De dogmatische beteekenis der 'Afscheiding'

Ook voor onzen tijd

[p. 21]

[II]

Het is - en nu kom ik tot het tweede deel van mijn toespraak - het is voor wie op de hoogte is van wat in die dagen geschreven werd, voorts duidelijk, dat hiermee eigenlijk de dogmatische beteekenis der Afscheiding uitgeput is.

Iemand¹⁰⁴⁾ heeft zich onlangs beziggehouden met de vraag, hoe één der door hem wederrechtelijk uit de Canones geabstraheerde punten wel opgevat zou zijn door De Cock. Wij zullen zijn meening te dien opzichte, al schijnt ze ons ongenoegzaam gefundeerd, niet opzettelijk pogen te weerleggen. Want wij weten veel te wel, dat in de eerste jaren na 1834 onder de Afgescheidenen allerlei meeningsverschil is openbaar geworden¹⁰⁵⁾. En ook, dat hervormd gebleven pleiters voor terugkeer tot Dordrecht soms den vinger konden leggen op fouten bij de Afgescheidenen, b.v. inzake Darby¹⁰⁶⁾.

Zwakheid?

Ja zeker.

Maar juist die dogmatische zwakheid levert m.i. het afdoende bewijs voor de stelling, dat ook in theologicis geen secte hier is opgestaan. Immers, juist het feit, dat men in 1834 niet met ‘interpretaties’ van de Canones kwam, en geen lievelings-themata in het centrum plaatste, doch eenvoudig de kerk bleef houden aan haar eigen historisch aangenomen geestelijk goed, juist dat feit bewijst, dat de strijders van 1834 geen secte hebben willen vormen, doch zich alleen maar wilden houden aan wat reeds binnen de grenzen van het kerkelijk leven zelf als kerkelijk symbool bestond. Als de hervormde kerk slechts daarnaar terug wilde gaan, d.w.z. als haar bestuur brak met de listige ontkrachting van het onderteekeningsformulier, een ontkrachting, die Groen van Prinsterer om de wijze, waarop ze tot stand gekomen was, maar liefst niet wilde qualificeeren¹⁰⁷⁾, en als men dus maar handhaafde wat sedert Dordrecht - de laatste dogmatisch sprekende synode - wettig eigendom der kerk was, dán was men tevreden.

Met klem wil ik hierop wijzen. Men zal in de vele strijdschriften uit de dagen der Afscheiding, uit de vele petities dier dagen, geen enkel speciaal dogma naar voren zien schuiven. Geen enkel deel is van het geheel der symbolen geabstraheerd. Dat is, b.v. ten aanzien van de praedestinatie, of van andere punten, wèl gedaan door opponenten, b.v. door ‘Anonimus’¹⁰⁸⁾ in 1834, of door J.v.d. Linden¹⁰⁹⁾; maar niet door de Afge-

104) J.W. Verschoor, art. in O.E. Vaandel, reeds geciteerd, vgl. noot 94, 105.

105) Zie de Handelingen der eerste Synoden der kerk na de scheiding. Ook: Dr H. Bouwman, De crisis der Jeugd, Kampen, J.H. Kok. Het spreekt voor zichzelf, dat in de eerste dagen de theologische uitdrukkingswijze zwak was. Als De Cock (Ernstige en Hartelijke Toespraak, 1834, bl. 4) het heeft over den door de vijanden gezochten ‘middenweg, om natuur en genade te vereenigen, om allerlei godsdiensten, ja, om licht en duisternis te vereenigen’, dan zou ‘Onder Eigen Vaandel’ zeer wel een roomschen De Cock hieruit kunnen construeeren. Precies zóó kon men ook Dordrecht zelf ‘beoordeelen’. Vgl. noot 94. Overigens was De Cock's opvatting inzake de praedestinatie zoo wonderlijk niet. Hij komt juist ertegen in verzet als men het begrip vervalscht: Verdediging etc., 14-16.

106) We denken hier aan de bezwaren van G. de Hoest, c.s. tegen Scholte's voorrede voor een brochure van Darby, zie Noodzakelijke Aanwijzing, etc., en vergelijk, hier, noot 125, 135.

107) Groen van Prinsterer, De Maatregelen tegen de Afgescheidenen aan het Staatsregt getoetst. Leiden, S. en J. Luchtman, 1837, bl. 20. Dat het formulier van verbintenis ‘alle kracht had verloren en dat deszelfs werking geene was’, is duidelijk uitgesproken en geïllustreerd door b.v. Godgeleerde Bijdragen, VIII, 2e stuk, 868/9 (1834).

108) Anonimus, herv. geref. predikant, Iets over de liefdebeurten van H. de Cock, z.g. geref. leeraar te Ulrum, vervuld den 25 Aug. 1833, des v.m. te Lagemeeden, en des n.m. te Oostwold, en den 1 Sept. d.a.v. te Niezijl, benevens een brief aan ds De Cock, en een ernstig woord, of de mystieke De Cock vernederd en ten beste geraden. Groningen, N. Volkers, 1834, bl. 60. Inzake de ‘mystiek’: Bijlage G.

109) J.v.d. Linden. Bijdragen voor de zuivere Bijbelleer, of het oude kleed zonder nieuwe lappen, Groningen, W.v. Boekeren. No. 5 en 6 handelen over de praedestinatie (in no. 5 goocheltoeren met Lukas 13:24b-30, en met Rom. 9-11; in no. 6 met Rom. 8:28-30 (een wetenschappelijk-hol beroep op Calvijn); vgl. Godgel. Bijdr. VIII, II, 775. Zie ook Godgel. Bijdr. VIII, I, 86 v. (recensie over De Cock's Verdediging v.d. ware Geref. leer), bl. 80-82 (persuasio), 87 (onmiddellijke dan wel onafhankelijke wedergeboorte, ‘interpretatie’ van Dordt). Een recensent in hetzelfde nr. (35) wil de kwestie der ‘lijdelijkheid’ (wedergeboorte) langs psychologischen weg afhandelen!

[p. 22]

scheidenen zelf in hun eerste, beslissende optreden. Wie - gelijk de zooeven bedoelde hedendaagsche auteur - de vraag stelt, wat voor praedestinatiebegrip De Cock wel huldigde, of welk bepaald accent men in de kringen der Afgescheidenen legde of verlegde, hier of daar, die is niet slechts bezig, het appèl der Afgescheidenen op het kerkelijk geweten en hun beroep op den gewonen eerlijkheidszin in de kerkelijke oeconomie, om te vormen tot een botsing van theologische meeningen, en die loopt niet alleen over het toen niet, maar nù wèl bekende en hierboven reeds gememoreerde feit heen, dat De Cock's ‘memorie’ door Hogendorp geschreven was (bijlage L), - doch die dringt vooral aan de Afscheiding een probleemstelling op, die haar zou overleveren aan de scherpste immanente critiek, ware de probleemstelling nl. juist. Indien de Afscheiding een ‘interpretatie’ van de bestaande symbolen (stel het overigens ondenkbare geval, dat het spreken van zoodanige ‘interpretatie’ zin hebben kon) had willen opdringen aan de hervormde kerk dier dagen, indien zij met een bepaalde lievelingsgedachte van een of ander theologisch type, of van een bepaalde school, had willen staan of vallen, dan ware zij uit haar eigen mond geoordeeld; dan ware ze sectarisch geweest. Want dan had zij de breede basis verlaten, die na Dordrecht gegeven was voor verdere ontwikkeling. Het ging echter in feite niet eens om een breede basis; het ging om de basis; en die basis was al gelegd. Zelfs als Brouwer de ‘dordschen’ aanvalt inzake het détailpunt van ‘'s menschen zedelijk onvermogen’, de praedestinatie, de persuasio, zelfs dan nog brengt De Cock de kwestie dadelijk terug tot de algemeene vraag der formulieren: Brouwer heeft het toch zóó onderteekend?¹¹⁰⁾.

Wil men ons nu voorts wijzen op de dogmatische zwakheid, die bij de eerste synoden der uitgestootenen aan het licht trad? Wij zullen geen enkele moeite doen, om die klacht of aanklacht weg te nemen. Want op die zwakheid van toen beroept zich de Theologische School te Kampen; ze is een argument a posteriori, voor de these, dat men in de dagen van 1834 geen rumoer gemaakt heeft vóór een orthodox neologisme, doch alleen maar tegen een den grondslag der bestaande kerk zelf ridiculiseerende en trotseerende liberalistische neologie¹¹¹⁾. Eén der kerkhistorici der Kamper Theologische School heeft den onderlingen strijd der eerste Afgescheidenen betiteld als: ‘de crisis der jeugd’¹¹²⁾. Laat heden de dogmaticus van diezelfde hoogeschool

110) De Cock, Verdediging v.d. ware geref. leer... enz. bl. 15/16; vgl. 14/15. Zie inzake praedestinatie en zedelijke natuur bl. 17. Inzake de persuasio: bl. 11/2 (beroep op Dordt!) Gaat het debat over de ‘lijdelijkheid’, dan beroept De Cock zich op ook te Dordrecht ter sprake gekomen loci, en spreekt breed over ‘het gevoelen van de Godgeleerden uit Grootbrittanje in het Synode van Dordrecht’, en over de meeningen van de daar aanwezige theologen uit Zwitserland, Hessen, en de provincies van Nederland. De tekst (‘letter’) der besluiten wordt gezien in historisch licht. Ook inzake vr. 21 en 65 Catech. (Remonstr.!) bl. 11/2.

111) Over de neologie, ‘vooral de halve Neologie in ons vaderland’, Nederl. Stemmen, Deel III, nr 8, 20 Juni 1835, bl. 41 v. Ook: III, 9, 13. Godgel. Bijdragen, 1836, X, 5, bl. 754: ‘misbruik der leer van Semler’. Semler schreef: ‘Versuch einer freiern theologischen Lehrart’, Halle 1777, en wordt geciteerd in: Over de formulieren van eenigheid in de N.H.K., geschreven uit Damear, Groningen, Oomkens, 1834, bl. 32. 61.

112) Dr H. Bouwman, a.w.

[p. 23]

dat oordeel mogen aanvullen door de dogmenhistorische notitie, dat men hier óók kan spreken van de reconvalescentie-crisis van een jarenlang verwaarloosden, verweesden ouderdom. Men creeerde immers geen ‘nieuwe’ kerk? Het was heusch geen wonder, dat de uitgeworpenen na 1834 niet dadelijk weer den wagen aan den gang konden krijgen, den wagen, die 250 jaar bijna op een dood spoor was gezet en verwaarloosd.

Maar toen men eenmaal daaraan begon, toen deed men weer het werk der vaderen; en al worstelende maakte men weer de ontwikkeling mogelijk, op welke de thetische arbeid van Dordrecht had gehoopt, en waarvoor hij de baan had vrij gemaakt. ‘Kampen’ is van die ontwikkeling het bewijs. Over 1834 heen doet ‘Kampen’ weer het breede werk, dat niet in een secte, doch in de groot-nationale kerk, na de laatste internationale synode, was bedoeld, en aangevangen.

Wij voor ons achten het in onze positie van kerkelijk hoogleeraar een oorzaak van groote vertroosting, dat in de Afscheidingslitteratuur het nooit om een bepaald dogma, en ook nimmer om een bepaalde filosofie gegaan is; dat de dogmatische beteekenis der Afscheiding eigenlijk samenvalt met haar dogmenhistorische, beter nog: met haar symbool-historische beteekenis. Wie ons van het tegendeel overtuigen kan, zal ons tot boetedoening bereid vinden; wie het niet kan, vrage van deze hoogeschool geen excuus voor haar bestaan. Wij beroepen ons op de simplicitas van het dogmatisch pleidooi van 1834; slechts aan deze willen wij het epitheton der sanctitas verbinden.

Men heeft daarom ook in 1834 van de ‘neologie’ geen enkel speciaal punt apart bestreden; een analyse van dit overigens vrij onzeker begrip vindt men trouwens eerder bij de voorloopers der Afscheiding, dan bij haar woordvoerders zèlf. Een bespreking van de vraag, of de ‘neologie’ door Rome, dan wel of Rome door de ‘neologie’ kan worden bestreden, en dan voorts een afwijzing van dit dilemma, vindt men eer bij Capadose¹¹³⁾ dan bij De Cock en Scholte; en als Capadose dan de ‘neologie’ bestrijdt, dan gaat het bij hem zoowel tegen Arius en Rome en Pelagius als tegen Arminius. Maar men voelde tenslotte, dat àl wat men bestrijden wilde, Arianisme, Pelagianisme, Arminianisme, Socinianisme, neologie, te weren zou zijn, indien de laatste groote synode weer tot erkenning komen zou. Het ging niet eens speciaal om de 5 Dordtsche punten, maar om Dordrecht als

113) Des Christens wettelijke strijd, enz. bl. 12, IX; vgl. noot 111.

[p. 24]

historischen sluitsteen der symbool-vormende activiteit der kerk tot op dien tijd toe. Willem de Clerck heeft dat duidelijk gezien en gezegd.¹¹⁴⁾ Als men zich weer aansloot bij de laatste confessie-doende synode, zou de stem der later uitgedrevenen tot rust gekomen zijn. Zoo bleven zij dus dáárop aanhouden. Geen nieuw dogma, geen speciaal thema was de inzet.

Ook geen eigen wijsbegeerte had men.

Ook niet het dilemma: Aristoteles of Plato.

Wel hebben de Godgeleerde Bijdragen¹¹⁵⁾ in 1834 aan Dordrecht en aan de handhavers der verbindingsformulieren een zeker aristotelisme verweten. Het doet bijna glimlachen: 250 jaar nadat de amsterdamsche magistraat zich bezorgd voelt, wijl Arminius Aristoteles bekampt, komen de zonen van den inmiddels met al de zijnen tot Aristoteles weergekeerden Arminius tot de patres van Dordrecht met het verwijt van - Aristotelisme. Het onderteekeningsformulier moest weg, want: Aristoteles had óók het laatste woord niet gesproken¹¹⁶⁾. Maar dit ‘neologisch’ snufje vond nòch bij de Gescheidenen, noch bij hun tegenvoeters interesse. Bij de Gescheidenen niet, want - ze waren geen filosofen. Niet bij hen, doch eerst bij de Nederlandsche Stemmen (III, 26, 24 Oct. 1835) zou het besef rijpen, dat tegen Van Heusde's ‘Socratische school’ het beteekenende woord kon richten: ‘De klassieke wijsbegeerte heeft in de zestiende Eeuw hare diensten bewezen; zij kon die der negentiende niet worden’ (bl. 156). En hoe lang zou het nog duren, eer met dit woord ernst gemaakt werd? Neen, De Cock en de zijnen waren geen filosofen. En vooral: ze waren geen sectariërs. Sectarisch-antithetisch spraken op dat oogenblik zij, die meenden met dit anti-aristotelisch snufje-van-één-dag (vooral niet meer!) wetenschappelijke hulpdiensten te kunnen verleenen aan kerkelijke en politieke practici en tactici, die het onderteekeningsformulier tot geen prijs ondubbelzinnig wenschten; maar om dan na, ja zelfs reeds onder die anti-aristotelische bestrijding van Dordrecht weer lustig Aristoteles te blijven volgen¹¹⁷⁾. Maar niet sectarisch waren zij, die de leerkamer van Aristoteles niet verlaten konden of wilden, eer de gemeenschap, die hen gebaard had, daarvoor den tijd gekomen achten zou.

Met eenige ironie zou men dan ook kunnen opmerken, dat de uitgedrevenen en vervolgden van toen de eenigen waren, die... Wilhelm Broes' ideaal hebben beantwoord, toen hij schreef:

114) Nederl. Stemmen, IV, 1836, bl. 263.

115) Godgel. Bijdragen, VIII, II, 1834, bl. 840.

116) ‘Zij (de Synode v. Dordt, 1618. K.S.) vergat te bedenken, dat de wijsbegeerte, zoo nauw met de godsdienstbegrippen verbonden, en op deze zoo beduidenden invloed uitoefenende, niet door alle eeuwen heen dezelfde was geweest, en dat de aristotelische wijsbegeerte, hoe groot een gezag zij ook mogte hebben en hoe veel vertrouwen de Dordtsche geleerden ook aan dezelve vermeenden te moeten schenken, een menschelijk werk en alzoo voor verbetering vatbaar was’ (VIII, II, 840).

117) Reeds het op de belijdenis toegepaste vorm-inhoud-schema (waarmee men het gedraai met de proponentsformule wilde goedpraten) bewees, dat men het met de anti-aristotelische neigingen zoo serieus niet nam. Vgl. noot 94 en zie ook b.v. Godgel. Bijdr. VIII, I, 1834, 94, 95, 96. Tegenover deze kunstgrepen: ibidem, zelfde jrg., bl. 733-756 (Kerkelijke geschiedenis).

[p. 25]

‘het is, meen ik, voor niets achterlijks bij het Nederlandsche volk te houden, maar wel voor eene proef van deszelfs voorzigtig wegend karakter, dat het, zelfs bij overleggen eener nieuwe orde van zaken, niet dra gegrepen heeft naar zeker nieuw wijsgeerig begrip, waarvoor, indien het voor eenige eeuw gepast zijn mogt, zekerlijk onze eeuw niet rijp is.’¹¹⁸⁾

Echter, ook de tegenvoeters der Separatie hebben de Godgeleerde Bijdragen hun oprisping van anti-aristotelisme laten behouden, gelijk ook aan anderen een één-dags-bevlieging van empirisme of panentheïsme¹¹⁹⁾. Ze hebben wel een oogenblik Plato's licht boven dat van Aristoteles willen doen eeren¹²⁰⁾, maar noch de overgang van den éénen naar den anderen ‘armen heiden’ - om met Calvijn te spreken - noch een zeer bescheiden attentieverleening voor de Romantiek¹²¹⁾, heeft aan hun kant iets wezenlijks beteekend voor het probleem van 1834. Noch de zonen van Dordt, noch hun uitdrijvers, waren dragers van één bepaald adagium, orthodox of liberalistisch. Slechts wilde de eene groep de deur weer opendoen voor Dordrecht, de andere wilde ze met geweld daarvoor gesloten houden. De eene wilde - in navolging van W. Broes - ‘Pelagiaan en Gomarist’ verbinden¹²²⁾, de ander de verkregen ‘scheiding’ tusschen die twee handhaven.

En dat dit reeds lang voor de geesten van Bilderdijk, de Van Hogendorpen, en zooveel anderen zwevende dilemma van: vóór òf tegen Dordrecht, ten slotte in de Afscheiding klaar en scherp gehoord en vastgehouden wordt, dàt dankt elk dogmenhistorisch belangstellende heden niet aan eenige filosofische scholing, niet aan eenige dogmatische gepointeerdheid, niet aan eenige immuniteit tegen ketterij. O neen, ook daaraan niet. Gelukkig, dat het niet daaraan lag. Want eenerzijds mogen wij volhouden, dat wie den geest van Schortinghuis hier rond ziet waren¹²³⁾, den strijd dier generatie van vleesch en bloed miskent. Maar anderzijds willen wij evenzeer belijden, dat wie den geest van Schortinghuis hier bij voorbaat uitgesloten acht, het vleesch en bloed in den strijd van die generatie miskent¹²⁴⁾. Neen, dat tenslotte het eigenlijke punt-in-kwestie konkreet en publiek gesteld werd, dat lag aan het zeer nuchtere feit, dat er weer menschen waren, die de kerk hielden aan haar woord, aan haar eigen papieren, en aan niets anders. Daardoor is het gebeurd, dat de fusie-droom der toenmalige regeering, en haar gelijkschake-

118) W. Broes, De Kerk en de Staat in wederzijdsche betrekking. Eerste Stuk, Amsterdam, J.v.d. Hey en Zoon, 1832, 357.

119) Zie het beroep op Locke, Shaftesbury etc. bij M.H. de Graaff, Memorie over de Godsdienst, of Bijbelsch en Wijsgeerig onderzoek naar de vraag: is eene wetsbepaling voor dweepzuchtige denkwijzen in zaken van godsdienst geoorloofd, of niet, Den Haag, S. de Visser & Zoon, 1836, bl. 12, sqq. 27, 39, 41. Over Feith, bl. 17; Montesqieu, bl. 25; Mosheim 26; Herder 44. Het geschrift doelt blijkbaar herhaaldelijk op de afgescheidenen, 30, 21, 43/4, 46/7. Curiositeitshalve noemen we - wat de methode aangaat - nog even een poging, om de ‘gemoedelijkheid’(!) in de aanwending der formulieren aan te prijzen met een beroep op... Kant: ‘Men zoude... den gang kunnen houden, die in onzen catechismus voorkomt, gelijk Engels... heeft opgemerkt, zonder juist daarom denzelven ten grondslag te leggen, of geheel in de behandeling te volgen. Deze gang, welke door Kant in de wijsbegeerte (voor zoo verre namelijk de onderwijzer van den mensch begint of wat het aanvangspunt aangaat) gevolgd is, komt ons gemoedelijker... voor’, zie Over de formulieren van Eenigheid in de N.H.K., geschr. uit Damear, Groningen, Oomkens 1834, bl. 83.

120) Godgeleerde Bijdragen VIII, 1, 1834 (over Van Heusde's Initia Philosophiae Platonicae), de wijsbegeerte van Plato leert ons denken o.m. wijl zij ons bevestigt in ons geloof aan de goddelijke openbaring (!), bl. 1 (Wessel Gansfort! Platonem passim anteposuit Aristoteli, velut pietatis Christianae προπαιδεύτην, ac ducem meliorem, A.M. Isinck, Brevis Historia de reformatione in urbe Gron. et Omlandia, in Emmii vita H. Altinghi, p. 41).

121) Godgel. Bijdr. a.w. 18 (Hemsterhuis!).

122) W. Broes, a.w. 357. ‘Een scheidingsprocès bestaat in hetgeen zamengesteld is uit zijn geheel te brengen, en hier tegen pleeg men immers, buiten het gebied der Chymie, als een kwaad te waarschuwen. Elk ultra is afwijking van de middelmaat, waarin hand aan hand waarheid en vrede wandelen; maar hoe menig ultra ontstaat er niet uit afscheiden;... in de godsdienstleer, door het scheiden van vrijen wil en afhankelijkheid, de Pelagiaan en de Gomarist’. (Geschreven 2 jaar vóór 1834!).

123) J.W. Verschoor a.w.

124) P. Boeles, Over Staatsregt, Hervormd Kerkbestuur en Separatismus, 1838, bl. 60-62 combineert de anti-remonstrantsche gedachten met labadisme, en invloeden van Schortinghuis. Maar daar is het ook P. Boeles voor, die zeldzaam fantaseeren kon over ‘de oorzaken van het Separatismus’. Ook hij klaagt reeds, gelijk later Dr Th.L. Haitjema over wat deze noemde ‘de overbelasting van het subject’ in de kringen, die leefden bij de Canones, Boeles, bl. 61.

[p. 26]

lings-idealen voor goed¹²⁵⁾ gebroken zijn. Dàt heeft ons volk in 1934 dank te weten, - niet aan de tenslotte daadlooze achtergebleven ‘hervormers’ van ‘de kerk-in-de-kerk’, die elkaar spoedig te lijf gingen¹²⁶⁾; en niet aan den kring van Bilderdijk, wiens leerlingen elkaar straks rapporteeren, dat hij geen lid der kerk meer is, en die dan voorts de lectuur der Dordtsche synodale acten - ik denk aan Dirk van Hogendorp - en van Triglands werken moeten afwisselen met eschatologische jaartalberekeningen van den niet-meer-kerkelijken Bilderdijk of van Da Costa¹²⁷⁾, en niet aan de aristocraten, die het land wilden reformeeren, maar elkaar in liberalen stijl¹²⁸⁾ vroegen: ‘wat raakt ons de opinie van een suikerbakker?’¹²⁹⁾, zich aldus van de ‘kleine luyden’ afscheidende, precies als de door hen bestreden Remonstranten gedaan hadden¹³⁰⁾, doch dat dankt ons volk alleen aan de concrete nuchterheid van wie binnen de kerk de kerk hielden aan haar woord, en daarin predikanten en suikerbakkers gaarne samen zagen gaan in de bediening van het ambt aller geloovigen.

Dàt is dan ook het laatste woord op de Acte van Afscheiding, en De Cock komt er in particuliere correspondentie op terug¹³¹⁾. Die Acte is geteekend 13-14 October 1834. Drie dagen later zou een muzikale praestatie in de Jakobskerk van Den Haag geschieden. Deze zou dan voor A. Capadose reden worden tot een vlammend protest tegen: ‘De ontheiliging van het Huis Gods’¹³²⁾. Maar die Acte van Afscheiding met haar hanepooten had van dat begrip toch wel een àndere opvatting doen spreken, al is het ook waar, dat De Cock met instemming naar Capadose verwijst¹³³⁾. Want in den grond gaf die Acte van Afscheiding inzake de heiligheid van ‘Gods Huis’ een andere probleemstelling; ook hier scheidden zich menschenwegen.

En sinds heeft men niet dadelijk veel zien gebeuren. En de belangstellende informatiebrief van John Nelson Darby, die wel eens van de broeders wat meer wilde weten¹³⁴⁾, heeft ook al geen synthese kunnen leggen; het ambtsbegrip was over en weer anders¹³⁵⁾. Maar de bediening van het sedert 1816 practisch en opzettelijk uitgeschakelde¹³⁶⁾ ambt der geloovigen heeft het gelaat van ons volksleven veranderd.

Neen, men zag het niet zoo dadelijk. Nog geen zes jaar na de Afscheiding liep ons volk wèl te hoop, toen in het koninklijk paleis een Roomsche vrouw scheen binnen te zullen gaan als

125) ‘Voorgoed’, zeiden we. Want wel heeft de bekende Evangelische Kerkbode (prof. G. Rooijens) opnieuw gepropageerd (na 1841) het ‘aanknoopen’ van ‘broederschap’ met de ‘andere genootschappen’, en wel heeft de herv. synode van 1841, Handelingen, bl. 87/8, de redactie nog vóór de verschijning van het eerste nummer, op grond van het haar toegezonden prospectus den wensch uitgesproken, ‘dat alle Collegien van kerkelijk bestuur, ieder in den haren, tot de verspreiding van den Evangelischen Kerkbode zullen medewerken en dat vooral de leden der Ringvergadering dit weekblad zullen lezen en ook in hunne gemeenten bekend maken’, in de hoop, ‘dat hierdoor aan de zaak der Evangelische kerk groote dienst zal worden bewezen’; maar veel heeft het niet geholpen. Het is trouwens merkwaardig, dat het diezelfde synode was die zich beducht toonde ter zake van het concordaat met Rome! De parallel met vroegere toestanden is weer duidelijk (vgl. hier bl. 14 en noot 42, 43). Zie over deze zelfde aangelegenheid nog: Z.H.v.d. Feen, Eenerlei Meening v.d. Evang. Kerkbode met den Paus van Rome, Amsterdam, J.H. den Ouden, 1842, bl. 43, 66/7, (adres ds Moorrees), 68 (de synode prijst de ‘sedert door de Amsterdamsche Leeraars en eenige Hoogleeraars aangeknoopte broederschap met de andere Genootschappen’ aan). Ook deze brochure van v.d. Feen is van beteekenis voor ons onderwerp, al is ze uit 1842; want er is een merkwaardige parallelie van controversen; vooral als men weer aan de ‘factie’ denkt die door de Herv. synode in 1834 zou moeten getroffen worden in De Cock. Over de Evangelische Kerkbode zie men ook nog: Noodzakelijke Aanwijzing v.h. groot onderscheid tusschen de adressen van de H.H.D.v. Hogendorp c.s. en dat der in 1841 tot de synode zich gewend hebbende gereformeerde ledematen..., met een nawoord opzigtelijk den tegenstand van den heer Mr I. da Costa tegen onze formulieren van Eenigheid, Amsterdam, J.H. den Ouden, 1843, bl. 36 (alwaar tevens bl. 29, 33, 59 passim over de Gereformeerde Stemmen contra de Nederl. Stemmen; schrijvers dezer brochure zijn: G. de Hoest, P.J. van Zuylen v. Nyevelt, J.H. den Ouden, Z.H.v.d. Feen). - Hoe snel de historie haar loop genomen heeft, blijkt uit het feit, dat nog in 1827 een boekje verscheen: ‘Over een ontwerp van Geloofsbelijdenis voor alle protestantsche Gezindten’, in 2 brieven aan de ‘Revue Protestante’ door ‘een' provincialen Papist’. Utrecht, A. Schikhoff, bl. 6, 19, 20.

126) Zie de aan het eind der voorgaande noot gememoreerde Noodzakelijke Aanwijzing (ook inzake de ‘Haagsche Heeren’), bl. V, 4, 6, 8/9, 11, 12, 29, 33, 35, 45.

127) Zie de interessante brieven uit den Bilderdijk-kring. Gedenkstukken der Alg. Gesch. enz., 8e deel (1815-1825), 3e stuk, bl. 418 (Bilderdijk geen lid der kerk meer), 415 (eschatologische berekeningen van Da Costa, Bilderdijk) 423 (idem van Bilderdijk) 448 (Bilderdijk en Da Costa, idem) 458, 463 (Bilderdijk). Over Da Costa, die de formulieren tenslotte niet meer begeerde, om eschatologische privaat-opinies, zie de reeds gememoreerde Noodzakelijke Aanwijzing (zie noot 125), bl. 125.

128) Men leze: P. Boeles, Over Staatsregt, Hervormd Kerkbestuur en Separatismus, Groningen, J. Oomkens, 1838, 25/6/7 v.

129) Dirk van Hogendorp aan Jacob van Lennep, 21 Sept. 1823, Gedenkstukken a.w. 431. Zie Willem aan Dirk, een anderen kant uitgaande, althans theoretisch, 449. In de correspondentie met De Cock (De Cockarchief) maakt D.v. Hogendorp De Cock er op bescheiden manier een vaag verwijt van dat de geleerde zich heeft ingelaten met de pennevrucht van een ongeleerde: Jac. Klok.

130) ‘De Theologie was eertijdts een heylige saecke, nu is zij een tijdtverdrijf des volcx. De verborgentheden der Theologie (ick sal de woorden Nicephori Gregore ghebruycken) zijn oock selfs voor den Ambachtsluyden uytghestort, ende zij gapen nae de redenkavelingskens ende sluytredenlycke woordekens, even als 't vee na 't gras van der weyden’ (Discours oft Vertoogh van Caspar Barleus, onder-regent van 't Collegie der Godtheyt tot Leyden. Wt den Latijne verduytscht, na de Copie. Leyden, Govaert Basson, 1616, bl. D2, b.). Precies dezelfde redeneeringen hielden 2 eeuwen later de groote heeren tegen de latere Gescheidenen. Over het optreden van ‘leeken’ (o.a.v.d. Kemp) zie men: ‘Over de Bevoegdheid van Leeken’, art. in: Nederlandsche Stemmen over Godsdienst, Staat, Geschied- en Letterkunde, Deel I, nr 17, 30 Aug. 1834, bl. 1/2, Deel II, nr 3, 15 Nov. '34, bl. 16.

131) Tweede Verzameling Brieven, 1835, bl. 18 (de bedoelde brief is geschreven in de week van de verschijning van de Acte van Afscheiding).

132) A. Capadose, med. doct.: ‘De Ontheiliging van het Huis Gods op 16 en 17 Oct. 1834 te 's Gravenhage’, 's Gravenhage, J.v. Golverdinge, 1834 (2e druk!). Vgl. over het ‘muzykfeest’: Nederl. Stemmen, nr 25, 25 Oct. 1834 (bl. 4).

133) Zie: De z.g. Evangel. Gezangen, de oogappel, etc. Groningen, Bolt, 1835, bl. 62.

134) Zie De Reformatie, Tijdschrift der Chr. Geref. kerk in Nederland, III, Amsterdam, H. Höveker, 1838, bl. 301 v. De brief is gedateerd 3 April 1838.

135) Over het ‘gevoelen van J.N. Darby’ in zijn boekje ‘De tegenwoordige Verwachting van de kerk van Christus’, ‘door den afgescheiden Predikant H.P. Scholte met eene Voorrede... uitgegeven’ (waartegen dan van hervormde, doch dogmatisch met de Afscheiding instemmende heeren G.D. Hoest, P.J.v. Zuylen v. Nyevelt, J.H. den Ouden, Z.H.v.d. Feen bezwaar wordt ingebracht) zie de reeds gemelde brochure van laatstgenoemden: ‘Noodzakelijke Aanwijzing’ (volledige titel vermeld onder noot 125), bl. 37.

136) ‘Les anciens étaient patriotes et les pasteurs orangistes. C'est peutêtre par suite de ce souvenir que le nombre des anciens a été tellement réduit dans des synodes nouveaux, que le principe de leur action en a disparu presque entièrement’ (de reeds geciteerde Mémoire van Boislecomte, 3 Mei 1840, Gedenkstukken, X, I, 509). Hij teekent in duidelijke cijfers hoe abnormaal tegenover andere vrije landen de grootte- en de verhoudings-getallen der synode in het democratische calvinistische Holland met geweld geworden zijn. Vgl. noot 19.

[p. 27]

gemalin des konings¹³⁷⁾; maar voor het conflict Arminius-Gomarus had het zich niet druk gemaakt. Evenwel - zeven jaar na dit volksrumoer had de eenzame Scholte de Groninger School, dat wil zeggen, het hooger onderwijs, aangepakt in een 281 pagina's tellend geschrift¹³⁸⁾. En in datzelfde jaar bestond er reeds - dit wat het lager onderwijs betreft - een christelijke school onder het kruis¹³⁹⁾; de kerk onder het kruis heeft reeds toen den grondslag gelegd niet alleen, maar ook - en dan weer eveneens tegen de oppositie van de overheid, in casu de Gedeputeerde Staten van Drente, in - de praxis verricht van het christelijk onderwijs. De Amsterdamsche Courant van 20 Aug. 1841 wist er reeds van te verhalen¹⁴⁰⁾. En óók bij dat lager onderwijs ging het om Dordrecht, om handhaving van wat aldaar (17e sessie) besloten was. Dat het den ‘afgescheidenen’ tot in hun onderwijs dáárom te doen was werd reeds in 1841 door dr Z.H.v.d. Feen - nog steeds hervormd - publiek geschreven¹⁴¹⁾ (vgl. ook bijlagen O en P).

De kerk onder het kruis.

En de school onder het kruis.

In de schaduw van dat kruis moest men scherp toezien, wilde men er iets ontdekken.

Maar in 1934 heeft toch ieder, die wil, ontdekt, dat het gelaat van ons volksleven veranderd is, sedert dat volk weer het probleem stellen zag, dat eens europeesche belangstelling had: Arminius contra Gomarus! Het heeft ontdekt, dat de wederkeer naar Dordrecht geen zelfmoordenaars, gelijk geklaagd was¹⁴²⁾, doch bouwers van een vrij leven heeft geschonken aan ons vaderland; ook al schold het wetenschappelijk liberalisme hen voor ‘vaten ter oneere’¹⁴³⁾, waarvan God het verlossen mocht...

* * *

137) Zie den brief, 3 Mei 1840, van Boislecomte aan Thiers, Gedenkstukken, X, II, 507. Typeerend is, dat Boislecomte meedeelt, dat het verzet tegen het voorgenomen huwelijk met een roomsche bij de heerschende families hieruit te verklaren viel, dat de koning ‘avait touché à la passion nationale..., à l'établissement calviniste’ (a.w. 507). Dat komt nog voor: de één is calvinist in positieven zin (Dordt, De Cock), de ander is 't alleen maar in negatieven zin (niet roomsch, antipapistisch).

138) H.P. Scholte, Verzameling van leerstellige stukken, hoofdzakelijk gerigt tegen het antichristendom der Groningsche School, Amsterdam, Hoogkamer & Cie, 1847.

139) Zie Ds J. Kok, Meister Albert en zijne zonen, Kampen, J.H. Kok 1909. Bl. 94 (Dwingelo!) ‘Het schooltje bestond nog in 1848’ (bl. 100). Zie aldaar ook over Ruinerwold (31 Mei 1835!) bl. 102/3. Over den daar genoemden ds W.A. Kok: Biografisch woordenboek; pionier van het chr. lager, èn van het hooger onderwijs (theologische vorming). Wie aan deze scholen in Drente denkt, zal misschien voorloopig niet te veel den naam van Schortinghuis aan de Afscheiding verbinden (O.E. Vaandel, l.l.). Van Ds Kok's eerste orgaan De Herderstem schijnen geen complete jaargangen meer overig te zijn, helaas. Zie verder over de Afscheiding en het chr. lager onderwijs: Gereformeerde School, Mei, Juni, 1934 (IV, 7, 8) v.v. De kwestie van de ‘openbare school’ stond spoedig bekend als punt der debatten; men zie b.v.P. Boeles, Over Staatsregt, Hervormd Kerkbestuur en Separatismus (naar aanleiding v. Groen v. Prinsterer's ‘Maatregelen’ etc.), Groningen, J. Oomkens, 1838, bl. 11, sqq. Zie verder de laatste Bijlagen.

140) Het ongegronde en voor de geref. kerk vijandig-gevaarlijke der door de synode in haar rapport voortgebragte redenen (inzake ds Moorrees!), Amsterdam, J.H. den Ouden, 1841, bl. 56.

141) V.d. Feen, 56.

142) Men leze over die bewering (in de Vaderl. Letteroefeningen, Oct. 1832): Mr C.M.v.d. Kemp, Iets over het toenemen van den zelfmoord in onze dagen, Amsterdam, J.H. den Ouden, 1832.

143) Godgeleerde Bijdragen, 1836, X, 5, bl. 796 (recensie van S. van Velzen, Stemme eens Wachters op Sions Muren).