Schriftoverdenkingen. Deel 2 (Verzamelde werken afdeling II)

De Heere als lantaarndrager.

En het zal geschieden te dien tijde, Ik zal Jeruzalem met lantaarnen doorzoeken; en Ik zal bezoeking, doen over de mannen, die stijf geworden zijn op hun droesem, die in hun hart zeggen: De Heere doet geen goed, en Hij doet geen kwaad.
Zefanja 1:12.

De profeet Zefanja was tot zijn ambt door God geroepen in een periode van toenemenden afval. Volgens de mening van deskundigen heeft hij gesproken na het optreden van koning Josia, ongeveer in denzelfden tijd, waarin ook Jeremia heeft geprofeteerd. Het was een woelige periode. Het feit reeds, dat tijdens Josia tot twee keer toe een ingrijpende hervorming werd nodig geacht, bewijst dit duidelijk.

In brede trekken en in plastische taal geeft de profeet een schildering van den afval van zijn tijdgenoten, die in de stad van God, Jeruzalem, op de brutaalste wijze de zonde tot heerschappij brachten en om God noch gebod zich bekommerden.

In onzen tekst tekent hij met name tweeërlei zondige levenshouding, die velen radicaal de eerste beginselen van den verborgen omgang met den God van het verbond voorbij deed zien. Zij is eens in een dissertatie gekenschetst met twee kunsttermen: als ‘praktisch epicurisme’ nl. én als ‘praktisch deïsme’. Let wel: het waren bij hen geen bewust aanvaarde theorieën, maar publieke levenshoudingen.

Wat het ‘epicurisme’ betreft, strikt genomen, is dat een typerend voorbeeld van de in alle eeuwen weer dóórbrekende valse ‘filosofie der vrijheid’. De menselijke geest kan en mag naar Epicurus' leer zich boven den dwang van het ‘lot’ en ook boven dien van allen ‘god’ uitheffen, als hij maar den moed grijpt, waarlijk te geloven in zijn eigen vrijheid.

Durf genieten! Ziedaar de consequentie van het geloof in de vrij-

[p. 177]

heid van den mens. Bij Epicurus zelf gaat het in dit alles zeer bepaald om een filosofisch inzicht, dat zijn consequenties vraagt; het was hem volstrekt niet te doen om den wilden wellust van het ongebonden leven zelf, al hebben vele karikaturisten dat helaas van zijn leer gemaakt. Bij hem was het een bepaald filosofisch inzicht, dat den maar al te vaak gebonden mens de vrijheid wilde, en hem zijn eigen arm wilde laten hell verschaffen in het soevereine, seignorale uitroepen van zich zelf tot koning.

Van de op dit axioma gebouwde epicuristische levenshouding nu maken velen een karikatuur, door, al of niet onder beroep op deze ‘vrijheids’ theorie, zonder blikken of blozen zich over te geven aan een vadsigheid, die alle beweging doodt, allen ambtelijken ijver breekt, het menselijke leven in het slop van autarkie en zelfverzadiging stillegt, en als het mogelijk was, zelfs van de knechten van den Heere de verzorgers van het eigen vlees zou maken.

Dit ‘praktisch’ epicurisme nu tekent de profeet onder het beeld van ‘mensen, die stijf geworden zijn op hun droesem’. Zij zijn te vergelijken met goedkopen wijn, die niet op zijn tijd is overgestort in nieuwe zakken of vaten. Het was de vaste gewoonte, wijn van min edele soort na verloop van tijd in andere zakken over te storten, wanneer de most was uitgegist. Werd dit nagelaten, dan vormde zich in de onderlaag een soort van drabbig bezinksel, de ‘heffe’, de ‘droesem’, tengevolge daarvan werd dan heel de wijn stroopachtigdik; de smaak werd bedorven, de kracht ging er uit. Het produkt werd minderwaardig.

En zó ziet nu de profeet de geldmannen, de ‘kramers’ van zijn dagen. Het zijn die aan alle theocratisch ambtsbesef ontzonken kapitaalkrachtige grote-stads-heren, die de zonde van de zelfzucht ijverig bedrijven met hun kapitaal. Ze werken er niet mee in den dienst der theocratie en daarin voor het welzijn der wereld, maar laten het lieve geld rondcirkelen in hun eigen benepen levenskringetje, zichzelf zelfs in de hunnen ‘weidende’. De praktische epicuristen. Zij ‘leefden lekkerlijk op de aarde’, gelijk het elders heet in den bijbel. En deden dat ‘in de laatste dagen’, zoals een profeet dit uit móet drukken.

Wat voorts het deïsme betreft: gewoonlijk verstaat men daaronder een bepaalden uitloper van een denksysteem, waarbij God min of meer geplaatst wordt buiten het wereldbestuur. God heeft naar deze mening mogelijk wel de wereld geschapen, maar Hij houdt Zich toch buiten de zaken van haar dagelijks bestuur.

[p. 178]

Hij bekommert zich verder niet om haar. Er is geen sprake van, dat Hij onafgebroken in voor het geloof aanwijsbare werkingen zou ingrijpen op het rad der geschiedenis, ook niet door b.v. een steeds opnieuw in bijzondere zorg opleggen, en handhaven van de wet van God. De mensheid is op zichzelf aangewezen. Zij mag niet zonder meer een valse vrijheid, in den zin van: bandeloosheid, proclameren tot haar recht; want er zijn wel degelijk zekere banden. Alleen maar: die banden kan de mens zelf om zich leggen. Niemand daarboven zal hem daarbij hinderen willen. Men moet niet langer geloven aan het sprookje van een God, die ‘goed doet’, d.w.z. loon uitkeert aan wie Hem dient, of ‘kwaad doet’, d.w.z. bezoeking brengt over wie zich zelf in het leven ener autonome autarkie weiden wil. De mensheid bouwt zichzelf, en ook haar levensleer, uit eigen kracht en inzicht op.

Zonder dat nu in Jeruzalem de mensen, tegen wie Zefanja het heeft, zulk een theorie verdedigen, wat trouwens reeds door de wet van Israël zou veroordeeld zijn, kwam toch hun levenspraktijk met deze leer wonderwel overeen. Tegenover de waarschuwende stem der profetie, die nog altijd de straf aan de zonde verbond, en genadeloon in uitzicht stelde aan wie God diende met een ernstigen wil, stelden zij het gebaar van een twijfelachtig schouderophalen: ‘Jahwe doet geen goed en ook geen kwaad’. Wie zag er nu iets van, dat de deugd beloond werd, en de ondeugd gestraft? En waar bleef de dag van Jahwe's toekomst? En wat was dat voor overspannen rechtsterm: ‘Schatten vergaderen in de laatste dagen?’ Kom, kom, voor het heden geldt de nuchtere werkelijkheid: ‘De Heere doet geen goed en Hij doet geen kwaad’. Onvoltooid tegenwoordige tijd; men moet den kalender bijhouden.

Deze dubbele ‘moraal’ lei een rookgordijn over de verbondsstad Jeruzalem.

De één stelde, quasi-epicuristisch, een vals begrip van vrijheid, de ander, quasi-deïstisch, van gebondenheid. De één riep zijn eigen wil tot maatstaf uit, de ander maakte zijn eigen maatstaf tot den wil, die door een zwijgend God wel goed gevonden worden zou. De één lei een rookgordijn over zondaren en vromen in hun ópkomst, de ander over diezelfden in hun uitkomst. De één zei: het komt er niet op aan, hoe ge het uitgangspunt in het leven neemt; gij moet uzelf maar durven wezen. De ander zei: ge moet niet bang zijn, dat aan het eind de wegen van de mensen voor de eeuwigheid zich scheiden.

[p. 179]

Zij maakten dus samen - ieder op eigen wijze - een allegaartje van vromen en goddelozen.

En daartegenover nu stelt de profeet, dat de Heere met een lantaarn Jeruzalem doorzoekt. Scherp licht werpt hij over goddelozen en vromen.

In hun ópkomst.

En in hun uitkomst. Alle hoeken en gaten van de stad doorzoekt de Heere in het komend oordeel, als de Chaldeeën de strafroede Gods straks zullen zijn. En dan zal blijken, dat inderdaad toch de Heere wel degelijk goed en kwaad, loon en straf brengt; dat Hij de uitkomst dus verschillend doet zijn tussen mensen en mensen. En de verborgen schande van den één wordt in het licht geplaatst tegenover den verborgen dienst des Heeren in het hart bij den ander: ook de ópkomst van het leven wordt blootgelegd in zijn goeden of kwaden wortel.

Zo is dus die lantaarn een instrument van het gericht. Maar een weldaad van genade tevens. Want wie een homogeen continuum maakt van kerk en wereld, heeft een sluier geworpen over de wet, het begin en het einde der dingen in den nevel gezet, en gaat in leugen te gronde. Onze vrijheid is slechts onze ambtelijke dienstbetoning aan den enigen Wetgever. En door het indragen van zijn wet, en door het dragen van zijn ‘lantaarn’ maakt God geschiedenis, ook voor u die dit woord in den bijbel leest. Zijn ‘lantaarn’ is een profetisch symbool: niet alleen van Gods alwetendheid, doch ook voor zijn voorzienigheid en rechtshandhaving liggen alle dingen ‘naakt en geopend’. Een symbool van de ‘zeven ogen’ van Jahwe, die de ganse aarde doorlopen. Een symbool, dat ons betekenen komt, dat de spreuk: ‘alles of niets’ geen abstractie is, noch daarvan de legitimatie, doch concrete ordening voor de orde van den dag. Dat ze niet maar epiloog is in hemelspreuken, doch logica brengt in aardse gesprekken. Tempelgesprekken? Ja, - maar vooral ook: tafelgesprekken.