Dogmahistorie praeadvies

VII. Utenhove

Het P.A. beroept zich op Utenhove. 1566 Londen. Ter sprake: een formullier gedrukt in Zurich bij Chr. Froschouer: Eine kurze und gemeine For{problem} fur die Schwachglauoigen (= eenvoudige menschen) um Kinder zu taufen 1523. Het gebed voor den doop herinnert aan ons formulier. De liturg moet het kind in het gelaat blazen onder het uitspreken van een bevel tot den duivel om uit te varen om plaats te maken voor den Heiligen Geest. De uitgeblazen duivel wordt dan aangesproken: Darum vermaledeidete Teufel hor dein Urteil und lass die Ehre an Gott. Het rechteroor werd daarbij met speeksel aangeraakt en daarna werd er weer een sommatie tot den duivel gericht. In 1525 verscheen er in Zürich weer een formulier nu sterk vereenvoudigd wat het ceremonieel betreft. De liturg wordt nog als een priester beschouwd. Het gebed herinnert weer sterk aan het onze. Ook de bede dat God dit kind genadig moge aanzien en ook de wensch dat het licht des geloofs in zijn hart gegeven worde opdat het Christus worde ingelijfd en met hem begraven worde. Do doop is het toebrengen van de kinderen tot Christus. De doop is een teeken van het verbond voor het volk van God. De cat. Genevensis zegt dat de doop dubbele weldaden brengt mits we de kracht van het sacrament niet dooven door een ondankbaar en onopmerkzaam hart. Ter sprake komt de heiligheid van 1 Cor. 7:14. Daar is een onderscheiding van heidenen en aanhangers van een valsche religie. Er wordt gebeden dat God Die de ouders geoöpteerd heeft ook de kinderen mogen coöpteeren in de gemeenschap met Christus. De liturgie van de Palz van 1562 herinnert aan Micronius. In het Thetisch deel wordt gezegd dat de H.G. oms tot ware leden van Christus lichaam heiligen wil, opdat een nieuw leven in ons aangevangen worde.

Deze praesenvorm vinden we ook bij Godefriedes Cornelius Udemannus, een afgevaardigde ter Dordtsche Synode en lid van de commissie tot revisie van den text der Confessie. Dit doet herinneren aan Datheen en aan het Prot. van Frankenthal dat dan ook vermeld wordt op de titelpagina. Udemannus probeert den kinderdoop te fundeeren op het feit dat aan de kinderen toekomt de belofte van den H.G. De term ‘den Geest ontvangen hebben’ is bij hem dan ook niet te verstaan als reeds weder geboren: Het ‘den Geest ontvangen hebben’ wordt geplaatst naast het ‘beloofd worden van den Geest’ cf. Schriftmatige aanmerkingen op seecker boeksken van Francois de Knuyt Dordrecht 1646. God volbrengt Zijn be-

[p. 59]

belofte zeker. Het is niet noodig te wachten tot het kind volwassen is. Want de Geestesgaven kan nog komen in de periode van de onmondigheid. Immers het bloed en de Geest van Christus gaan samen. De exempelen van Jeremia en Johannes de dooper stellem nog geen regel. De regel blijft staan bij het negatieve nl. dat de jonge kinderen door hun onmondigheid niet en worden belet om de H.G. te ontvangen. Het positieve is dat de jonge kinderen denzelfden Geest deelachtig worden als de volwassenen. t.w. naar de mate eens iegelijken lids ende naar de genade die hun gegeven is. Ef. 4:16 Rom. 12:6. De Geest gaat als wortel van het geloof aan het geloof vooraf. Doch er staat niet dat Hij aanstonds en voor de geboorte het geloof gaat werken. Hij zegt: al is het dat zij niet en hebben de daad des geloofs zoo hebben zij evenwel het zaad des geloofs d.i. H. Geest. Die Geest is niet ledig of werkeloos, ook in de kinderen niet maar alsdanzijn werkingen worden geteekend komen er allemaal praesentia. De grond voor den doop is het verbond. Gods woord is de noordstarre. Want de heiligheid der kinderen in Rom. 11:16 en 1 Cor 7:14 ‘en is anders niet dan de voorbate des verbonds daardoor zij de kinderen der ongeloovigen onderscheiden worden ende gerekend onder dat heilig ende verkregen volk’ pg. 115.

De term gerekend worden kan misverstand wekken, cf. formule Zwolle Rekenen kan beteekenen: houden voor en ook tellen bij. Bij Udemannus wordt het woord rekenen afgewisseld met monsteren pg. 128a waaruit blijkt dat bedoeld is tellen bij. De kinderen aangeduid als erfgenamen van den H.G. afgewisseld met: kinderen die nog moeten herboren worden. Saamvattend oordeel: De kinderen zijn te doopen als bondgenooten en huisgenooten Gods. De doop en de besnijdenis zijn ingesteld ter inlijving in het verbond der genade. In een samenspraak over het H. Av. ed. de Gaay Forman Amsterdam 1890 komt voor de uitdrukking dat de doop is een zegel en teeken en pand van de vergeving der zonden en de wedergeboorte door den H.G. Dat moet echter niet pro synode worden geinterpreteerd want op pag. 7 worden deze beide aangeduid als inhoud der belofte. Als aan Udemannus gevraagd wordt: Waar is de oude mensch gestorven dan antwoordt hij: ‘Christus dood is de doodsteek voor den ouden mensch. Deze oude mensch sterft allengskens als van een teerende ziekte want alhoewel hij zijnen doodsteek gekregen heeft door den dood van Christus aan het kruise zoo en sterft hij niet op eenen oogenblick. (In: Een salich Nieuwjaar d.i. de nieuwe creature Zierikzee pg 33) Hierdoor is het dus mogelijk dat men principieel gestorven is aan den ouden mensch uit oogpunt van de rechtvaardigmaking door de belofte. Dan is het allengskens afsterven te verstaan als de heiligmaking. De heiligmaking moet volger want de Geest, het water en het bloed zijn niet te scheiden. De bepaling van tijd en wijze van die tot het hart indringende werkzaamheid is ons niet gegeven. Men kan hier ‘gestorven’ zijn zonder toch te hebben de principieele wed rgeboorte. Het begraven met Christus kan er dus zijn zonder dat het moment van wedergeboorte reeds voorbij is. Want de wedergeboorte blijft het karakter van conditie houden. Dat zegt hij onder verw jzing maar Jer. 31 (!)

Men kan de vraag stellen is wederg boorte hier niet bedoeld in den zin van doorlopende heiliging en kan men niet zeggen dat die conditie niet geldt voor de Kuyperiaansche wedergeboorte waaruit die doorlopende heiliging als vrucht opkomt. Dus kan men zeggen: die wortel is geen conditie, maar die doorlopende heiliging wel? Daarmee is de vraag gesteld of de Schrift zelve ons de vrijheid geeft om eenzelfde goed dat beloofd is en vereischt wordt te splitsen in twee sectoren en dan te zeggen: die ene sector (wortel van Kuyper) is alleen maar van de belofte de inhoud en niet van de eisch.

De andere sector, de doorlopende heiliging, is dan object van belofte en eisch tesamen. Het gaat hier n.l. over de wedergeboorte bedoeld is in den zin van doorlopende heiling of van wortel; bij wortel is immers niet van conditie te spreken, bij doorlopende heiligng wel! M. aw. geeft de Schrift ons het recht te zeggen dat de wortel van wat Jer. 31 belooft alleen

[p. 60]

maar een quaestie van belofte en niet van eisch maar dat de vrucht die uit die wortel opkomt in Jer. 31 een quaestie zou zijn zoowel van belofte als ook van eisch. Het antwoord moet ontkennend luiden. Belofte en eisch behooren bij de geopenbaarde dingen. Ze zijn van Gods verborgen raad te onderscheiden. Zijn toedenken is wat anders dan Zijn toezeggen! In de door de Schrift gegeven voorstelling is geen enkele grond voor het in boven aangegeven zin uit elkaar rukken van ‘wortel’ en ‘stengel’. In het verbondkomt het aan op de geopenbaarde dingen. Wanneer III emannus spreekt over die conditie handhaaft hij zonder eenige distinctie van wortel en vrucht tweeerlei: a. dat de Heere de wedergeboorte ende ware bekeeringe in ons moet werken omdat wij aan God niet en konnen geven of wij moeten eerst dat van Hem ontvangen, en b. dat niettemin de wedergeboorte ende wahre bekeeringhe een conditie is die van ons geeischt wordt. In: De laatste bazuine Dordt. 1653. 37 a. cf. ook zijn voorrede op het Hooglied. De wedergeboorte en de bekeering worden omschreven met de text uit Jer. 31. en ook met Ez. 36:27. ‘ja, dat Hij zulke lieden van ons wil make die in zijn geboden zullen wandelen’. Conclusie: Udemannus kan zich niet laten vinden in de gedachte van het P.A. Want hij weigert Jer 31 te maken tot inhoud van de belofte alleen. Hij weigert hoofdstuk 31te aandoen van het conditioneele en eischend karakter. Dit wordt nog duidelijker wanneer hij teruggrijpt naar Modett een vriend van Datheen en medewerker bij de opstelling van de Conf. Belg. Want Modett verzekert dat de sacramenten haer opsicht ende substantieel wesen niet en hebben opt gebodt oft bevel.....Want Godt noemt de besnijdenisse niet een teecken zijns gebodts ofte des geloofhs maar zijns verbondts.! Van de eerste beginselen der wed. secte Middelburg 1603 (?) pag. 198. Als de man met wien hij in de dialoog (bericht der waerheid) spreekt vraagt om een nadere verklaring dan geeft hij als toelichting: ‘want God wil dat het teecken zijns verbondts bij allen met denwelken Hij zijn genadig verbondt heeft opgericht aan hare vleesche zal gedragen worden anders zoude het geloove niet op Godts verbondt ende beloftenissen maar geheel omgekeerd Godts verbondt ende beloftenissen aan des menschen zijde opt geloove staan. Even later komt voor een gesprek over het profijt van den doop: ‘Zoowel de doop van het N.T. als de besnijdenis des O.T. is teeken, zegel, niet des geloofs weel weiniger een teeken eens goeden levens maar is een teecken ende zegel des genadenrijken verbond overons ende onsen sade.......want het zijn ooge (oogmerk) opsicht heeft noch opt gebodt noch opt geloove maarop Gods genadelijk verbondt. De hoorder die een eenvoudig mensch is zegt dat hem nu een licht opgaat. De hoorder is een eenvoudig mensch, hij zegt: Nu gaat mij het licht op. Nu gaat het bericht der waarheid verder: wie niet tegen de waarheid en de grond van de Heilige Schrift wil halstarrig zijn die moet zulks wel bekennen, want de Sacramenten beide, des O.T. en N.T. en hebben haar steunsel ende opsien niet opt gebodt ook eigenlijk opt geloove zelfs niet, hoewel in de besnijdenisse des ouden ende in den doop des N.T. in het aanvangen ende beginsel het geloove moest daartusschen komen, zoo wordt nochtans datzelve van de kinderen der geloovigen niet geeischt. Wat de doop betreft deze heeft, zegt Modett zijn substantieel opsicht ende tegenwerp niet opt gebodt ja eigenlijk ook niet opt geloove zelfs, maar op Godts heilig ende genadig verbondt, daarmede Godt ons ende ons saadt voor zijne kinderen ende erfgenamen des eeuwigen levens op- ende aanneemt, daarom die dezen authentieken brief 'toekomt die komt ook toe het zegel des briefs maar de kinderen der geloovigen komt deze brief ende des briefs inhoud toe. Ergo: ook des briefs zegel. Breekt gij hem den zegel af zoo doet gij hem tekort ende zoeken zooveel in u is hen de brief te nemen. N.B. Hier wordt niet gesproken van een zegel op het verwerken van den brief maar van een zegel op den inhoud van het diploma, de

[p. 61]

oorkonde. De belofte en niet de inwendige genade wordt verzegeld. De ‘eenvoudig mensch’ verklaart nu dat hij deze vaste grond nooit desgelijks zoo grondigh ghehoordt heeft. Ook zonder dat wij vergeten dat geloof hier gelijk is aan den geloofsdaad meenen wij toch dat het subjectivisme in den wortel gebroken wordt en afgerekend met opvattingen als zou de doop niet zijn zegel van de belofte maar van de inwendige genade. Modet wordt ook vermeld in de reeds genoemd diss. van Kramer. Doch slechts een halve wordt aan hem gewijd waarin wordt voorbijgegaan aan deze uitspraken. Alleen wordt vastgesteld dat enkele uitdrukking van Modet herinneren aan Datheen. De conclusie van Kramer is dat voldoende getoond is van welke geest Modet is. Kramer citeert de pag. 204, 207. 210 K.S.: 198, 203, 206, 211, 212. Kramer constateert dat Modet weinig of niet spreekt van de wedergeboorte der kinderen. Op zichzelf reeds mag dit als beteekenisvol worden aangemerkt, want het gaat tegen de wederdoopers die den doopsgrond versubjectiveeren. Die pagina's waarin de wedergeboorte als grond voor den doop wordt afgewezen zeggen genoeg. Een pagina verder wordt door Kramer geconstateerd dat door de vaderen van den aanvang de kinderdoop voorname lijk hierop gegrond werd dat in de kinderen de wedergeboorte in beginsel vervuld is. De conclusie over dit alles kan alleen maar luiden: Men moet maar durven! Men moet ook maar willen Het P.A. spreekt dan over 't jaat 1655. Dat jaartal brengt ons naar Londen.

In Londen was de neiging het verbond te verinnerlijken grooter dan elders. Dit is van betoekenis want het P.A. wijst erop dat onder de particuliere vragen op het collegium te Londen werden aangetroffen of te bekentenis in het formulier des doops dat onze kinderen in Christus geheiligd zijn en daarom als lidmaten der gemeente gedoopt behooren te wezen miet en is gezond, en met Gods Woord overeenkomende, en wat voor een heiligheid daar verstaan wordt? Het P.A. zegt dat o.m. is geantwoord op deze vraag iets dat aan het P.A. welgevallig is. Dat de gegeven het feit dat het P.A. op klanken afgaat begrijpelijk maar wat erop volgt is weggelaten. Dat is jammer zelfs wanneer het gaat om Londen 26 April 1655. Bij het collegium waren geen massa theologen van professie. De big four i.c. Calandrinus, Ruytingius, Elisonius, Proost, vervolgens 4 leden die als predikanten daar aanwezig zijn, (3 in het moderamen,) en 5 ouderlingen. Het woord coll. brengt op een dwaalspoor. Want het waren geen geharnaste theologen doch slechts afgevaardigden van de kerken van Londen, Sandwich, Colchaster en Norwich.

Aangezien de kerk van ain stone vacant was, werd Ds. Proost van Londen verzocht in haar plaats te gaan. Het antwoord van de club op de gestelde vragen wat aangaat de bekentenis dat onze kinderen in Christo geheiligd zijn etc. die is ook heel gezond en met Gods woord overeenkomende want:

1: Na het oordeel der liefde wij bekennen dat de kinderen in Christo geheiligd zijn door de wedergeboorte en heiligmakinge des Geestes haar verzegeld in den doop ja ook dat haar toekomt het rijk der hemelen: Mt. 19:14.

2: wij bekennen ook dat de kinderen in Christo geheiligd zijn door de heiligheid des verbonds, dat in Christo het beloofde zaad was opgericht waardoor de kinderen Israels die den Heere tot een volk en tot een eigendom waren afgezonderd en toegeheiligd dikwijls worden heilig genaamd en zijn zulk hoewel dat zij anders waren een zondig en wederspannig volk. Deze heiligheid des verbonds en is niet eigen alleen aan het volk Israels, want het onderscheid der volken is door Christum weggenomen ende waarlijke takken nl. de Joden afgebroken zijnde so sijn de heidenen die tevoren wilde takken waren ook in denzelfden olijfboom van den kerke Gods ingelijfd en deelachtig deze heiligheid des verbonds gelijk de apostel ons leert in Rom. 11:16 en 17. en in 1 Cor. 7:14. Het is waar, onze kinderen zijn wel in zonden

[p. 62]

ontvangen en geboren maar die God wil heiligen en in Zijn verbond opnemen die en moet niemand onrein houden, Acta 10:15. So dan onse kinderen en sijn niet als de kinderen der heidenen vremde van de burgerschap Israels en vremde van de testamenten der belofte maar erfgenamen des verbondts Acta 2:39. Acta 3:25. Die ook de versegelinghe daarvan behooren te ontvangen in het verbondt ende inlijvinghe inde gemeynte, gelijk de besnijdeninghe soodanig was in den O.T. in welker plaats de heilige doope gekomen is. Het P.A. heeft alleen het eerste gedeelte van het antwoord opgenomen, doch geheel de rest onthouden aan synode en kerkeraden. Jammer en niet eerlijk want in de weggelaten passages is te vernemen de stem van de zgn. ‘bezwaarden’ Ook jammer omdat het woord versegeling gebruikt wordt in het eerste wel geciteerde gedeelte maar ook gebruikt in het tweede gedeelte dat men wegliet. In het wel geciteerde gedeelte is sprake van verzegeling van de wedergeboorte en de heiligmaking des Geestes. Wie dat abstraheert van de rest krijgt even de indruk dat hier misschien iets zou kunnen worden gezegd in den lijn van het P.A. nl. verzegeling van aanwezige wedergeboorte. Maar wie het slot leest dat men heeft weggelaten ziet daar hoe het woord verzegeling bedoeld is nl. verzegeling van Testamenten der belofte, verzegeling van het verbond. M.a.w. ook in het eerste gedeelte zal verzegeling bedoeld moeten zijn in den zin van verzegeling van wedergeboorte en heiligmaking voor zoover zij inhoud der belofte zijn en niet inzoover zij als aanwezig ondersteld worden. In principe is hiermee de zaak afgedaan. Ten overvloede zij nog op te merken: l. In Londen bestond sedert a Lasco de gewoonte bij den doop officieel de vraag te stellan of dit kind werkelijk een kind der gemeente was. De vraag was zooals we zagen niet zinloos temeer als men weet dat er herhaaldelijk vragen komen over praematuren bijslaap of schandelijke dronkenschap, geretracteerde huwelijksbeloften, huwelijksaanzoeken van jonge mannen aan weduwen etc. Voorts bestaat er quaestie over het na dien vraag nog toegestane doopen van kinderen dergene die van geenen kerke ende van onchristelijken levenswandel zijn. inzonderheid als denzelven kinderen in de Engelsche kerken de doope geweigerd wordt. Daarbij komt de vraag aan de orde of zulk een doop niet te verwerpen is omdat men toch moet blijven bij lidmaten der kerk; echtparen die niet samenwonen; vrouwen die niet behooren tot de gemeente; vrouwen die haren man verlaten hebben; mannen die met een overspelige gehuwd zijn etc. Waar zulke toestanden bestaan en nog veel onzeker is. is een oordeel der liefde of de kinderen waarlijk kinderen der gemeente zijn werkelijk geen onzin. Doch het is dan eerder een oordeel der liefde over de pa's en de ma's en niet over de kinderen. De vraag in Londen of een bepaald kind bendskind was laat zich minder gemakkelijk beoordeelen dan bij ons die aan veel meer geregelde saamlevingsvorman gewend zijn. 2 Dat geldt te meer omdat er blijkbaar waren loochenaars van den kinderdoop. Dezelfde classis kwam reeds samen in 1646. Weer met Calandrinus, Ruytingius en Elisonius. Bovendien waren er twee dominees tw. Nirenius en Clockius en ook nog drie ouderlingen.

Van deze classis bestaat de merkwaardige uitspraak dat loocheningen van den kinderdoop ofschoon wel een zeer schadelijke dwalinghe eigenlijk geen ketterij en is. We zien dus dat de Londensche heeren nog negen jaar voordat ze optreden als de verdedigers van de eerste doopvraag de loochening van den kinderdoop geennketterij achten. Er blijkt ook dat ze in hun gemeenten leden hadden die vervallen waren tot dwalingen van wederdooperij, die zich lieten eerdoopen etc. In Colchester bleven gemeenteleden bezwarenhouden tegen het doopsformulier. Waar het zoo staat, is een oordeel der liefde met het oog op de ouders verstaanbaar en krijgt pas daarna consequenties voor de kinderen.

[p. 63]

Datheen heeft de term ‘in Christus gereinigd’ gebruikt in een zin die ook de wederdoopers konden aanvaarden dat is dus niet in den zin als aanduidend de principieele verniewing van het hart. Het is daarom dan ook onaannemelijk dat de vergadering te Colchester anders zou hebben geredeneerd dan Datheen. Bovendien moetmen bedenken dat in het formulier van Londen staat dat de wedergeboorte verzegeld is. Nu is wedgeb. in den ouden zin iets anders dan de wedergeboorte bij Kuyper en duurt heel lang. De wedergeboorte is niet de principieele vernieuwing doch duurt heel lang. De uitdrukking ‘zaad van wedergeboorte’ heeft niets te maken met de Kuyperiaansche opvatting. Dat de wedergeboorte verzegeld wordt wil zeggen dat de belofte van vernieuwing gegeven wordt. Bovendien ontbreekt in de Londensch formuleering het element van totdat het tegendeel blijkt. Het bezegelen is even vast als het toekomen van het rijk der hemelen, De heiligheid van 1 Cor. 7:14 is een verbondsheiligheid. Die van Rom. 11 idem. De verzegeling is een verzegelen van het erfgenaam des verbonds zijn. Hand. 2:29 en 3:25 worden immers aangehaald en daar is het in die texten zelf gericht tot menschen van wie Petrus de wedergeboorte in het geheel niet aanneemt al kent hij hun wel de belofte toe. Trouwens in dezelfde vergadering wordt ook gesproken over de vraag of deze bekentenisse dat onze kinderen in Christo geheiligd zijn ook zal gedaan worden van ergelijke personen die het verbond ontheiligen. Het antwoord luidt bevestigend want de kinderen zijn niet uitgesloten van de privilegieen des verbonds en ook de kinderen van de Israelieten die in de woestijn veertig jaar rebelleerden tegen God werden toch besneden Joz. 5:7 en nu is het N.T. niet bekrompener dan het O.T. Bovendien zal de zoon niet dragen de ongerechtigheid van den vader. (Ez. 18:20.) Hier is dus sprake van verbondsheiligheid. Dit geldt ook van het volgende citaat. Hoewel de naaste ouders voor haarzelven het verbondtontheiligen sow en wordt de heiligheid des verbondts daarom niet weggenomen van hare kinderen want also moet men wel zien dat op de voorouders ja zelfs op den wortel nl. de heilige patriarchen met wien het verbond was opgericht, waarvan de heilige apostel getuigt ‘Indien de wortel heilig is zoo zijn ook de takken heilig’ Rom. 11:16, Ps. 105:8. Men voelt dat hier geen sprake kan zijn van een van den aanvang af inklevende heiligheid. De Londensche uitspraak is dan ook contra PA. Onze vaderen doopen in den regel wel kinderen van ouders wier eigen wedergeboorte niet werd aangenomen. De prov. synode van Dordrecht 1574 heeft zelfs onder bepaalde condities toegestaan den doop van kinderen van afgesnedenen. Die condities raakten dan de opvoeding. De nationale synode van Dordrecht 1578 had te oordeelen over de vraag of men allerlei menschenkinderen als van hoereerders, afgesnedenen, papisten ende andere diergelijken zonder onderscheid doopen zal. Het antwoord luidde. Overmits de doop den kinderen die in het verbond Gods staan toekomt ende het ghewis is dat deze kinderen buiten het verbond niet en zijn soo zal men ze van den doop niet weren. Conclusie: De grond wordt weer niet gevonden in een aanwezige wedergeboorte. Joh. de dooper wordt genoemd als een voorbeeld van vroegaanwezige wedergeboorte maar Udemannus wijst zijn studenten erop dat Johannes' vader van den engel kreeg een boodschap waarop hij kon voortbouwen en ook zijn zonn doch hij verbiedt daarvan een regel be maken. Hier was volgens hem sprake van een extra ordinaire mate des Geestes en een extra ordinaire beroepinghe.