Afbouw

Een woord inzake de praktische erkenning van het promotierecht der Theologische School te Kampen

[p. 60]

§ 8. Het recht en de pretentie der kerk.

Herhaaldelijk heb ik uitgesproken in deze brochure, dat ik de voor velen blijkbaar benauwende vraag, of de kerk ‘aan wetenschap mag doen’, hier niet als afzonderlijke vraag principieel zal trachten te behandelen. En ik houd dat vol. Opzettelijk. Want:

a.	Veel hierover zeggen, is niet noodig, omdat het meerderheidsrapport ten aanzien van de kwestie, wat de kerk, strikt genomen, wel zou mógen, zich nog al voorzichtig uitlaat; voorzichtiger, gelukkig, dan wij het wel eens gehoord hebben;
b.	Voorts - en dit is het voornaamste - de erkende verandering van de Theol. School in een inrichting, die namens de kerk wetenschap ‘drijft’, (en niet maar zóóveel lepels dogmatiek etc. per dag te slikken geeft uit een door een ander toebereid drankje) de reorganisatie dus van 1896, heeft over dit geding reeds praktisch beslist; en de goede trouw brengt natuurlijk mee, dat men zich daarbij neerlegt;
c.	Tenslotte, onder verwijzing naar wat in de vorige paragraaf gezegd werd, meen ik, te mogen gelooven, dat indien eerst maar enkele valsche vergelijkingen en onwezenlijke onderscheidingen bij de menschen haar axiomatisch karakter gaan verliezen, een heel groot deel van de bezwaren zal zijn weggenomen op dit punt.

* _* *

Evenwel, ik kan me voorstellen, dat iemand, die van ouds is vastgeroest in de idee, dat ‘de kerk’ nooit ‘aan wetenschap doen’ moet, zich dan wel wil neerleggen bij het bestaande - terwille van het beding - en desnoods ook nog wel erkennen wil, dat er wel eens wat haastig is geredeneerd over dien kerkelijken kerker, waarin de wetenschap zou hebben liggen zuchten, maar tóch voor de veiligheid van zijn gang, en de zekerheid van zijn gemoed, liefst zegt: het bestaande blijve, máár: ik wensch geen stap vóóruit te treden op een pad, dat me toch eigenlijk niet zuiver, niet geoorloofd lijkt in den grond. Of tenminste: in dubiis abstine.

Daarom wil ik, na het bovenstaande, nog wel iets ervan zeggen, heel vluchtig.

* _* *

Natuurlijk erken ik, met iedereen onder ons, dat de kerk niet de taak heeft, om ‘de wetenschap’ te beoefenen. Zij heeft beter werk te doen, hooger, rijker.

[p. 61]

Maar men moet hier niet verzuimen, twee vragen vooraf te stellen:

a.	wat beteekent dat, als ik zeg: de kerk doet iets; wordt altijd hetzelfde verstaan onder die uitdrukking?
b.	als de kerk iets doet, waartoe doet zij het dan; is de verrichte arbeid doel in zichzelf, dan wel een middel tot bereiking van een haar nadrukkelijk aangewezen doel?

Over dìe beide vragen een kort woord.

* _* *

Wat vraag a. betreft: men moet zich wèl ter dege realiseeren, dat de volzin: ‘de kerk doet iets’ nu niet bepaald altijd de volledige of zuivere uitdrukking is van wat men daarbij zoo al denkt, of moet denken. Allereerst het z.g. onderwerp van den zin, ‘de kerk’, is niet steeds gelijk. En het gezegde, dat de kerk n.l. iets ‘doet’, is eveneens lang niet altijd van gelijke beteekenis.

Ik kan b.v. zeggen: de kerk belijdt, de kerk wandelt in de vreeze Gods, de kerk heiligt den rustdag, de kerk openbaart het lichaam van Christus, enzoovoort. In al zulke gevallen bedoel ik met ‘kerk’: de geloovige gemeenschap, hoofd voor hoofd, de totaliteit der waarachtig christ-geloovigen, en daarin dan weer ieder lid voor zichzelf persoonlijk optredende, en het werk der gemeenschap doende.

Zeg ik evenwel: de kerk bedient (in engeren zin) het Woord, de kerk onderhoudt de zuivere bediening der sacramenten, de kerk oefent leertucht, dan treedt in al die handelingen wel heel de kerkgemeenschap als autoriseerende, approbeerende, meewerkende macht op (anders is het gereformeerde kerkbegrip en -recht geschonden) maar dan zie ik toch weer een verbizondering optreden: de kerk doet dat, maar door haar ambtsdragers, die voor haar denken, besluiten, niet zonder haar medewerking, maar toch met een afzonderlijke verantwoordelijkheid, die voor allen niet gelijk is.

Men zal zeggen: hier hebt ge nu juist de ambtsdragers ter sprake gebracht, en dat weten we allang, want het meerderheidsrapport zegt: dat, indien Christus de wetenschap aan de kerk had willen toebetrouwen, Hij daarvoor een ambt aan de kerk zou gegeven hebben.

Daarom wijs ik erop, dat we ook dikwijls handelingen aan ‘de kerk’ toeschrijven, die niet door haar leden hoofd voor hoofd, niet ook door haar ambtsdragers, maar - schoon met bewilliging, en krachtens besluit van de kerkelijke gemeenschap in wettige vergadering - zonder eenige directe ambtsbemiddeling geschieden. Zoo onderhoudt de kerk betrekkingen met de overheid (de ‘hooge overheid’); de daartoe aangewezen ‘deputaten’ behoeven geen

[p. 62]

ambtsdragers te zijn. Evenzoo kan ‘de kerk’ allerlei andere vertegenwoordiging naar buiten aan niet-ambtsdragers opdragen; kan zij archieven verzorgen, een zendingsschool onderhouden, cursussen voor zendingspersoneel organiseeren, contracten afsluiten met handelsmaatschappijen (Java!), huishoudelijke zaken verrichten, zonder direct optreden van het ambt, hoewel natuurlijk nimmer buiten bewilliging en leiding van het ambt.

Stel dus eens het geval, dat de kerken, krachtens wettig besluit van een generale synode, er toe overgaan, terwille en in het belang van de kerkelijke huishouding, terwille ook van haar algemeen geestelijken invloed op de wereld¹⁾, een theologische faculteit op te dragen een completen studiegang in te richten, dan kan men nog volstrekt niet zeggen, dat de kèrk zich de wetenschap, of de ‘beschikking over’ de wetenschap toekent; en dat zij dit doet op dezelfde wijze en met dezelfde pretentie, waarmee zij zich beschouwt als lichaam van Christus, als draagster van de christelijke tucht, als belijdenis-doende gemeenschap. Want in het laatste geval heb ik iets, dat aan het wezen der kerk inhaerent is, en waaraan alle leden der kerk mede arbeiden; doch in het eerste geval zie ik een arbeid voor de kerk, opgedragen aan een ten deele in-zichzelfweer afzonderlijk optredend instituut. Men heeft toch zeker ook

1) Een woord over dien algemeenen geestelijken invloed op de wereld. Ik hoor sommigen vragen: heeft ‘de Kerk’ daarmee te maken, ook al zou men dan met hetgeen zooeven onder vraag a besproken werd, willen rekenen? Men vergunne mij de wedervraag: indien de kerk in alle consequentie zeggen wil: dit staat buiten de kerkelijke bemoeiing, en wie daaraan doet, betreedt een niet-kerkelijk terrein, waarop de kerk niets te verrichten heeft, waarom heeft dan de Leeuwarder synode, voorgelicht door bekwame rapporteurs, die ook in dit geding meespreken, besloten, den naam en de eere van den dienaar des Woords te laten behouden door zulke personen, die wel den eigenlijken dienst des Woords verlaten hebben, doch inmiddels een taak aanvaard hebben, die met de roeping tot verkondiging van het Evangelie in nauw verband staat (de preciese formuleering kan ik thans niet zoo gauw bereiken)? Indien men consequent volhouden wil, dat zulk een met de niet-strikt-liturgische, maar toch wel met de algemeene taak van den evangelischen roep verband houdend levenswerk de officieele kerk niet aangaat, dan moet ik concludeeren, dat de kerk zich ertoe heeft vernederd, bij kerkelijk besluit eereteekenen en geestelijke ridderorden aan personen uit te reiken; hetgeen voorzeker haar taak niet is; ook als men denkt aan Matth. 23: 8-11, den tekst, die volgens sommigen vroeger theologische promoties verbood.... Ik zeg dit even, omdat het verband houdt met wat ik boven den dienst des Woords, den naar buiten uitgaanden roep voor de eere Gods, in algemeenen zin noemde. Ik geloof, dat dit Leeuwarder besluit deze opmerkingen althans ontheft van het verwijt, dat ze àl te zot zijn.... Zegt men inzake de m.i. kerkelijk-huishoudelijke en het probleem kerkwereld rakende vraagstuk van het Kamper promotierecht, dat alles buiten de taak der kerk ligt, waarvoor in directen zin geen ambt gegeven is, dan mag er onder ons wel eens gróóte schoonmaak gehouden worden.

[p. 63]

nooit gezegd, dat de kerk zich de beschikking over de praktijk der chirurgie toeëigende, toen kerkelijk aangestelde medici op het zendingsveld ze toepasten? Of, men heeft toch zeker nooit gezegd, dat de kerk zich de beschikking over de paedagogiek als wetenschap toeëigent, zoodra de kerk terwille van de eigen kerkelijke huishouding, - in dit geval de catechese - zich methodisch de beste methode van het catechiseeren laat indenken door paedagogen uit haar midden? Dit alles raakt de kwestie van verleening van formeel-wetenschappelijke graden niet, zegt men. Maar hier verwijs ik naar § 5 en § 6 en naar wat nog volgt.

ad b. Daarom wil ik met klem op de noodzakelijkheid wijzen, om aan de tweede vraag, die ik stelde, aandacht te verleenen. Waaróm doet ‘de kerk’ iets, als zij het doet? In dit geval moet dan eigenlijk de vraag zóó gesteld worden: waarom geeft de kerk aan een college van daartoe volgens haar meening door den Vader der Geesten en den vleeschgeworden Logos en den Heiligen Geest geschikt gemaakte mannen opdracht, iets voor haar en te haren behoeve te doen?

Hier is tweeërlei mogelijkheid te onderscheiden.

De eerste is deze: de kerk kan ‘iets doen’ omdat zij meent, dat het tot háár allereigenlijkste taak behoort, tot de taak, die aan haar leven inhaerent is, tot de taak, die met haar léven samenhangt, en die niemand anders in de wereld kan vervullen.

Of - en ziedaar de tweede mogelijkheid - zij kan ‘iets doen’ (vergeet nu weer de scherpere vraagstelling van daareven niet) terwille van een praktisch belang, om haar eigen kerkelijke huishouding, terwille van haar organisatie, haar praktische inrichting, haar zorg voor de toekomst, haar praktische aanwending van de gaven, en krachten, en middelen, en fondsen, waarover de God der genade haar de beschikking gaf, opdat ze daarmee Hem zelf weer zou dienen in haar bepaald essentieele bestaansvormen en -functies, toen Hij haar zeggen liet: alles is uwe (ook de wetenschap), doch (en hier verheft zij zich, mèt de wetenschap, bóven de niet-kerkelijke wetenschapsverrichting) doch gij zijt, met al wat gij hebt en doet (ook met uw wetenschap) van Christus, en Christus is Gods.

* _* *

Onderscheidt men nu in deze dingen wel, dan meen ik, dat de indertijd door Dr A. Kuyper¹⁾ gegeven qualificatie van hetgeen

1) Men vergeve mij, dat ik dien naam telkens noem; ik doe dat, met het recht van ieder, die als gereformeerd kerklid hem op de synode van zijn kerken heeft zien komen met het bepaalde doel, om Kampen het promotierecht te onthouden; èn uit de praktische overweging, dat velen, ook nog in den laatsten tijd, op dit bepaalde punt zijn redeneering overnemen; in de kerkelijke pers zijn Dr Kuyper's uitlatingen te dezen zonder kommentaar overgenomen, en het meerderheidsrapport zinspeelt er ook op.

[p. 64]

de voorstanders van Kampens afbouw wilden, alsof dit n.l. zou uitloopen op een ‘Calvinistisch kerkgeheel’, dat ‘zich de beschikking over het doctoraat toeëigende’, zacht gesproken, overdrijft. Het is dezelfde overdrijving, nu naar de toekomst gekeerd, als die wij ook het woord hoorden nemen ten aanzien van het verleden, in de welbekende uitspraken over de Middeleeuwen, den paus en ‘de Kerk’, die dan de wetenschap hadden ‘geknecht’. En die overdrijving is nog iets méér dan slechts overdrijving. Overdrijving houdt nog altijd de zaak, waar het op aankomt, vast. Maar hier wordt één van de vele onderscheidingen, die Dr Kuyper zelf zoo meesterlijk ons heeft willen leeren, stillekens, en onbedoeld, wegge-werkt: de onderscheiding n.l. tusschen kerkelijk wézens-werk, èn werk van de kerk, dat haar praktisch-huishoudelijk dient; alsmede de onderscheiding tusschen wat de kerk zelf doet, strikt genomen, èn wat zij, zonder het zelf te doen, opdraagt aan eenigen van haar zonen, altijd binnen het groote kerk-verband, en met de beperking van het aan de kerk gegeven mandaat in den breedsten zin van het woord.

Keert men nu tot de nuchtere probleemstelling terug, dan constateer ik: dat onder ons niemand er aan denkt, de kerk voor te stellen, dat zij ‘beschikke over het doctoraat’, of ook maar dat ‘de kerk’ ‘de’ wetenschap zou gaan ‘beoefenen’. Wanneer een huismoeder de wasch van haar man en kinderen verzorgt, richt zij geen wasscherij in; dit gebeurt slechts, als zij daarvan een beroep maakt, en alle mógelijke ‘wasschen’ aanneemt; maar in het eerste geval verzorgt zij haar gezin, en dàt is haar eigen taak. Wanneer een huisvader zijn tuin bewerkt, om zijn gezin aan groente te helpen, dan heeft hij zich niet aan het ‘tuindersbedrijf’ overgegeven, want hij beperkt zich tot zijn gezins-taak, en gaat daar niet buiten.

En zoo zal het ook met de kerk staan.

Ik weet het wel - en voorzie de tegenwerping - men zal zeggen: die laatste vier woorden zijn voor u de fatale woorden: daar hangen we u aan op in den promotiehof. De man gaat daar niet buiten, zegt ge zelf; zoodra hij dat doet, is hij inderdaad bezig, het ‘tuindersbedrijf’ uit te oefenen. En, zoo hoor ik dan verder weer tegenwerpen: het Kamper werk is, voorzoover het opgaat in het opleiden tot het candidaatsexamen (het gevraagde

[p. 65]

minimum) inderdaad te vergelijken met de moeder, die de wasch van het gezin ‘doet’, den vader, die voor zijn gezin den tuin verzorgt; doch zoodra dan ook de kerkelijke opleidingsschool buiten het candidaatsexamen werken gaat, neemt zij een ‘wasch’ aan, die buiten haar taak ligt, neemt zij tuiniersarbeid aan, die niet voor het gezin dient, ‘doet’ zij dus aan ‘wasscherij’ en ‘tuinderij’.

Ik aanvaard deze tegenwerping evenwel niet. Want ik heb reeds boven (§ 5 en § 6) betoogd, dat inderdaad de uitbreiding van de Theol. School haar eigen leven ten goede komt, ook voor het opleidings-doel¹⁾; dat ook de kerken zelf de vrucht er van zullen plukken, dat wel degelijk de instelling van doctorale studiën de kerkelijke huishouding dient. Wil iemand hier precies grenzen trekken? Maar het leven zou hem uitlachen, en onze jaren en jaren en jaren gevolgde kerkelijke praxis ook.

En nu vraag ik het: is dat bij God verboden, dat de kerk, vrij, zelfstandig, gelegenheid geeft aan haar kinderen, die zich voor hun leven willen geven, om zich te bekwamen voor het leven, en om hun studiën, waarmee zij God en de kerk willen dienen, te ‘voltooien’? Laat de academische term, die van ‘voltooien’ spreekt, ons toch als kerk eindelijk eens laten begrijpen, dat wij niet onvoltooide dingen moeten doen, eeuw in, eeuw uit: want daar komt een principieele bestrijding toe: het màg niet van Godswege, het mag dus niet tot den dag van Christus toe, tenzij dan - in noodgeval²⁾.

* _* *

1) Op gevaar af, dat men dit woord zal misbruiken, zeg ik toch, dat m.i. Kampen op den duur (afgedacht nu van de persoonlijke qualiteiten van de daar werkende hoogleeraren) als inrichting van hooger onderwijs altijd het essentieele daarvan missen zal, als niet het geheel der theologische wetenschap daar systematisch in het school-proces overzien wordt. Mag Kampen als hoogeschool niet tot den bodem afsteken, dan moet Kampen (nog eens, als hoogeschool) altijd leentje-buur spelen. Dit is elke hoogeschool onwaardig.

2) Men redeneert: in den regel, als er dus geen noodstand is, moet het niet, omdat het niet mag. Alleen als er nood is (er nergens gereformeerde wetenschap te vinden is) mag het wel. Ik stel daartegenover: als het niet mág, dán mag het nooit. nood breekt de wet niet, nooit. Dat is maar een ongereformeerd spreekwoord: nood breekt wet. Als david de toonbrooden eet, breekt hij den zin der wet niet, doch vervult ze: want de ‘zin’ der toonbrooden was: dat de natuur opklimme tot de genade; en alzoo was het, toen David in zijn geval de toonbrooden at. Toen werd de vader van den Christus, de Christus zelf, in het leven gehouden, want de toonbrooden waren ook van Christus, Hij was het einde ervan. Dat de priesters en ook David zelf dit niet begrepen, is juist hun ongeestelijkheid of oudtestamentische kortzichtigheid: zij zien Christus niet, noch de òpheffing van de natuur tot de genade. Zij redeneerden, goedmoedig-liberaal: geef den stumper de toonbrooden maar: nood breekt wet. Maar Christus zegt later, als hoogste verklaarder van wet en geschiedenis: die brooden kwamen nu juist op hun goede plaats, n.l. bij den vleeschelijken vader van Christus, ze dienden als vrucht van Israels akker, juist heden de heilshistorie en den God der genade zóó prachtig, als ze anders nooit in de gelegenheid waren te doen. De wet was niet gebroken, maar op een ongedacht-heerlijke wijze vervuld: het was al een begin van de komende werkelijkheid, als het vleeschgeworden Woord brood straks eet op aarde: de natuur, die de genade dient. - Precies zoo staat het ook met de priesters, die op den sabbath in den tempel dubbel (handen)werk verrichten, en toch niet schuldig zijn, want die handenarbeid is wel voor anderen een schending van de sabbatswet, maar voor de priesters niet, want zij dienen zoo door de natuur de genade. Daarom past Christus ook zijn eigen, van de dagen van David - het vervolgde Woord - en van de dagen der priesters (op sabbath dubbel werk doende) wetten, zijn eigen wetten, toe, als hij op den sabbath koren-aren met de hand fijnmaalt (d.w.z. volgens Joden en ook volgens Christus: molenaarswerk doet, Christus aanvaardt die schijnbare ‘overdrijving’ graag, want inderdaad: het kleinste, korenaren fijnmalen, is met het grootste, molenaarswerk doen, één voor God); of als hij op den sabbath die korenaren vooraf plukt (d.w.z. volgens de Joden, èn volgens Christus zelf: oogst). Want Christus ‘redt zich er niet uit’ met de ongeestelijke uitvlucht, dat een ‘paar’ halmen geen korenveld zijn, en dat fijnmalen geen molenaarswerk is, enz. doch hij handhaaft zich als Logos met de openbaringsverkondiging: dat hier de natuur de genade dient, dat ze hier op haar plaats komt, dat dus hier de zin van de sabbathswet heerlijk vervuld wordt. M.a.w.: Hij zegt nooit: nood breekt wet.
Men vergeve mij deze uitweiding. Ik wil ermee zeggen: één van beide: men moet verklaren: de kerk màg het niet, maar dan mag zij het niet, al hebben we in geen honderd jaar één gereformeerde universiteit te wachten (nood breekt geen wet), òf: men moet zeggen: als het ooit mag, dàn màg het nu ook, dan is het maar een kwestie van praktijk. Mijns inziens weerspreekt het meerderheidsrapport zich, voorzoover het n.l. de kerk iets in dezen verbieden wil, als het schrijft: ‘wij voor ons meenen ook niet, precies te kunnen uitmaken, wat eene kerk in bepaalde gevallen zou mógen doen; op velerlei terrein kan de nood des levens soms nopen, dingen te doen, waartoe men naar den gewonen regel niet geroepen is.’ Hiermee kan ik het niet eens zijn: een wet, een roeping, geldt voor alle dagen. En voor alle tijden. Indien men meent, dat het wèl zou mogen, wat velen voor Kampen vragen, als er nood was, laat men dan erkennen, dat op dit standpunt van een principieel verbod geen sprake mag zijn, maar dat men staat voor een kwestie van praktijk. Niet, dat ik ze zoo zie; maar als degenen, die nu tegenhouden, het zoo wilden zien, waren we een eind op weg naar de zuivere afbakening van de wederzijdsche gezichtsvelden. Als het ooit mag, dan mag het ook nu, en dan zeg ik: geef Kampen zijn normalen uit- en afbouw, al kwamen er ook in één jaar honderd vrije universiteiten.

[p. 66]

Zoo willen wij dus de kerk geenszins de pretentie opdringen, dat haar ‘de wetenschap’ is toebetrouwd; wij hebben van haar grootere dingen te spreken, ‘en met de zaligheid gevoegd’. Wij willen haar niet buiten eigen terrein doen treden, zooals b.v. zij, die als kerk willen waken¹⁾, dat de vrijheid der wetenschap niet geknot worden zal (laat daar de wetenschap maar voor zorgen, die heeft deze kerkelijke voogdij niet noodig).

1) Ik las ergens een officieel voorstel, waarin o.m. hiervan sprake is.

[p. 67]

Neen, keeren we liever den penning om: niet de kerk beschikt over de wetenschap, maar de kerk wórdt beschikt tot háár wetenschap. De wetenschap, die haar dient in het leven van haar ‘gezin’, de wetenschap, waardoor zij hetgeen haar is toebetrouwd, hetgeen haar is geopenbaard, hetgeen haar is gezegd, indenkt. Moet zij er af blijven? Maar zij kan het niet láten! Want het ‘kennen’ der kerk is naar zijn oorsprong en wezen wel iets gansch anders dan het kennen der wetenschap, doch zoodra het zich in deze wereld oriënteert, en tegenover de negatie, handhaven, en in eigen taal belijden wil, heeft het in deze wereld de vormen, de methoden der wetenschap noodig. Haar leven dringt erheen. Wie de kerk verbieden wil, zelf te laten werken, ook als instituut, door van haar aangewezen theologen, voor de theologische wetenschap, die dwingt de kerk, van de dagen van Adam af tot op den dag van Christus' wederkomst toe, immer leentje-buur te spelen; die noopt haar, haar werk te doen, naar binnen en naar buiten, met oogen, die ‘de wetenschap’ eerst openen moet; die verklaart de logische onmondigheid tot den duren prijs van haar heils-‘sieraad’. Evenwel, al haar prijzen zijn betaald. O, zeker, alle wetenschap, die Selbstzweck is, die is in de kerk, geestelijk gesproken, hoererij, roof, gepleegd aan de tijden, de werk-tijden, die haar van God gegeven zijn, een keeren van den rug tot den in hoogste openbaring in haar sprekenden God, en een keeren van het gelaat naar de schepping, die Hij gewrocht heeft. Maar een wetenschap, die de kerk verricht voor versteviging van eigen leven, voor zelfbezinning, voor uitgaand getuigenis, voor dieper bewustwording, ook langs institutairen weg, in alles, wat zij als kerk te doen heeft, zùlk een wetenschap is het openen van de oogen, eer zij een offer brengt; het erkennen, dat zij niet heeft te leenen bij de (armere) wereld, noch als instituut heeft te wachten op het misschien trager, althans - menschelijk gesproken - immer toevallig werkende of niet-werkende organisme, maar dat zij van God ontvangen heeft, niet alleen de ambtelijke verrichting, doch ook het vermogen, en de taak, om die ambtelijke verrichtingen systematisch in te denken, tot in den bodem toe, en ze, alweer systematisch te verbinden in de eenheid van den geopenbaarden God, en van Zijn werk.

Waarlijk, de kerk kan het niet láten.

Haar is het profetische ambt toebetrouwd. Maar moet zij de waarheid belijden, zonder ze methodisch ingedacht te hebben? Moet zij denken en belijden, alleen maar in begrippen en woorden, alleen maar langs wegen en in methoden, die de wetenschap van elken tijd buiten haar om gevonden heeft? Of mag ze enkel maar

[p. 68]

critisch proeven, wat de wetenschap haar heeft overgegeven? En dan zonder haar (in dat geval op de wetenschap toegepaste) critische geloofs-normen ook wetenschappelijk te formuleeren. Maar dit ware negativisme, criticisme, geen bewust spreken van de waarheid Gods. En die critiek werd hoogmoed, onder den schijn van geloofszekerheid. Of moet zij als instituut maar afwachten, wat uit het ‘organische’ leven opkomt? Maar dan is profeteeren, voorzoover het het instituut betreft, alleen maar afhankelijk van de meerdere of mindere werking van den Geest in het organisch leven der kerk; ons is echter voorgehouden, dat het instituut der kerk er is, o.m. ook, om geestelijke gaven, die de Geest schenkt, te leiden, en haar vrucht in te zamelen, en te regelen (die afhankelijkheid blijft dus, doch neemt de regeeringsdaad niet weg; prikkelt ze veeleer).

En zoo kunnen we verder gaan. De kerk is het koninklijk ambt toebetrouwd. Maar mag zij het object van haar heerschappij, en het veld van haar heerschappij, en de termen van haar heerschappij niet bewust en methodisch indenken, zelfstandig, door haar organen?

Aan de kerk is het priesterlijk ambt toebetrouwd; maar is het haar verboden, de gronden, de manier, de draagwijdte van haar priesterlijken dienst zelfstandig in te denken? Als de kerk niet haar eigen wetenschappelijken drang, door haar geloof gewekt, mag ‘vieren’, dan gaat zij als kerk, in institutairen vorm, ik zeg niet, als een blinde door de wereld heen, maar toch wel als een, die geen stap kan zetten op den weg, die vóór haar ligt, of ze moet wachten, tot van buiten haar iemand zoo goedertieren is, een weg te effenen, en een handwijzer te zetten. Ze kan dan enkel maar terugzien op de afgelegde baan, die... verloren gaat in een chaos van wegen en dool-wegen als alleen ‘wetenschap’ weg-werkster was, zonder geloof en belijdenis. Ja, die halve onmondig-verklaring van de kerk, dat is een van die dingen, die me wel eens pijn kunnen doen; en men zou een geistesgeschichtliche studie van separatie en doleantie moeten schrijven, geloof ik, om dit permanent verschijnsel in de kerk zelf te kunnen verklaren en te kunnen... vergeven.¹⁾

Zelfs geloof ik, dat het een zegen zou zijn voor de kerk, de verscheurde kerk, in het algemeen, als elk kerkelijk instituut, zich, zonder eenigszins ‘de’ wetenschap haar vrijen gang te betwisten, en zonder het oog te sluiten voor wat ook daarin de Logos nog geven wil, zich tot heilige roeping stelde: haar eigen problemen, haar eigen speciale problemen, in te denken volgens methode, en,

1) Om misverstand te voorkomen: ik zoek de schuld aan beide kanten.

[p. 69]

om haar kinderen, ook: in schoolverband. Iemand, die misschien bij ondergeteekende een onderstelde gevoelige snaar wilde raken, zei eens tot mij: man, schrijf toch niet over dat promotierecht, want als Kampen vandaag begint, dan pakt Apeldoorn morgen aan; en waar is het eind? Ik heb dat naast me neergelegd, want in Apeldoorn is een zuivere - niet formeel-wetenschappelijk ingerichte - opleidingsschool, en is niet wat Kampen heeft na 1896. Maar overigens zeg ik: stel eens, dat de chr. geref. geschikt waren voor het hebben van een chr. geref. hoogeschool, dan waren ze gedwongen - nu zijn ze het reeds - methodisch-wetenschappelijk in te denken het speciaal christelijk-gereformeerde. Ik zou daartoe geen kans zien, en ik geloof, dat zij er zelf ook geen kans toe zouden zien, want ‘het’ christelijk-gereformeerde bestaat niet; er bestaan alleen: christelijke gereformeerden. Als een kerk zoo gedwongen werd, zichzelf opwekte, om haar bestaan, haar specifieke prediking, te legitimeeren in theologischen zin, te zien, ob sie ‘möglich’ sei, zou dan de katholiciteit van het christendom, de eenheid van het geloovig-wetenschappelijk denken niet bevorderd worden? Voor klare wetenschap wijken alle fabeltjes. De kerken kunnen zoo angstig gemakkelijk onzin spreken, want ze laten de wetenschap maar loopen.

Ik wil maar zeggen: de gehoorzame, nederige kerk kan het niet láten, háár drieërlei ambtelijke verrichtingen en genadegeschenken methodisch in te denken, en ze weer onderling te verbinden in de diepste vragen van geloovige theologie. Geen doel, maar enkel middel. Als zij haar altaar bouwt, dan zal ze het bestek van de trappen van het altaar zelf teekenen. De mathematische verhoudingen daarvan - we houden de beeldspraak even vol - moge ze vinden, geteekend door menschen buiten haar, afgodendienaars, of vrije geesten uit haar eigen kring, ze zal alles wat ze vindt, dankbaar gebruiken, want alles is van haar, maar: ze zal over alles wat ze vindt critisch haar geest doen gaan, en schöpferisch ook zelf de trappen teekenen, en ontwerpen, en leggen, de trappen van haar altaar. Ze lééft van het vinden niet. Zóó zal ze haar altaartrappen betreden, het offer in de hand, het offer onder den voet, het offer in den geest, en die alle verbonden door wat de bijbel noemt het ‘hart’. Niet-kerkelijke wetenschap, die zij een werken van den geest, uit een hart, dat niet-kerkelijk is. Maar de wetenschap der kerk - dáárin beweegt háár hart den geest.

* _* *

[p. 70]

Uit het gezegde blijkt wel, dat daarom de vergelijkingsgewijs ter sprake gebrachte verhouding van lastgever - lasthebber (kerk en Theol. School) me niet de eenige vergelijking schijnt, waarmee men hier werken kan. Zeker, in de lijn van het bovenstaande ligt óók, dat de lastgeefster (de kerk) de roeping heeft, het haar toegewezen object der (geloofs) kennis bewust, en tot den grond, in te denken, en dat het voorts profijtelijk voor haar is, dit te doen in schoolverband. In zooverre neem ik het gebruikte beeld graag over, en kan mij niet overtuigen, dat de vergelijking lastgever - lastnemer in den weg staat aan wat voor Kampen gevraagd wordt. Maar het beeld zèlf is - gelijk elk beeld - eenzijdig. Lastgever en lasthebber zijn twee, betrekkelijk los van elkaar werkende, machten. Gebruikt men evenwel het (ook bijbelsch) beeld van het lichaam, met oog, oor, hand, voet, dan ziet niet het heele lichaam, hoort niet het heele lichaam, werkt niet het heele lichaam, loopt niet het heele lichaam ìn al zijn deelen, maar het lichaam heeft den last te leven, en te werken, en vervult dezen last nu door bizondere levensfuncties ‘op te dragen’ aan bizondere lichaamsorganen. Zóó zal ook niet ‘de kerk’ in àl haar leden, in heel haar instituut, de wetenschap beoefenen, maar haar algemeenen last: God kennen met heel het verstand, met heel de ziel, met heel het hart, en met alle krachten, zal zij onder meer vervullen door een bizondere levensfunctie in dit algemeene levenswerk op te dragen aan een bepaald orgaan. Het komt hier op de opdracht aan; aan ‘de’ wetenschap kàn de kerk geen opdrachten geven. En haar kinderen, in wien God daartoe ‘iets gelegd heeft’, zal zij daardoor en daartoe opwekken: daar is dan het schoolverband, dat trouwens reeds eenmaal gegeven is, sinds 1896. Wàs dat schoolverband er niet, dan stond de kwestie anders. Nu het er is, kan men volstaan met de vraag: is het verboden? Zoo neen, ga dan door tot het eind.

* _* *

Zoodat ik, aan het eind van dit hoofdstuk gekomen, naar het slot van het vorige teruggrijp, en Myconius nazeg, maar dan een beetje vrij: zijt gij zoo bang voor de vrijheid van de wetenschap? Wees liever verheugd over de vrijheid van de kerk. En zorg, dat deze erkend blijve. De wetenschap zal voor het háre zorgen. Voor die zorg is de kerk inderdáád onbevoegd. Karlstadt had indertijd gewetensbezwaar tegen promoties in de theologische faculteit in het algemeen (Matth. 23:10); maar juist tegenover hèm moest

[p. 71]

Myconius de onafhankelijkheid van de kerk ten aanzien van de universiteit verdedigen.¹⁾

Misschien was dat niet heelemaal een toeval.

Evenmin als het toeval was, dat Melanchthon, in wien reformatie en humanisme getrouwd waren, op theologische promoties aandrong. Zet men hém dan weer naast Calvijn met zijn Academie, dan wordt de zaak pas goed. Want Calvijns Academie promoveerde niet, zoo wordt ons verhaald. Och neen, Calvijn kon ook alles niet, wat hij wilde, en Melanchthon werkte alles niet weg, wat wij zouden willen wegwerken (overheids-autoriteit). Maar als Melanchthon van alle academies zegt, dat ze zonder ‘disputationes’ (een onderdeel gewoonlijk van de promoties) den naam van academie eigenlijk niet waard zijn, en men hóórt hem dat zeggen ook dus per consequentiam met betrekking tot de Academie van Calvijn, dan geloof ik, dat Melanchthon, staande voor het feit, dat er nu eenmaal in Kampen zoo iets is als wat Calvijn in Genève had, zou zeggen: praat toch niet langer, gebruik toch de vrijheid, die ge hebt, want anders ziet het er op den duur voor Kampen niet best uit: postremo schola sine disputatione prorsus friget, nec meretur nomen Academiae²⁾. Hetgeen gezegd is: het gaat hier om den normalen afbouw van Kampen, en anders gaat het er achteruit, verzandt op den duur daar het leven, en wordt er de warme levensbeweging tenslotte gemist. Precies zooals Johannes Sturm in Strassburg zeide: een school, die geen graden verleenen kan, wordt in haar bloei belemmerd.

Staat in uw vrijheid om der wille van de praktijk.

Want de leus der kerk is geen andere, dan dat zij vrij is. Van haar is de ‘Freiheit von’, en óók de ‘Freiheit zu’. De negatieve vrijheid vàn alle buiten haar opkomende wetenschap, én de positieve vrijheid tòt het scheppen van wegen, die haar kunnen leiden tot haar van God gestelde doel.

1) Paulsen, a.w., Wolf, a.w. daar ook litteratuurvermelding.

2) Adhortatio ad frequentandas disputationes ad lectores facta per Decanum collegii facultatis artium Vitebergae. Corp. Ref., ed. C.G. Bretschneider, vol. X, 1842, kolom 914/5.