wel wees op het nieuwe lichaam en op de nieuwe aarde en dus alle accent legde op de jongste dag, maar die de concrete betekenis van het

152. ‘De Aanschouwing’, a.w., pag. 242.

153. ‘Kerstfeestviering en heilshistorie’, a.w., pag. 252.

154. ‘Paasfeest’, De Reformatie, 7e jrg. nr. 29 (15-4-1927); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 259-263.

155. A.w.

[p. 62]

paasfeest voor het leven hier en nu wegschoof. Religieuze stichtelijkheid betekende zo vaak, naar Schilders inzicht, onthistorisering van de heilsfeiten en als gevolg daarvan de onmogelijkheid tot concretisering van het geloof in Christus.

Op grond van deze overtuiging polemiseerde hij ook tegen Barth en Brunner, die onverschillig stonden tegenover het ‘hoe’ van bijvoorbeeld de incarnatie en de opstanding en slechts aandacht hadden voor het ‘dat’. Tegen deze ont-historisering van de Schrift heeft Schilder fel gestreden. In een bespreking van het boek Der Mittler van Emil Brunner was het voor hem de vraag - hoewel Brunner het paasfeit vasthield - ‘hoe wij ons het paasfeit moeten voorstellen, of, op welke manier de Paasboodschap ons een historische werkelijkheid verkondigen kan en mag, die in den tijd optrad en waarin God zich bijzonder openbaarde en zijn genade meedeelde en uitwerkte’.^156. Want uit het betoog van Brunner bleek, dat deze de opstanding zag als iets dat zich buiten de geschiedenis voltrok, in een andere wereld. Maar een gereformeerde wijze van Schriftuitleg zal altijd wijzen op de opstanding van de historische Jezus, uit een bepaald graf, op een bepaald moment. Voor Brunner echter ging het niet om geschiedkundige gebeurtenissen of berichten van ooggetuigen. Voor hem behoorde Pasen tot een andere wereld, de wereld van het geloof, van de geloofsgetuigen. Schilder gaf de scheidslijn tussen Brunner en hemzelf, tussen de dialectische en de gereformeerde theologie scherp aan. ‘Het conflict loopt hier ook al weer over de geschiedkundige betekenis van het heilsfeit, over het verband tussen openbarings- en geschiedkundige realiteit. Wij menen zo stellig mogelijk te moeten vasthouden, dat de openbaringswerkelijkheid ingaat in den tijd, daarop inwerkt door de kracht van God, en zonder deze aanraking “in de lucht hangt”.’^157. Sprekend over het lege graf stemde Schilder met

156. ‘Bij het Paasfeest’, De Reformatie, 9e jrg. nr. 26 (29-3-1929); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 301-310; a.w., pag. 303.

157. A.w., pag. 304.

[p. 63]

Brunner in, dat dit lege graf geen grond van het openbaringsgeloof was, maar het behoorde, zo stelde hij tegenover Brunner, wel tot de inhoud ervan. Nadat hij zo de werkelijkheid, de feitelijkheid en de historische realiteit van het paaswonder had verdedigd, kwam Schilder wederom met de vraag naar de positieve en concrete beleving van Pasen. ‘Als wij die feitelijkheid en die historiciteit en die zintuigelijk-waarneembaarheid hebben vastgesteld, wat doen wij dan daarmee? Is het niet waar, dat wij zo heel weinig met het paas-feit rekenen in ons geestelijk-gemoede-lijk, willend, denkend leven? Wij haasten ons weg van de historie van Pasen. En dit is onze ongehoorzaamheid. Het bewijst, dat wij de geschiedenis der heilsopenbaring niet bijhouden met een bevend en gelovig hart.’^158. Schilder constateerde dat er vaak meer romantiek dan geloof was. Hij wilde dat de feitelijkheid van het Paaswonder concreet werd uitgewerkt in de arbeid, de maatschappij, de kerk en het dagelijks leven. ‘Ons politeuma (burgerschap) in den hemel, ja; maar onze voeten staan nog in onze sloppen en stegen, en daar moet “het” nu gebeuren.’^159.

158. A.w., pag. 307, 308.

159. A.w., pag. 310.

9.5 De concretisering

Hoe ‘het’ dan moest gebeuren en wat er dan moest gebeuren, werkte Schilder in steeds sterker mate uit in de richting van de kerk. Het vraagstuk van de kerk werd voor hem juist in het licht van Kerst, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren brandend actueel. ‘Een christenschare, die verliefd naar een kribbe tuurt, en zachte versjes zingt van weemoed, maar over de daden, over het vervolg van Jezus Christus (heilsfeiten, leer, bijbel, kerk) hopeloos verdeeld is, en daarbij weigert, over ook maar één van die punten het gesprek ten einde te voeren, zulk een christendom is zwak, en decadent.’^160. Niet de ontroering van het begin, maar ernst maken met het vervolg met alle consequenties voor de kerk en de wereld - dat waren accenten die Schilder steeds duidelij-

160. ‘Het einde dwingen’, De Reformatie, 13e jrg. nr. 12 (23-12-1932); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 304.

[p. 64]

ker geplaatst wenste te zien. ‘Want als wij zo ons kerstkruis in den tijd van Assen en van Barth en van het Algemeen Weekblad en van Brunner op ons nemen, en het evangelie weer onverfilosofeerd waarachtig preken durven, zonder ons een rad voor de ogen te draaien, dan zal het weer aangaan op den levenden Christus. Dan zal het heilsfeit geen interessant punt voor academische betogen zijn, maar het zal er vandaag zijn, in zijn ten hemel wonen, met datzelfde lichaam, dat eens in de kribbe lag. En dit levende heilsfeit zal dan tot de aarde wederkeren met de zegeningen en de obligaties van een concrete kerkreformatie, en van begripsmatige levenszuivering, en van leer-verdieping, en van christelijke politiek, en ook van een nieuwe sociale verordening, waarin men het “waagt” met het Woord, tegen de massa in. Het heilsfeit zal dan weer concreet zijn, onze gedachten in den hemel voeren, en vandaar tot ons terugkeren met concrete, op de wereld ingrijpende, tegen de zonde ingaande directe leer- en levensthesen. En praktijken.’^161.

Voor Schilder zelf viel dat samen met verzet tegen wat hij noemde onwezenlijke interkerkelijkheid, onwaarachtig eenheidsstreven en samenwerking met hen die binnen de kerk als niet-gereformeerd werden beschouwd. In de Gereformeerde Kerken was in die tijd een ontwikkeling gaande, waarbij men aandacht vroeg voor de oecumenische beweging, betrokkenheid toonde bij de Calvinistenbond en de scheidslijn met de kerken in ‘Hersteld Verband’ minder scherp trok. Deze gerichtheid op het kerk-zijn ver weg noemde Schilder ‘de excursie naar Utopia’^162., die ten koste ging van de betrokkenheid bij eigen kerkvragen. Kon men niet beter eerst in eigen huis, in eigen kerk orde op zaken stellen?, zo vroeg hij zich af. Zelf legde hij, als gevolg van eigen positiekeuze, de accenten, bijvoorbeeld in de behandeling van teksten met Pinksteren, zeker niet op de synthese, in minde-

161. A.w., pag. 404.

162. ‘Pinksterfeest “in het huisje” en “bij het beekje”’, De Reformatie, jrg. 11 nr. 34 (22-5-1931); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 355-340. Zonder duidelijk namen te noemen gaf Schilder als voorbeelden van ‘de excursie naar Utopia’: aandacht voor wereldvraagstukken in plaats van voor eigen dogmatiek en ethiek; het christendom buiten de kerk zoeken (de groep rond Geelkerken, de Gereformeerde Kerken in ‘Hersteld Verband’ en het blad Woord en Geest); het onnodig scheuren van de kerk (Christelijke Gereformeerde Kerk); het evangelisatiewerk samen met andere kerken, een onmogelijkheid, omdat het vraagstuk van de kerk niet aan de orde kon komen.

[p. 65]

re mate op de oecumenische breedte of op de katholiciteit van het christendom, maar juist op de vervulling - de consummatie, het eschatologisch motief^163. -, op de zuiverstelling van het christendom en op de antithese. Voor Schilder betekende dit het tegendeel van sectevorming of isolement. Hij was er diep van doordrongen dat de kerk tot heel de wereld was uitgegaan. ‘Dus hebben wij te spreken van, te jagen naar, die wereldkerk.’^164. De kerk was voor hem ook geen plaats bezijden het leven. Juist in de gemeenschap met de kerk viel het leven niet in segmenten uiteen, maar kon het tot volle ontplooiing komen. ‘Het zal weer werken moeten worden. Wie niet werkt, zal ook niet eten - dat is een opschrift, dat men wel eens boven een kerkportaaldeur zou willen zien gebeiteld.’^165.

Het was aan het einde van de jaren twintig, aan het begin van de jaren dertig dat Schilder begon te vragen om de concrete consequenties van de boodschap van de Schrift voor de kerk. Het was de tijd van de kwestie-Geelkerken, Assen 1926 en de kerken in ‘Hersteld Verband’; van de Calvinistenbond en de groeiende oecumenische beweging; van de opkomst van de dialectische theologie. Het was de tijd die voor sommigen toenemende kerkelijke openheid betekende, maar die door Schilder werd betiteld als één van slapheid en bederf. ‘Intusschen gaan de jaren verder en wordt het gereformeerde kleed van de motten gegeten. De strijd begint pas.’^166. Schilder heeft er al het mogelijke aan bijgedragen om wat hij zag als wezenlijk gereformeerd, juist ook in de Schriftuitleg, te behouden, te activeren en te vitaliseren. Hij deed dat door publikatie van de trilogie Christus in Zijn lijden uit 1929-1930. Lang en intens was zijn aandacht gericht op de Borg, op Hem die onze schuld droeg en voor ons alle gehoorzaamheid volbracht. Schilder heeft de Heiland daarin gezien als de Christus, in zijn ambt uit kracht van de aanstelling door de

163. ‘Pinksteren’, De Reformatie, 6e jrg. nr. 34 (21-5-1926); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 71-79. In dit artikel keerde Schilder zich vooral tegen de oecumenische beweging, tegen hen, die slechts voor de katholiciteit van het christendom oog hadden. Deze stelden, dat ‘Stockholm ligt in het verlengde van de lijn, die loopt over Jeruzalem, Philippi, Corinthe, Athene, Rome, Constantinopel, Wittenberg, Genève, Londen. Het zijn de expansieve geesten, die in onze eeuw gekroond worden, omdat zij de beste verhandeling hebben gegeven over den zin van het jonge christendom van vandaag’. Schilder zocht naast de expansie vooral de consummatie en de antithese: ‘De slappelingen, die alleen maar over de breedte murmelen en een loensen blik werpen naar verwijderde horizonten, die prijken met synthese, doch voor de antithese bang zijn - ze zijn het bederf op dit feest van God. Zeg tot hen niet: wees gegroet!’ Vgl. ‘Bij het Pinksterfeest’, De Reformatie, 8e jrg. nr. 34 (25-5-1928); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 278-281. In dit artikel verzette Schilder zich met name tegen de dialectische theologie. Deze had zich opgeworpen om alles ‘in de crisis’ te brengen (het oordeel van boven uit te roepen over al het menselijke beneden). Schilder wees op Pinksteren - het feest der voleinding - vooral in verband met de dia-crisis, de grote zuivering, scheiding en schifting.

164. ‘Bij het Pinksterfeest’, De Reformatie, 13e jrg. nr. 35 (2-6-1933); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 445.

165. A.w., pag. 447.

166. ‘De naam “gereformeerd”’, De Reformatie, 11e jrg. nr. 44 (31-7-1931); Verzamelde Werken, Afdeling III, De Kerk, Deel I, Goes 1960, pag. 108-111.

[p. 66]

Vader en de zalving door de Geest. Wegens deze aandacht op de Christus der Schriften kwam voor Schilder de christen met zijn roeping in de levensgemeenschap met Christus binnen de cirkel van de aandacht. Deze Christus vroeg concrete gehoorzaamheid, óók kerkelijk. Twee jaar na de voltooiing van de trilogie Christus in Zijn lijden schreef Schilder het opstel ‘Jezus Christus en het cultuurleven’, in 1948 uitgegeven als Christus en Cultuur, waarin hij wees op het belang van de kerk voor het cultuurleven, op Christus als Koning en Herschepper van de cultuur en op de betekenis die de gelovigen voor het cultuurleven hebben. ‘De kerk moet de vuurhaard zijn, waar de mensch Gods van boven af “geladen” wordt met kracht van boven.’^167.

Zo kwamen voor Schilder de lijnen samen waar het de gehoorzaamheid betrof die de christen, ook kerkelijk, schuldig was. Dit alles was resultaat van intense Schriftstudie en van ernst maken met Gods heilshandelen, zodat deze geluiden ook in zijn prediking volop doorklonken. Een sprekend voorbeeld daarvan is de preek ‘Christus, als Levensvorst en God door Thomas beleden’.^168. Zich kerend tegen elke vorm van exemplarisme en psychologisme vroeg hij aandacht voor Christus als ambtsdrager, die op de zondag na zijn opstanding Thomas opzocht en hem weer toevoegde aan de kring der discipelen, die het fundament der kerk zouden worden. De concrete uitwerking van de boodschap was hier volgens Schilder, dat Christus ambtelijk bezig was in het vergaderen van de kerk. Gehoorzaamheid nu betekent: zich tot Christus' kerk laten vergaderen. ‘Buiten de kerk geen zaligheid - dat is de Paasboodschap, waarmee Thomas het erg te kwaad gehad heeft. Doch wie zich laat bijeenvergaderen door den Goeden Herder, die kon zich heden zeer vertroosten. Want Thomas en Petrus zijn bijeengekomen in den Goeden Herder. Ze zijn door énen Herder tot één grote kerk bijeenverga-

167. In de bundel Jezus Christus en het menschenleven, Culemborg 1932, pag. 279.

168. ‘Christus als Levensvorst en God door Thomas beleden’, predikatie over Johannes 20:28, gehouden te Rotterdam-Deifshaven, verschenen in de serie Menigerlei Genade. 1933; Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 476-492. Wat betreft de datering, vgl. noot 103.

[p. 67]

derd. Komt, verheft nu uw harten tot God: het is immers Zondag. En weet, dat Christus hier is, in de kerk. En weet ook, dat Hij leeft en dat Hij zeer verlangd heeft naar den dag van heden, dat vervolg op Pasen.’^169. De betekenis van de kerk voor alle levensverbanden - daarop liep tenslotte heel Schilders prediking uit. ‘Wat schuilt gij dan in het donker weg, gij kerk? Wat laat ge u door humanisten en sektariërs wijsmaken, dat de kerk een clubje wezen kan, een ding in het wereldslop, zo helemaal niet menselijk, of humaan, zo helemaal niet brééd? De Kerk, die is op Pasen weer geworden: een congregatie, die ook coetus wezen kan. Daarin verwint zij heel de wereld. Laat ons weer Pasen durven vieren. En zeggen, dat op Pasen in dien opgestanen Christus weer de kerk haar coetus hééft. En óók haar congregatie. En alles, wat daar buiten omgaat, den kerknaam moet ontzeggen, zal zij niet spelen met den Levensvorst. En slechts één ding mag zoeken: dat zij alle dagen van haar leven in het proces der medearbeiders Gods begrepen zij, en zich begrijpe: actief en passief, kerkewerk doende, omdat het Pasen is geweest. Kerkverband - dat is het grote paaswonder.’^170.

169. A.w., pag. 492.

170. ‘Coetus et Congregatio’, De Reformatie, 12e jrg. nr. 26 (25-3-1932); Verzamelde Werken, Afdeling II, Schriftoverdenkingen, Deel I, pag. 379-384; a.w., pag. 383, 384. In dit artikel komen de woorden ‘coetus’ en ‘congregatio’ veelvuldig voor. Schilder sloot aan bij artikel 27 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis, waar over de kerk gesproken wordt als over coetus en congregatio. Coetus is: gelovigen die uit eigen kracht samenkomen. Congregatio is: gelovigen die door Christus bij elkaar gebracht wòrden. In de schepping was er oorspronkelijk congregatio wat betreft alle levensverbanden, welke vanzelf ook coetus inhield. De zonde verstoort dit; er is nu coetus die geen congregatie is. Pasen is het kerkfeest, het feest van het herstel. Jezus Christus wòrdt opgewekt: God bracht Hem terug in de kosmische congregatie van den beginne. Jezus Christus stònd ook op: in eigen daad, met vrije wil voegde Hij de Zijnen en zichzelf samen: coetus. Zo is de kerk weer congregatie die coetus is.

10. Instrument van Gods providentie

Schilders preken laten een belangrijk facet van zijn kerkelijke en theologische arbeid zien. Zij tonen ons, hoe hij de Schrift heeft bestudeerd en de Schrift in kerk en theologie heeft laten spreken. In zijn preekarbeid ontmoeten we de hele Schilder. We ontmoeten een man die zich een leven lang heeft gegeven aan de verkondiging van God en al zijn werken. Bij die verkondiging heeft hij slechts willen putten uit de ene bron, de Heilige Schrift, als de werkelijk betrouwbare openbaring van God. Voor hem zelf hield dat een permanente worsteling in om onder het gezag, de

[p. 68]

norm en de stijl van Gods Woord te buigen en zich door dat Woord in dienst te laten nemen. Maar juist zo komt in zijn preken deze dienaar van het Woord als levend mens tot ons. ‘Schilder als prediker: een volkomen eigen stijl, een volgroeide eenheid van gehoorzaamheid aan de geschreven tekst en christelijke vrijheid in het ontplooien van eigen vermogen, een openbloeiend mens onder de zegenende kracht van een ambtelijke opdracht. Achter dit preken moet wel liggen de overgave aan de God zijns levens, die aan hem zijn Woord ter bediening toevertrouwde, hem een plaats wees onder het pluriforme volk van de kerk en zijn buitengewone gaven hem aanwees als instrumenten ter vertolking van de ene, oude boodschap van het Evangelie.’^171. Zo werd Schilder een prediker van de werken Gods en heeft hij zijn eigen vermogen en mogelijkheden in dienst van de verkondiging gesteld. Hij groeide uit tot één van de meest begaafde predikers, die ons land in de eerste helft van deze eeuw heeft gekend. Daarbij zorgde hij voor vernieuwing van de inhoud van de prediking en voor verfrissing van haar taal. Hij bediende zich niet van antieke, conservatieve taal of van gewijde, heilige taal. Modieuze termen, een populaire preektrant, een platvloers of banaal of gewild-progressief taalgebruik had hij niet nodig. Hij was geen tijdredenaar, geen modeprediker, geen volksprediker. Hij gaf geen dogmatische behandeling van de heilsorde. Hij verviel niet in een exemplarische prediking met een subjectivistische aandacht en inslag. Hij preekte niet op gemoedelijk-stichte-lijke wijze, waardoor de kerk al snel tot ‘Heilsanstalt’ (ver)wordt voor de vrome ziel. Niets van dit alles is in zijn prediking te vinden. Hij preekte in de taal van zijn tijd, bediende het heil en betrok de gemeente op concrete wijze op dit heil. Hij stelde de waarheid van de Schrift en de kracht van de verlossing als actuele zaken voor de mens en voor het leven van nu aan de orde. Zijn preken waren eigentijds en aansprekend, zij toonden het be-

171. C. Trimp, ‘Een welluidende klok van de voorzienige God. Prof. dr. K. Schilder en de prediking’, De Reformatie, 37e jrg. nr. 24 (24-3-1962).

[p. 69]

slag dat God op heel het mensenleven legt, zij waren exegetisch verantwoord, toonden altijd dwarsdoorsneden door heel de Schrift en hadden dogmatische diepgang. In heel deze ontwikkeling van Schilder als prediker valt terugkeer tot de Schrift, gebondenheid aan de Schrift en nieuw zicht op de wezenlijke boodschap van God in de Schrift aan zijn volk waar te nemen. Zo heeft hij het levende Woord van de levende God dicht bij Gods volk gebracht.

Reeds vroeg in zijn leven heeft Schilder verstaan, dat een prediker van het evangelie moet beginnen met buigen voor het Woord van God. Als 21-jarige student, die nog maar nauwelijks het preek-pad had betreden, schreef hij: ‘Voor de gereformeerden is de bijbel het een en het al. Die bijbel is voor hem Gods Woord; die bijbel is het richtsnoer voor zijn vroomheid.’^172. De inhoud van het geloof, van de belijdenis van de kerk en van de inzichten en ontvouwingen van de dogmatiek heeft Schilder slechts laten rusten op hetgeen de Schrift hem als waarheid leerde. Dit eenmaal gewonnen uitgangspunt heeft hij in zijn verdere levensgang niet meer opgegeven. Als jong predikant sprak hij als zijn stellige overtuiging uit, dat een rechte visie op de Schrift een levenskwestie was voor kerk, prediking en theologie. Geworteld in de gereformeerde traditie nam hij zijn uitgangspunt in het confessionele vooroordeel, dat de Schrift Gods Woord is en hanteerde hij het geloofsaxioma, dat God in de openbaring spreekt en dat God ook voor het onderkennen van dit spreken zorg draagt. ‘De Schrift is hem [de gereformeerde] het Woord van God. Valt zij, dan valt ook zijn geloof; en zijn val zal groot zijn.’^173. Wel merkte hij daarbij op: ‘Alles ligt hier aan het vooroordeel van den mensch.’^174. Tot dit gereformeerde vooroordeel behoorde voor hem: de inspiratie van heel de Schrift door één Geest, de eenheid van de Schrift wegens het ene middelpunt:

172. ‘Iets over vertrouwelijkheid inzake religieuze aangelegenheden’, K.Schilder, een keuze uit zijn werk, G. Harinck (red.), Kampen 1989, pag. 23.

173. ‘Tegenstrijdigheden in den bijbel?’, Om Woord en Kerk Deel 3, Goes 1951, pag. 59.

174. A.w., pag. 94.

[p. 70]

Christus, en het voortschrijden van de openbaring. Zijn buigen voor God en zijn Woord drukte hij uit met de woorden: ‘Een bewijsbare goddelijke Schriftuur zou beneden de waardigheid van een onbewijsbaar goddelijk wezen zijn.’^175.

Deze grondhouding kenmerkte zijn opstelling in de controverses rond het gezag van de Schrift in de dertiger jaren. De eerbied voor de autoriteit van het Woord van God deed hem de historiciteit en de betrouwbaarheid van de openbaring verdedigen. Diezelfde grondhouding tekende zijn oppositie tegen de theologie van Karl Barth en maakte dat hij tegenover Barth de kenbaarheid van God door zijn openbaring stelde. Zo heeft Schilder vanuit het gereformeerde geloofs-vooroordeel: de Bijbel is Gods Woord, de Schrift geloofd. Hij heeft in de openbaring de majesteit van God gezien, die alle dingen stuwt van alpha tot omega, van Genesis 1 tot Openbaring 22. Hij heeft Gods goedheid opgemerkt, die in zijn Woord zo dicht naar de mens is toegekomen, dat die mens Hem ook werkelijk kan kennen. En hij heeft begrepen, dat de prediking niet een aantal waarheden moest brengen, maar de ene waarheid, en uitlegging moest geven van de Schrift en ontvouwing diende te bieden van Gods gedachten.^176. In zijn prediking klonk dat ontzag voor de majesteit van God voortdurend door. Het is de majesteit van die God, die in en door de wisseling der tijden zijn onbewegelijk koninkrijk sticht; die de wereld laat gaan van schepping naar herschepping; die gaat van Israël naar Christus, van de Sinaï naar Bethlehem en Golgotha, van de hemelvaart naar de nieuwe aarde.^177. Het is de majesteit van die God, die zich doet kennen in zijn dubbelbesluit van verkiezing en verwerping, die alle dingen stelt onder de boog van zijn welbehagen en die de geschiedenis van mens en wereld doet uiteengaan in hemel en hel.^178. Deze aandacht voor de souvereine en vrijmachtige wil van God in de twee geweldige besluiten van

175. A.w., pag. 95.

176. ‘Anthropomorphe prediking’, Bij Dichters en Schriftgeleerden, pag. 405, 409, 410.

177. Vgl. zijn afscheidspreek te Gorinchem, 24 september 1922, ‘De heerlijkheid van de toekomstige beweging aller dingen’, n.a.v. Hebreeën 12:26, 27, Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 339, 341, 343.

178. Vgl. zijn preek van 14 november 1915 in zijn eerste gemeente Amt-Vollenhove over Romeinen 9:17, ‘Farao, verwekt tot bewijs van Gods kracht’, Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 80, 81.

[p. 71]

verkiezing en verwerping bracht met zich mee, dat er naast de prediking van de liefde in het verbond ook de prediking van de dreiging naar voren kwam. Schilder plaatste in zijn prediking accenten, die in lange jaren op de achtergrond gebleven waren. Te denken valt aan de kwestie van de verbondsbreuk en de verbondswraak. Hij verstond, hoe het evangelie nimmer vrijblijvend was, maar tot een beslissing dreef, waarbij leven en dood, eeuwig leven en eeuwige dood op het spel stonden. Het evangelie was absoluut en totalitair, hield een bijzondere verantwoordelijkheid tegenover God in en vroeg om een keuze in totale overgave. Zo bond hij het Woord van de Schrift de gemeente op het hart: ‘Zo willen wij in onzen slappen, kleurlozen, alles opsmeltenden tijd vernemen het exclusivisme van Gods liefde. Hier is zij; zij kan niet anders. En wij, wij mogen niet anders willen, dan een dreigende liefde; want zo vernemen wij, hoe waarachtigernstig God u bezweert, dat zijn liefde niet wil vertreden zijn. Ziet dan toe, dat gij Dien, die spreekt, niet verwerpt.’^179.

Deze eerbied voor God en zijn Woord bracht gehoorzaamheid aan God met zich mee. Omdat in het verbond - hoe onomkeerbaar de volgorde van belofte en eis ook is - de belofte samengaat met de eis, heeft Schilder verstaan dat met het leven door het geloof in Christus het leven in gehoorzaamheid aan Christus gegeven is. Ook deze lijn is al vroeg in zijn werk te vinden. Als student schreef hij in 1914 een verhandeling over Hebreeën 11:6 en merkte daarin op: ‘Geloof is gehoorzaamheid. Het is bukken voor een hoogere macht, zich overgeven aan een bovenzinnelijke waarheid, een “aanvaarden” van “dingen”, die de “natuurlijke mensch” niet aanvaardt (1 Cor. 2:4) en die hij toch moet aanvaarden. God eischt geloof; en daarom is het gehoorzaamheid.’^180. En de jonge predikant van Ambt-Vollenhove omschreef, bij gelegenheid van de openbare geloofsbelijdenis, de

179. Intredepreek te Delft, 4 oktober 1922, n.a.v. Hebreeën 12:25, ‘De eis van God om Hem in zijn spreken niet te verwerpen’, Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 349-359.

180. ‘Geloof en religie’, Om Woord en Kerk Deel 3, pag. 6.

[p. 72]

weg van het geloof als gehoorzaamheid, toen hij de nieuwe lidmaten als volgt toesprak: ‘God bewees u die genade, dat ge geboren zijt in het heiligdom. Nu moet ge Hem dienen, niet opdat ge daar komen moogt, maar omdat ge daar geboren zijt.’^181. Deze prediking van Gods Woord als zaak van gehoorzaamheid had een brede actieradius. Zij was als zichtbaar-wording van Gods verbond het vormingsprincipe van het christelijk leven en van de kerk en ging uit naar alle kanten van het mensenbestaan. Gehoorzaamheid aan God raakte de plaats van de christen in de wereld. Gods Woord zweefde immers niet boven de grond, sloeg niet even kort in en bleef ook niet opgesloten in het hart, maar zocht de aarde, deze wereld en dit concrete leven. De prediking van de heilsfeiten, zo leerde Schilder, voerde de gedachten weliswaar in de hemel, maar deed ze vandaar tot de mens terugkeren met concrete, op de wereld ingrijpende, tegen de zonde ingaande directe leer- en levensthesen, en -praktijken.^182. Dat God ons in dit gaande leven tot aan Hem gehoorzame mensen wilde maken liet Schilder - het is slechts een voorbeeld, waar er vele zijn te noemen - zien in een Schriftoverdenking over Henoch. Schilder stelde, dat wandelen met God heel iets anders is dan de voorstelling die wij er meestal van maken: een heilig leven ver van de boze wereld. Maar Henoch was de man, aldus Schilder, die in het verbond van zijn God leefde, gebonden aan het Woord, met een persoonlijk geloof, verantwoordelijk voor de samenleving. ‘Zoo heeft God aan Henoch niet een paradijshofje geplant te midden van een stormbewogen wereld, opdat Henoch daar bij de gratie Gods eenzaam, met God gemeenzaam, zou vergeten de plaats waar hij leefde en den dag van zijn jaar. Maar Henoch staat midden in zijn tijd; hij draagt de antithese in zich. Hij heeft de tijd beleefd en de eeuwigheid ook. Met God wandelen - dat is de vreugdevolle smart van het brandende hart.’^183. In die zin was in Schilders prediking de navolging van Christus be-

181. Preek n.a.v. 2 Kron. 30:8 ‘Geeft den Heere de hand, komt in zijn heiligdom en dient den Heere uw God’, gehouden op 7 mei 1916 ter gelegenheid van Openbare Geloofsbelijdenis en Avondmaalsviering, Verzamelde Werken, Afdeling I, Preken, Deel I, pag. 126-134, a.w., pag. 133.

182. De Reformatie, 13e jrg. nr. 12 (23-12-1932), ‘Het einde dwingen’.

183. Licht in den Rook, 2e dr. Delft 1925, pag. 65-70, n.a.v. Genesis 5:24 ‘Henoch wandelde met God.’

[p. 73]

langrijk. Hij verzette zich tegen een navolgingsideaal dat zich concentreerde op de lijdende Christus en wees op de verheerlijkte Christus, de Heer van de wereld. ‘Wij moeten in de wereld zijn, en op de breede straat rijden voor God.’^184. Hij wees imitatie van Christus als de grondfout van de navolging aan. Christus is niet te imiteren, want Hij is de Zoon van God, onze Middelaar. Maar Hij is wel na te volgen in die zin, dat wij Hem, die het Licht der wereld is, moeten nalopen. Dan komt de wereld in het zicht en staan in het christelijk leven en in de kerk de ramen wijd open.^185. En zo wees hij, in zijn prediking en in zijn theologie, de plaats van de christen aan: Gods medearbeiders te mogen zijn. In gehoorzaamheid, uit Christus' Geest verkregen, kunnen de gelovigen in de wereld staan en moeten zij, vanuit de kerk, waar de nieuwe mensheid te vinden is, ‘naar alle zijden uitstroomen over de breedte der aarde en tot de besognes van het menschenleven, om over dit alles uit te roepen en ook in eigen daad te stellen: de heerschappij van God’.^186.

Schilders preken laten zien, hoe hij zich onvoorwaardelijk gewonnen heeft gegeven aan de Schrift en aan de God die zich in de Schrift openbaart. Zij laten zien, hoe dit hem er toe gebracht heeft de eerbied voor en de gehoorzaamheid aan de Here voor te houden aan het volk van God. Dit luisteren naar de Schrift maakte zijn leven tot een eenheid, de eenheid van woord en daad. Geloven en leven bleven geen twee aparte grootheden, want door de eerbiedige en gehoorzame gerichtheid op God en zijn Woord werd het christelijke leven door diezelfde gehoorzaamheid omsloten. ‘Geen onverdraagzaam dualisme. God eischt menschen uit één stuk.’^187. Deze eerbied en gehoorzaamheid, deze eenheid van woord en daad werden bij Schilder gedragen door een diepe vroomheid. Hij was er de man niet naar om in brief of artikel, lezing of gesprek uit te wijden over zijn

184. Bij Dichters en Schriftgeleerden, pag. 412-426, ‘Over Franciscus-vereering’.

185. De Reformatie, 15e jrg. nr. 52 (27-9-1935), ‘De navolging van Christus’.

186. Christus en Cultuur, Franeker 1948, pag. 110.

187. ‘Geen tweeërlei zaad’, rede n.a.v. Leviticus 19:19, Om Woord en Kerk Deel I, Goes 1948, pag. 140-146.

[p. 74]

persoonlijk geloof. Meestal bleef het bij een korte, kernachtige opmerking. Maar zijn omgang met de Schrift laat een authentieke vroomheid zien, die zijn preken en Schriftoverdenkingen, zijn trilogie Christus in Zijn Lijden en menige passage in zijn vierdelige Heidelbergsche Catechismus stempelt. Die vroomheid werd bepaald door een vast vertrouwen op de voorzienige God^188. en een gespannen aandacht op de Christus der Schriften, aan Wie wij als onze Middelaar en Koning altijd gebonden blijven.^189. In deze levensgemeenschap met de Vader en de Zoon bloeit het leven open en wordt de christelijke roeping verstaan, die zo wijd is als de wereld en die vlak bij huis en in de kerk begint. Daarbij stempelde een sterk verlangen naar Gods nieuwe wereld Schilders prediking en theologie. Er ligt een eschatologische trek in heel zijn werk. Hij heeft gepreekt over de levenstaak van de christen en over de verovering van de wereld voor God^190., maar hij deed dit in de wetenschap dat de arbeid van de mens aan deze wereld nooit af komt. Alle wegen der mensen monden tenslotte uit in de stad van de toekomst.^191. Zo is de prediking van Schilder allereerst theocentrisch: gestempeld door eerbied voor en gehoorzaamheid aan God en zijn Woord. Vervolgens is zijn prediking christocentrisch: de levensgemeenschap met Hem die de Middelaar en Koning is. Tenslotte is zijn prediking eschatologisch: het gaat aan op het feest van het grote avondmaal, de bruiloft van het Lam.

Op zijn wijze heeft Schilder naar de Schrift geluisterd, voor God gebogen, Hem gehoorzaamd, zich gebonden geweten aan Christus, zijn brede ambtelijke roeping verstaan en verlangend uitgezien naar de nieuwe wereld van God. De God der kerkgeschiedenis heeft hem naar zijn voorzienig bestel laten spreken, preken en schrijven vanuit een brandende liefde voor God en zijn Woord. En ‘wie de liefde heeft, dat is den uitgang in gehoor-

188. Vgl. Heidelbergsche Catechismus Deel IV, Goes 1951, pag. 266, 267.

189. Dat de aandacht van Schilder op de Christus der Schriften geen intellectuele aangelegenheid was, maar dat hij Christus in zijn lijden en verheerlijking existentieel heeft beleefd en voor Hem heeft gebeefd, bewijst bijvoorbeeld Christus in Zijn Lijden Deel II, 1e dr. Kampen 1930, pag. 527, 528.

190. De Openbaring van Johannes en hel Sociale Leven, 2e dr. Delft 1925, pag. 259.

191. A.w., pag. 250: ‘Wanneer in het lichten van den dag der eeuwigheid de hof keert tot de stad en de stad tot den hof, dan zijn alle dingen verzoend, dan is het evenwicht hersteld.’

[p. 75]

zaamheid, die zal een luidende klok zijn. En alle luidende klokken, als ze maar ieder een eigen toon hebben, ze zingen tezamen een schoonen zang. Dat zal ook onze sterkte zijn, zoolang wij in vreeze en beven ons zelf durven zijn en daarbij gelooven aan de providentie van Hem, die al zijn klokken voegt en stemt en luidt naar de eenheid van zijnen Geest.’^192.

192. ‘Kerktaal en Leven’, Om Woord en Kerk Deel 3, pag. 226.