|
| |
| |
| |
De adem en de ruimten van het woord
If I hammer, If I recall in, and keep calling in, the breath, the breathing as distinguished from the hearing, it is for cause, it is to insist upon a part that breath plays in verse which has not (due, I think, to the smothering of the power of the line by too set a concept of foot) has not been sufficiently observed or practiced, but which has to be if verse is to advance to its proper force and place in the day, now, and ahead.
Charles Olson Projective verse
omdat hij ademt kent hij ritme
omdat het bloed in zijn aderen klopt
omdat hij in stroomversnellingen leeft
omdat hij woedend is vloekt hij stakkato
omdat hij kan dansen laat hij woorden dansen
omdat hij zich ergert gromt hij
omdat hij zich verbaast zwijgt hij
omdat hij uit ritme geboren werd kent hij ritme
omdat zijn eerste geluid een schreeuw was, een snik
| |
| |
omdat hij snikt en schreeuwt kent hij ritme
omdat de adem in zijn keel kan stokken
omdat hij kan praten, fluiten, huilen, flemen, keuvelen, leuteren, zwijgen, stotteren
omdat hij één bal uitdijende beweging is
‘Verse now, 1950 (Amerikaanse vijftiger, internationaal in de lucht) if it is to go ahead, if it is to be of essential use, must, I take it, catch up and put into itself certain laws and possibilities of the breath, of the breathing of the man who writes as well as of his listenings.
leven zien en doorstaan in ademsvormen
in ritmische eenheden stem
die de syntaxis doorsníjden
de tocht van de adem “vrijer” verdelen
vormen versnijden en samenvoegen
buren die elkaar niet kenden
de adem verdeelt zich op nieuwe ritmen
één schreeuw van emotie dekt het moment
zijn ogen, zijn handen, zijn voeten, zijn buik
| |
| |
de figuren die wij denken
en vorm is nooit meer dan een uitbreiding van inhoud
de dichter aan het werk is een verwachting
hij reconstrueert kwasi mechanismen die hem in staat stellen
hem de energie terug te geven die ze hem kostten en
want adem laat al de stem-kracht van de taal weer toe
hoorbaar doorbreekt zij de barrières
grammaticale overleveringen
de bloedsomloop van de maker
Al het gepraat van de wereld kan in onderling samenhangende op ritme en ademskracht gebouwde vormen weer stem krijgen. Waar de “logische” lijn moet ontbreken, neemt het ritme de lijn over, de tocht van de adem. Zo worden boeken ademtochten en daarmee samengestelde klankeenheden, composities waarin de mens zich vrij kan bewegen, interpreterend zichzelf en de wereld.
| |
| |
wij bewegen ons weer in de gestalte der stem
de bewegende vormen het woord
bloot staat hij aan beweging, inval, interval, interventie en inventie
bloot aan het ritme dat hij moet regelen
paard en draf en berijder
beweegt zich de schaar en knipt
nieuwe ruimten van beweging
want de taal is de gehele mens en al zijn mogelijkheden
lopen en dansen, zegt Valéry, is proza en poëzie.
het ene proza het andere poëzie
maar er zijn meer gebaren van taal
de korte de lange de omhelzende de verzwelgende
de terugkerende de heengaande de komende
de schaduwende de lachende snikkende
de onderbroken de verbindende
de verbrekende de herkende
de onherkende samen één in de éne beweging mens
de stotterende stamelende
een nieuwe dramatiek van doorsneden
de duizenden gebaren van taal
| |
| |
maar één verschijnsel van ruimere werking
tot op de grond van vroeger
Schrijven ligt twintig jaar achter op het schilderen. Ik stel voor de schildertechnieken toe te passen op het schrijven; eenvoudige en onmiddellijke dingen als collage en montage,’ schrijft Brion Gysin, vriend, schilder en medewerker van William Burroughs. Hij werkte volgens de ‘cut-up’ methode. Hij sneed pagina's van boeken of kranten in de lengte door en met de brokstukken stelde hij nieuwe zinnen samen. De gevolgen kunnen natuurlijk kinderachtig zijn, maar ook inspirerend. Het ligt eraan wie het doet. Gebruik je eigen woorden of die van anderen en snel zul je erachter komen dat er geen eigen woorden bestaan. Woorden behoren niemand toe. Woorden hebben een kracht van zichzelf en iedereen kan ze in actie brengen, kan ze laten werken. De woorden en zinsdelen via zijn ‘cut-up’ methode uit hun verband gerukt en willekeurig weer met andere ver- | |
| |
bonden, geven de woorden, zoals hij het uitdrukt, een eigen spinnende kracht, ‘echoing out as the words of a potent phrase are permutated into an expanding ripple of meanings which they did not seem to be capable of when they were struck and then stuck into that phrase.’
Dichters moeten de woorden bevrijden van hun vaste plaats en betekenissen om ze een nieuwe werkkracht te geven in een nieuw ritme. Met Valéry zegt Brion Gysin: schrijvers bezitten geen woorden, zij lenen van de taal. ‘Since when do words belong to anybody? “Your very own words”, indeed! And who are you?’
Brokkelige stukken advertentietekst kunnen plotseling beladen worden met een vreemde intrigerende betekenis, waardoor ze als kiemcel gaan werken voor nieuwe ritmische eenheden taal.
de taal die gehoord wordt
de taal die gesproken wordt
die zij uit zichzelf kiest
betekent: de vrijheid een stem geven
Dankzij de moderne informatie-, memoreer- en transport-methoden heeft de taal een stuk vrijheid teruggekregen: een gebied van vrije exploitatie voor en van zichzelf. De
| |
| |
adem heeft geen vastgestelde pauzes en haltes meer. De adem kan vrij uitgaan. De Yogi's zagen in dit experiment met de adem reeds een weg tot ‘eenwording met de realiteit’. De adem controleren en hem in klankomschreven betekenissen ritmisch geformeerde behuizingen laten bouwen, ruimten die van elkaar uitgaan, in elkaar overlopen, elkaar bezingen en tegenspreken, elkaar voortzetten in onderbreking, opdat de stem de wereld der fenomenen kan omvatten en gestalte geven.
Ademtechniek zou de vorm van nog te schrijven boeken ten goede komen. Te lang is de taal het transportmiddel geweest, aanduiding van een handeling, en zelden zichzelf.
‘The Coming into life of the child...’ Robert Duncan's Notes On Poetics Regarding Olsons Maimus:
‘...that the breath-blood circulation be gaind, an interjection! the levels of the passions and inspiration in phrases; second, that focus be gaind, a substantive, the level of vison; and third, the complex of muscular gains that are included in taking hold and balancing, verbs, but more, the movement of the language, the level of the ear, the hand, and the foot. All these incorporated in measure’
Alles in maat, in ritme, in beweging. De bevrijding van het taalgebruik is de hele tendens waarin de moderne literatuur is voorgegaan en nog voorgaat. Spreektaal, kindertaal, primitieve talen, maar ook moderne termen uit wetenschap, uit reclame, uit cliques en clans, voor- en achterbuurten werden binnen de taal gehaald, vroegen om ruimte, kregen die en veranderden het ‘zins’-verband grondig. Een vrijer gebruik ontstond. Want vorm is altijd een uit- | |
| |
breiding van de inhoud. De orde, de prosodie werd meer en meer toevertrouwd aan de adem, het oor en de stem. Zo verheft zich de mens uit de oude voorschriften, geeft zijn borstkas ruimte en ademt op. Hij stelt een nieuw teken op van macht en onmacht, van leven en dood. Hij overademt de oude formules en weet wat traditie betekent: basisvormen van adem, uitgangswegen, gekristalliseerde ervaringen, een vat vol mogelijkheden als men er het deksel afhaalt. Dan worden de mogelijkheden hoorbaar, de verschuivingen aanvaardbaar.
Grotere ritmische eenheden zullen het verhaal, de ‘story’, de roman gaan vervangen, of althans naast de bestaande genres hun plaats innemen. Maar ook binnen de bestaande genres zal men aan deze benaderings- en vormingsmethode niet ontkomen. Tenslotte zullen de lezers eraan moeten wennen, of beter op voorbereid moeten worden. De critici niet minder. In een wereld waar alle voorposten van het front in beweging zijn, zullen het leger en de achterhoede moeten volgen. De verbindingstroepen worden erop getraind, of zullen zich vanzelf afscheiden.
Een vorm is altijd een ordening waarin méér werkelijkheid verpakt kan worden. Het is daardoor ook altijd een ritmische ordening. ‘De letterkunde daarentegen ondervond de gebondenheid door het woord en de zin. Als “kunst” was het haar evenwel mogelijk tot zekere hoogte beelding van enkel rythme te worden. Door uitsluiting van de logica - hetgeen redelijke letterkunde tot onzin maakt maar wat in kunst zeer goed mogelijk is - werd de vorm verbroken, opgeheven en het rythme bevrijd,’ aldus Mondriaan
| |
| |
in zijn opstel De Jazz en de Neo-Plastiek in 1927, i 10. Door te erkennen dat er verschillende ervaringsniveaus bestaan die alle hun eigen ‘logica’ hebben, werd de moderne mens zich ervan bewust dat ‘logica’ even betrekkelijk is als het leven zelf, dat het slechts werkt en geldt voor dat éne niveau. Door deze verschillende ‘logische’ ordeningen met elkaar te verbinden, schiep hij nieuwe ordes, nieuwe ritmen. Hij deed dat op alle gebieden van zijn bestaan.
Ik haal nog een paar zinnen aan uit Mondriaan's opstel: ‘De Jazz kent den druk van den arbeid niet. Het orkest werkt als spelende. En zo vinden we in de “bar” reeds de illusie van wat de nieuwe cultuur, op andere wijze en gesublimeerd, zal inhouden.’ ‘Er is geen leegte, geen verveling: het rythme vult alles zonder nieuwen druk te scheppen: omdat het niet tot vorm komt.’
Vloeiende beweging is er geschapen ten bewijze dat de mens het vloeiende teken op aarde is, omdat hij essentieel beweging is. De moderne Europese muziek bevrijdde de noten van hun zang, de jazz gaf de mensen het ritme terug en daardoor het bewustzijn van zijn bewegingsmogelijkheden. De moderne componisten herontdekten het universum van geluiden, of lawaai zo men wil, om een nieuw universum van klanken op te bouwen. De moderne techniek was en is hun behulpzaam om de oude ordeningen te doorbreken en nieuwe klankeenheden op te bouwen.
‘Hoe intiem ons de taal ook is, hoe verankerd het denken in woorden in onze geest, zij blijft toch van statistische oorsprong en heeft zuiver praktische doeleinden. Dus moet het probleem van de dichter zijn aan dit praktische instrument
| |
| |
middelen te ontlenen om een essentieel onpraktisch werk te maken,’ aldus Valéry. Zodra de maker dat doet staat hij voor een vormprobleem dat altijd een ritmisch probleem is.
De oktopus heeft acht poten. Men kan proberen elke poot zijn eigen pijp te geven, maar de hele broek is altijd die acht pijpen tezamen. Zodra men één probleem aanroert roert men onmiddellijk in het hele proces van het maken, en in de maker. Afzonderlijkheid is juist het tegendeel van hetgeen men nastreeft.
De hele macht mens is in het geding en die macht geconcentreerd in de enkeling die haar uitlegt, die het uitzicht vrijhoudt en mooie werelden bouwt binnen de jacht op dissonanten en componist is voor hogere orden van de fluorescerende stoffen van de menselijke geest. Visie en visioen gaan samen om de mens in beweging te houden. Zij bewegen zich door de mensen en schenken hun gebaren verder dan het zicht der ogen, langer dan armen en benen, groter dan hun zichtbare lichaam. Vergezichten op de toekomstige handelingen der mensen, op hun gestalten van beweging, op de vreemdelingen, de lichtende en duistere die ons bewonen en samen de explosie mens vormen.
Alle deelproblemen komen in hem samen en zijn even zovele vaten met buskruit. Want deelproblemen zijn vaak gebaseerd op belangen die zich niet met elkaar laten rijmen. Dat het rijm in de poëzie tegenwoordig een slechte tijd heeft, is daaraan te wijten. De mens is een ingewikkelde organisatie van tegendelen, van leven en tegen-leven.
Het rijm heeft zijn dienst als geheugensteun vervuld. Het vat is in duigen gevallen. Oorzaak: de explosieve krachten
| |
| |
in de mens die zich niet éénzijdig laten beteugelen. Daarom kan de dichter Olson met recht zeggen: ‘form always is extension of content’.
Van de Franse natuurkundige Louis de Broglie wordt aangehaald in Le Matin des Magiciens: ‘Nous ne devons jamais oublier combien nos connaissances restent toujours limitées et de quelles évolutions imprévues elles sont susceptibles. Si la civilisation humaine subsiste, la physique pourra dans quelques siècles être aussi différente de la nôtre que celle-ci l'est de la physique d'Aristote.’
De grote ritmen en mogelijkheden van de mens worden altijd voorzien in kunst en wetenschap. De wetenschap heeft de stof tot golven energie teruggebracht, tot het ‘nulpunt van materie’. Zij heeft die opgeheven, om deze nieuwe bewegingseenheden te kunnen invoeren, die een juister beeld van de werkelijkheid van de ‘stof’ geven dan vroegere concepties. Dit zelfde nulpunt gaat de kunst door om het oog daarin te vinden en het zicht op de bewegingen niet zozeer van de stof maar van het stralingspatroon van de mens en de waaiervormige invloedssferen waarbinnen die op elkaar inwerken. Kortom: een nieuwe visie op de werkingen van de mens en de mensen onderling en de wijze waarop zij de ‘stof’ beïnvloeden en beheersen of erdoor beheerst worden. De plaats van de mens in het heelal van zijn mogelijkheden, de wijze waarop hij zich daarin beweegt, en al bewegende verandert. Dat is het materiaal van de dichter, de maker.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd