De Kerk. Deel 1 (Verzamelde werken afdeling III)

Polemiek ‘De Rotterdammer’, VI. Varia.^*)

De heer Diemer schreef mij, d.d. 5 November, dat hij niet verder op de kwestie meent te moeten ingaan. Al meen ik, dat hij goed zou doen, alsnog enkele zakelijke onjuistheden te herstellen, en dingen, die hij als feiten (beschouwingen laat ik daar) voorstelt, en waarvan ik de historische werkelijkheid betwist, in ander licht te plaatsen. - ik zal me verder over dit besluit niet uitlaten. Wel zal ik er mee rekenen, door vandaag me te beperken tot slechts enkele van die dingen, die reeds in ‘Delfsh. Kb.’ gezegd zijn. Wie het debat in zijn geheel wil volgen (enkele lezers vragen me opgave van de nrs. van het blad) wete, dat ik schreef in nrs. 348, 349, 350, 351 en 353 van genoemd orgaan (een klein aanhangsel in 354). Uitgave Goudswaard, Gouvernestr., Rotterdam.

Indien de heer D. niet in zijn eerste artikel gesproken had van ‘klappen uit particuliere gesprekken’ zou ik hebben laten gaan, wat nu nog even vermeld worde uit nr. 348:

In het voorbijgaan wees ik erop, dat nu ineens dhr D. leed droeg over mijn polemiek tegen de Chr. Geref. beschuldigers mijner kerk. Ineens: want in een periode, toen ik daaraan meer deed dan thans, heeft dhr D. mij zelfs geïnviteerd tot geregelde medewerking aan zijn blad. Thans geeft dhr D. daarop ten antwoord, dat dit laatste gebeurd is, toen dhr D. mij eens ontmoette op een tocht mijnerzijds naar......een der redacteuren van ‘De Rotterdammer’. Pardon, ik zocht den heer H. Diemer, toen directeur. In ‘een trappenhuis’ (van het ‘Roterdammer’-gebouw) heet het gesprek vluchtigjes geschied. Pardon - ik ben door dhr D. meegenomen naar de directie-kamer, rookte daar een zeer goede sigaar in een prettige fauteuil en ben daarna door hem rondgeleid in de drukkerij - de nieuwe rotatiepers draaide voor 't eerst. Nu zegt dhr D. wel: van een invitatie tot ge-

*) De Ref., 8 nov. 1929, 10e jrg. no. 6, bl. 45 (Persschouw).

[p. 94]

regelde medewerking was geen sprake, hetgeen vrij vertaald betekent: Ds S. spreekt onwaarheid; maar dit is dan de waarheid omtrent dat trappenhuis.
Maar we gaan verder. Ik heb, toen ik het bovenstaande schreef, geen seconde gedacht aan trappenhuis, noch aan directiekamer, en wijs dan ook de beschuldiging van klappen uit particuliere gesprekken rustig af. Neen, neen, - ik denk aan 2 brieven, die de heer H. Diemer mij geschreven heeft. De eerste brief is gedateerd 17 December '25. Ik woonde toen niet meer in Delft (trappenhuis-directie-kamer), doch in Oegstgeest. Even oriënteren. In ‘De Bazuin’ had ik op dat ogenblik reeds drie jaren lang de Chr. Geref. pers bestreden. Lang genoeg om ‘Rotterdammer’-leed te wekken, indien het blad daartoe aanleg had. Bovendien had de heer Diemer, toen hij mij dien eersten brief schreef, juist kunnen aantreffen mijn zevende wekelijkse vervolg-artikel in ‘De Reformatie’ tegen ten toenmaligen docent J.J.v.d. Schuit. Het moet in die dagen dan wel heel benauwd geweest zijn voor allen, die leed dragen als ‘De Rotterdammer’: in 2 bladen strijd en scherper dan tegenwoordig. Ik was dan ook reeds herhaaldelijk in ‘De Wekker’ enigszins te licht bevonden. Niettemin schreef de heer D. mij, 17 Dec. 1925, om te vragen, of ik wilde medewerken. Onder ‘enige medewerkers’ zou ik dan plaats krijgen. Waar? Onder de hoofdartikelen.
Onderwerp dan zeker vooral-niet-kerkelijk (leed-gevoel?). Pardon, het behoefden geen artikelen van zuiver kerkelijken aard te zijn; 't mocht dus wel. Onderwerpen? Ik mocht ze noemen, ze zouden ook door dhr D. te noemen zijn. Een andere regeling van bijzonderheden werd zelfs voorgeslagen. De brief was op officiëel papier van ‘De Rotterdammer’ ondertekend door den heer D. zelf, geenszins dus privé-correspondentie (ondertekening: Dagblad ‘De Rotterdammer’, H. Diemer, Dir.). Ik heb toen na enigen tijd geantwoord en kreeg nog een 2en brief over de zaak. 't Was alles juist in een tijd van polemiek.

Ik vind het zelf meer dan vervelend, zulke dingen op te halen. Maar het is nodig, om te illustreren wat ik schreef: dat de ‘droefheid’ van ‘De Rott.’ mij niet een zaak van het geweten lijkt¹⁾. Meer zeg ik er niet van.

Ik voeg er aan toe, dat de heer Diemer later aan zijn lezers erkend heeft, dat er correspondentie bestond; maar het komt mij op den tijd aan; en op iets anders.

Komende tot het ‘Geref. Jongelingsblad’, waarover ik reeds dadelijk me uitsprak, op uitdrukkelijk verzoek, gaat het artikel verder:

Om niet langer ‘apodictisch sprekend’ te schijnen, volge nog een woord over wat ik aan ‘De Reformatie’-lappen onttrok. Het betreft de bewering van dhr D., dat het Jongelingsblad anders sprak dan ik. Niet alleen verzuimt dhr D. te citeren wat ik op zijn vragen reeds antwoordde, maar hij verzuimt ook den zin aan te halen uit het Jongelingsblad, waar het op aankomt, en waar het verschil juist in ligt. Het Geref. Jongelingsblad stelde

1) Deze stelling is natuurlijk niet om te keren.

[p. 95]

voorop: dat het liever had gezien, dat in de Geref. Jeugdbeweging practisch de eenheid van de Geref. richting zich getoond had.
Hiermee is uitgesproken: a. dat tussen Geref. en Chr. Geref. de klove die gegraven is, niet behoeft te bestaan; b. dat dus eigenlijk die afzondering overbodig geweest is; c. dat dus niet God moet gedankt worden voor het groot maken van dien Bond, zonder dat erkend wordt, dat menselijk misverstand hier aan den oorsprong heeft gezeten.
Op die manier en met deze vooropstelling wil ik met genoegen iedereen feliciteren, die het met mij overigens in de grote beginselen eens is. Natuurlijk verblijdt het mij, dat, gegeven eenmaal de overbodige separatie, God de Chr. Geref. mensen er voor bewaard heeft, de jeugd te laten lopen. Maar dat heb ik al gezegd; dat de heer D. er aan voorbijgaat, is voor mij geen reden tot repetitie.

Enkele weken later, heeft de heer D. het Jongelingsbl. nog eens geciteerd, thans met den eerst weggelaten zin, doch nu weer, zonder mijn antwoord aan te halen. Maar het blijkt onjuist, als hij concludeert, dat volgens mij men de Chr. Geref. jongelingen niet feliciteren mag. Neen, de kwestie is heel anders. De heer D. had dan ook niet aan het feit, dat ik in eerster instantie vlug over dit puntje heengleed, reden moeten ontlenen voor de bewering, dat mijn debat met handigheidjes werkt. Waarom heeft hijzelf toch mijn nader bescheid verzwegen, toen hij nog eens weer het ‘Jongelingsbl.’ liet spreken, indien hij mij van handigheidjes beticht?

Uit nr. 353 citeer ik het volgende (het is verleden week beloofd):

Nu is er weer een nieuw element in geding gebracht. De ‘Rott.’ drukt ook af, wat ‘De Standaard’ geschreven heeft over het feest der Chr. Geref. Jongelingen, en ‘tart’ mij nu - cursief - eens te antwoorden op deze vraag: in hoeverre dat verschilt van wat ‘De Rott.’ schreef. Het recht van die vraagstelling wordt dan aldus ondersteund: Ds Schilder vergeleek ‘Standaard’ en ‘Rott.’ en moet dus nu maar eens mannelijk voor den dag komen.

Hierop heb ik geantwoord, dat ik met het grootste genoegen aan het verzoek van den heer Diemer zal voldoen, mits op twee condities, waaraan hij vooraf zou moeten voldoen (evenwel berichtte de heer D., zie boven, dat hij niet verder debatteren wil). Conditie één was deze:

Voordat ik dus uw vraag beantwoord, moet u eerst eens aan uw lezers vertellen, wat ik van ‘De Standaard’ precies gezegd heb. Ik heb het nog eens nagelezen. Ik heb van ‘De Standaard’ eerst dit gezegd:
‘Indien “De Rotterdammer” waarlijk interkerkelijk wil zijn, dan moet dit dagblad zich niet de weelde permitteren polemiek tussen kerk en kerk te gaan beoordelen. Dat doet “De Standaard” ook niet.’
En later, nadat ik herinnerd had aan de niet al te fijne manier, waarop

[p. 96]

‘De Rott.’ haar aantal pagina's publiek berekende als zoveel meer dan het naast in aanmerking komend blad, heb ik gezegd, dat indien het blad zelf dus aan ons een vergelijking met ‘De Standaard’ opdringt, het niet moet rekenen met quantiteit, maar met qualiteit.
Indien nu ‘De Rott.’ aan zijn lezers precies wil vertellen, wat ik van ‘De Standaard’ opmerkte, zal duidelijk zijn, dat ik de vergelijking niet te berde bracht op het punt van de eerste kwestie - den Chr. Geref. Bond - maar op het punt van de tweede kwestie: dat ‘De Rott.’ zich opwerpt als ‘interkerkelijk’ censor, ook over kerken (een strikt kerkelijk orgaan als ‘De Bazuin’ kapittelen over wat het doet tegenover een strikt kerkelijk orgaan als ‘De Wekker’).
Dat zit achter heel dit debat: ‘tussen’ de kerkmuren wil men een christelijke gemeenschap vormen, die censuur oefent ook over de kerk-instituten. Ds Heida stelt dit scherp in het licht.

Wat dit laatste betreft, ik heb het oog op een artikel van Ds H.J. Heida in ‘Geref. Kbl. van Vlaardingen’, etc., waarin deze passage:

Als op politiek en maatschappelijk gebied belijders van verschillende Kerken samengaan, is dat dus allerminst een interkerkelijke handeling.
De kerk als instituut heeft daarmede niet te maken, tenzij de vereniging, die men samen opricht of het doel, dat men beoogt, ingaat tegen het Woord Gods en het belijdend leven der kerk afbreekt.
Dan komt er botsing, zoals in Amerika over het lid zijn van geheime genootschappen en soms bij ons over het propageren voor revolutionaire doeleinden.
De kerk als lichaam van Christus in zulk een schoonklinkenden titel te gebruiken, alsof men uit naam van haar handelde en nu van dat toppunt van Christelijkheid de leiding nam en de instituaire kerk beoordeelde, is al te dwaas, omdat het lichaam van Christus niet gedeeld is en er van een overeenkomst tussen verschillende lichamen geen sprake kon wezen en men toch ook niet zal bedoelen de verschillende kerken de les te lezen en als secten terug te duwen.
Al zegt men dat echter in zulk een betiteling niet met zoveel woorden, in de werkelijkheid ziet men de gevolgen en kon het moeilijk anders.
Niet zo weinigen, die een neiging vertonen naar dat z.g. interkerkelijke, verslappen langzamerhand in hun roeping tegenover de kerk als instituut en geven haar als een minderwaardige secte een duw op den koop toe.

En nu: conditie twee stelde ik alzo:

Daarom wil ik den heer Diemer met genoegen antwoorden op vraag x plus 1, mits hij eerst aan zijn lezers vertelt, wat ik op de voorafgaande x vragen gezegd heb. Er is tenslotte een grens aan het vragenstellen. Eerst het voorgaande afwerken en dan het volgende.
Me dunkt, de heer Diemer kan mij niet anders dan dankbaar zijn, dat ik hem deze condities stel, aangezien hij verklaart, bezorgd te zijn, dat het eigenlijke vraagpunt vergeten wordt. En - hij heeft zelf die vragen als gewichtig aangediend; ze raakten b.v. het hart der kwestie en de opinie van een in dezen bij uitstek deskundige (pluriformiteit, Ds Vonkenberg). Anderdeels acht ik ze van betekenis.

[p. 97]

Ik stel dus als conditie twee den eis, dat de heer Diemer vooraf aan zijn lezers vertelt:

1.	wat ik heb gezegd over het Jongelingsblad;
2.	idem over het trappenhuis-verhaal (niet half en half); (hierop sta ik dan, omdat er gesproken is van klappen uit particuliere gesprekken);
3.	idem over de vraag inzake de pluriformiteit;
4.	idem over de vraag inzake Ds Vonkenberg;
5.	idem over de vraag: indien niet uit God, dan uit den duivel? (‘zegen’);

en dit alles dan zó uitvoerig, als ik nota heb genomen van de opmerkingen van den heer H. Diemer.

Even later:

Mocht hij soms zeggen: ik heb voor dien woordenvloed geen ruimte, dan verklaar is ook tevreden te zijn, als een excerpt van wat ik zeide gegeven wordt, waarin mijn mening objectief wordt weergegeven, mits ik dat zelf opstel of goedkeur. Dat hij ingezonden stukken, óók waar ze het ‘hart der kwestie’ raken (b.v. een over de pluriformiteit van den heer G. Elbertsen) weigert, is tot daar aan toe; maar hij heeft mij in directen zin de vragen over dit hart der kwestie gesteld; nu moet er niet over gezwegen worden, als er nieuwe vragen komen.

Tenslotte - en met een zucht houd ik nu op:

De laatste vermaning van den heer D. over ‘tijd en wijze en maat kennen’ kan pas in discussie komen, als we het vooraf eens geworden zijn over de vraag, of in het rijk der hemelen, in den opbouw van de kerk, in de opvoeding van ons volk, absolute eisen gelden. Wanneer we het eveneens vooraf eens geworden zijn over de waarde van de kerk als instituut, en over de betekenis van de christelijke belijdenis.
Daarover denkt de heer D. blijkbaar heel anders dan ik.
En dat spijt me. Maar het maakt dat hij van mijn ‘tijd- en wijze- van maat-begrip’ niets kan begrijpen, zolang hij over die andere dingen niet geduldig heeft nagedacht. Dit laatste verzuimt hij. Dat hij zijn niet-begrijpen van wat ik zeven jaar lang schreef (een gevolg van zijn verzuim van secuur lezen), thans weer op mijn rekening schuift - eert hem niet. Iemand, die censuur oefenen wil, moet lezen wat hij beoordeelt. En als de heer D. schrijft, dat ik vergeet dat de confessie verder reikt dan de kerkelijke grenzen, dan bewijst hij alleen, dat hij niet las wat ik schreef. Spreekt hij dan toch daarover, dan bederft hij grondig de (ethische) verhoudingen.
Het was vermoeiend, dit alles. Maar het heeft als getuigenis zijn nut. Het is mijn innige overtuiging, dat over heel de linie een verslapping valt waar te nemen, ook door de approbatie van wat nu eenmaal bestaat. Zolang wij - politieke en sociale leiders incluis - niet terugkeren tot het verdragen van het absolute woord, is ons werk aan 't verwereldlijken, krijgen we geen christelijke werken - doortrokken van 't zuurdeeg - maar werken van christenen; en 't eind is een christendom, dat vreemd staat te kijken, als z'n morgenlied gezongen wordt: een klank uit een vreemde wereld......

Eindelijk: tegenover enkele brieven van onbekenden en een enkel buiten het verband onverstaanbaar zinnetje van Ds Veldkamp, op

[p. 98]

wien ‘De Rott.’ zich beroept, zou ik heel wat citaten kunnen stellen uit de kerkelijke pers, ten aanzien van dit concrete punt. Het lijkt me beter, er van af te zien; het heeft nu lang genoeg geduurd en wordt licht misverstaan. Wat ik zakelijk te zeggen heb is voor den dag gekomen.

Terugziende op alles meen ik, dat men met den Naam van God voorzichtig moet omgaan. God heeft een algemenen zegen ook aan Chr. Geref. jongelingen gegeven, dit zei ik dadelijk reeds. Maar aan het algemene heeft niemand genoeg, vooral niet wanneer hij zijn wegen doorzoeken wil. - de Chr. Geref. jongelingen worden toch immers opgevoed in de leer, dat anderen hun het besef van die roeping afnemen, ik wijs nu juist eens den anderen kant uit. Als Gods zegen echter dóórwerkt, keren zij terug tot het Gereformeerd-zijn; dit geloof ik, anders mocht ik niet Gereformeerd zijn.

En ik verwonder me erover, dat er mensen zijn, die moeite hebben, in dezen gedachtengang te komen.

Tenslotte: als ik na 25 jaar durf zeggen: God heeft een beweging groot gemaakt, en ik bedoel dit als vrome, eerbiedige uitspraak, zoals ik boven aangaf, dan moest ik, als ik op geloofsstandpunt sta, dit ook hebben durven zeggen, zodra die beweging van wal gestoken is. Wordt Gods zegen empirisch bewezen? Maar dat is niet Gereformeerd; zegen is alleen voor het geloof waarneembaar. Maar het geloof wacht niet op de uitkomst; het bepaalt zijn zekerheid naar de belofte en naar de Wet des Heeren. Feitelijk ligt dus in gelukwensen als ‘De Rott.’ gaf, alleen gelóófskarakter, als het blad zegt: wij hadden voor 25 jaar moeten durven en willen zeggen: Chr. Geref. jongelingen, gij scheurt u los uit de Geref. jeugdbeweging: God zal u groot maken.

Maar dit is, bij mijn weten, niet geschied.

Als men bij het begin van een schisma voorzichtig is, en later op gronden van waarneming en statistieken feliciteert, dan is van die felicitaties te zeggen, wat ‘De Rott.’ onlangs zelf van Prof. Grosheide citeerde: wij gaan plechtig opstaan en iemand een vaersje toezingen, maar wij blijven heel gewoontjes zitten, als wij den Naam Gods in psalmen gebruiken. Ik wilde, dat wij elkaar wat minder feliciteerden, en wat meer durfden teruggaan op de grote beginselen, die alleen een kerk, en wat zich aan die kerk hecht, kunnen rechtvaardigen bij God.

De Chr. Geref. pers begint ‘natuurlijk’ ook al zich aan te sluiten

[p. 99]

bij de scheve voorstelling, die ‘De Rott.’ gaf van mijn bedoeling. Waarom? Wat ‘De Rott.’ schreef ging ook tegen de Chr. Geref. overtuiging in (pluriformiteit, kerkbegrip, art. IV en art. II). En wat ik schreef is niets nieuws; dit zeggen alle Geref. dominees a.s. Zondag. Behalve dan wie een ander kerkbegrip zouden hebben; maar dan heb ik liever, dat ze het openlijk zeggen, zoals b.v. Ds Buskes, die inderdaad een ander kerkbegrip heeft dan ik; maar er dan ook ronduit van sprak.

En zit tenslotte heel wat vast aan dit schijnbaar vertoef bij onnozelheden. En als Ds v.d. Meiden in ‘Luctor et Emergo’ zegt: ‘Het valt den schrijver (in “De Rotterdammer” namelijk, K.S.) niet moeilijk, het interkerkelijk standpunt te verdedigen’, dan zou ik hem wel eens willen vragen: zeg nu eens ronduit, of U de pluriformiteitsgedachte en de kerk-idée, het kerkbegrip, de kerk-moraal, zoals die in art. II en IV ‘Rott.’ uitkwamen, voor uw rekening neemt (want daarmee verdedigt ‘De Rott.’ het ‘interkerkelijk standpunt’). Ik meen, dat ‘De Rott.’ niet alleen tegen mij, maar ook tegen de geestelijke leiding van de Chr. Geref. voorgangers streed, zolang die maar buiten zulke debatten bleef. Meent Ds v.d. Meiden zijn jongelingen op de apologie van ‘De Rott.’ te moeten wijzen, als op juist, en goed, dan moet ik wel zeggen: ook hij laat in zijn paedagogisch werk op dit punt het kerkbegrip zweven.

Maar juist in concrete punten moeten wij een beginsel toetsen; wij behoren te hongeren en te dorsten naar de confrontatie van ons beginsel met het concrete leven; anders blijken we slechts gedachtenconstructies te geven op papier. Als de Chr. Geref. jeugdleiding zich verenigt met art. II en IV van ‘De Rott.’, waartoe ter wereld dan Zondag weer die gebeden van Gereformeerden tegen Chr. Geref. en omgekeerd? Of is er: morphine? En gelegenheids-redenering, den enen keer een kerkbegrip in den trant van Ds Hilbers, den volgenden keer naar de mening van Ds Buskes?

Ik sprak boven de gedachte uit, dat, wat men na 25 jaren zeggen mag, dus reeds van Godswege moet gelegen hebben in den aanvang der dingen van VOOR 25 jaar.

Misschien vinden sommigen dit wat onwezenlijk (ook al staat er in den Bijbel, dat voor God 1000 jaren zijn als één dag, zodat in Zijn oog elk tegenwoordig blad van de Chr. Geref. Kerk en ook van ‘De Rott.’ op denzelfden dag verschijnt als de breuk van de Chr. Geref. leiders in 1892).

Welnu, de tijd zal die mensen helpen. Laat men vijf jaar geduld

[p. 100]

hebben, om het ideaal der ‘interkerkelijkheid’, gelijk het in ‘De Rott.’ verdedigd werd, te zien functioneren in de practijk.

't Is over vijf jaar 1934: eeuwfeest der Afscheiding.

Dan zullen de Gereformeerden zeggen: wij dragen de erfenis ook van De Cock, wij ontvingen ook daarin den zegen; God heeft ons groot gemaakt. Zij zullen er bij bidden en danken, d.i. zweren.

Dan zullen de Chr. Geref. zeggen: wij beveiligen tegen u de erfenis van De Cock, wij ontvingen daarin den zegen: God heeft ons groot gemaakt. Zij zullen er bij bidden en danken, d.i. zweren.

Over vijf jaar zullen de mensen dit debatje al lang vergeten zijn. Vooral de quintessence, die telkens ontdoken werd door ‘De Rott.’.

Maar wat zal dan het cement zijn, dat de interkerkelijke ‘Rotterdammer’ aandragen zal? Zal het blad dan van beide partijen zeggen: God heeft ze groot gemaakt? Voelt men nu, misschien, wat ik tegen dat gebaar van interkerkelijkheid heb? Waarom ik waarschuw tegen het zomaar God betrekken in de dingen van onze vrienden - in den ruimsten zin genomen?

Als bijgeval over vijf jaar een voorzichtig oog op het redactiebureau van ‘De Rotterdammer’ waken zal, dat Rotterdammer pennen vooral ‘neutraal’ blijven, omdat dan casueel de Chr. Geref. èn Geref. lezers tegelijkertijd God met eden en psalmen en redenen op HUN eigen werk betrekken, wel, dan zal die voorzichtigheid een stille erkenning zijn, dat die vervelende K.S. toch nog wel een tikje gelijk had, toen hij pleitte voor voorzichtigheid met den Naam van God.

En als dat nu maar dadelijk erkend was, dan was de vrede niet verstoord en dan had ‘De Rott.’ iets (dat goed bedoeld was en waarmee eerlijke Chr. Geref. het eens konden zijn¹) geleerd van iemand, die zich altijd een goed vriend van het blad getoond heeft. Vox populi vast en zeker niet vox Dei. En de gelijktijdigheid van over vijf jaar is er voor God al vandaag.

Ik laat nu de rest van mijn antwoord maar zwemmen.

1 Ik denk aan mijn eerste regels in dit blad.