Verzameld werk. Deel 8

[p. 564]

De Tuchtelingen

Een ander verschijnsel van den tijd, dat zich vooral in Eerland voordeed, mag eveneens vermeld worden. Het is bekend dat de woelige geest die toen rondwaarde zich bij voorkeur meester maakte van ongezonde personen en dat de kwade heerscher, dit wetende, altijd zijn strikken net eerst legde voor zwakken en onwaardigen. Het is dan ook te begrijpen dat overal waar zijn invloed zich deed gelden de omwenteling der gewoonten bij de zedelijk gebrekkigen een aanvang nam, immers een willige bodem vanwaar zij zich gemakkelijk als een volkskwaal kon verbreiden. Bij sommige volkeren, bekend om hun gezondheid en beter bestand tegen besmetting, drong het bederf in een zijner vormen langzaam door, bij andere evenwel, die reeds lang de goede zeden in schijn ophielden, trad het verval plotseling in.

Het verschijnsel bij de Eerlanders was te merkwaardiger wegens de kracht van hun karakter, de onbevlektheid hunner zeden. Zij hadden een oude geschiedenis waarin van den beginne de standvastigheid hunner eigenschappen vermeld werd. Zeker bevond zich daaronder de een of andere welke men in een geordende samenleving als een ondeugd pleegt aan te merken, maar zij werd toch door zooveel deugdelijks vergezeld dat de Eerlanders terecht van oudsher op een goede faam konden bogen. En ook de enkele afkeurenswaardige meegeteld had de onveranderlijkheid van al hun eigenschappen veel tot die faam bijgedragen, ja, men had dezen menschen zelfs den bijnaam van oude pruiken gegeven omdat zij trouw hechtten aan de van hun voorvaderen overgeleverde eigenschappen, hetzij deugd, hetzij ondeugd genoemd al naar de omstandigheden.

Hun grootste ondeugd was de tuchteloosheid. Tallooze predikers, geslacht na geslacht, hadden gepoogd hun de leer bij te brengen dat de liefde tot de tucht gelijk staat met de liefde tot de wetenschap, zoon na vader had de voorgangers aangehoord maar, den vromen zin ten spijt, de leer niet aanvaard. Dit pleitte gelukkig voor de echtheid van hun aard. Een Eerlander liet zich geen liefde aanpraten die hij niet op natuurlijke wijze had ver-

[p. 565]

worven, hoe fraai zij hem ook zou staan. Van de tucht had hij zelfs zulk een afkeer dat verzet zijn eerste reactie was op een bevel. Er is een geval bekend van een burgemeester, een waardige grijsaard, die bepaald had dat de burgers aan de rechterzijde der straat moesten loopen en toen een diender hem beleefd herinnerde aan die bepaling, antwoordde hij: Commandeer je honden, en ging aan de linkerzijde loopen. De hoogste overheid had er dan ook, hoezeer tot haar leedwezen, reeds lang in berust dat de tuchteloosheid een bestendige eigenschap moest zijn.

Het is onnoodig van hun andere ondeugden te spreken, want die waren zoo gering dat zij niet telden. Liever wordt hier hun grootste deugd genoemd, de eerlijkheid. Mocht men de Gastoneezen huichelaars heeten, de Kallioten schoonsprekers, de Bulderen verdraaiers, de Eerlanders genoten terecht de faam van beproefde oprechtheid in handel en wandel. Zij waren dermate wars van leugen en veinzerij dat de eed er nooit geëischt werd omdat hun ja ja was, hun neen neen.

Deze twee hun ingeboren en voornaamste eigenschappen nu, de tuchteloosheid en de oprechtheid, verschenen vaak in uitersten en leidden dan, de eene tot losbandigheid, opstootjes en relletjes, de andere tot rondborstigheid krenkend voor des naasten eigenliefde. Daartegen hadden inheemsche leeraars en zedekundigen duizendmaal gewaarschuwd, steeds echter tevergeefs. Deze eigenschappen, sedert onheugelijke tijden overgeleverd, schenen zelfs met de uitwassen het onvergankelijk bezit des volks te zijn en waren dat ook, gelijk de geschiedenis bewees.

Hoe het zedenbederf tot Eerland doordrong doet hier niet ter zake. Men weet dat Probus, de rechtschapen bestuurder, jaar in jaar uit de natie gemaand had op haar zaak te letten en zich voor booze invloeden te vrijwaren, men weet ook dat de natie zijn raad in den wind sloeg en naar de raddraaiers luisterde, die haar knollen voor citroenen verkocht, eerst uit nieuwsgierigheid of vermaakzucht, dan wegens verzet tegen de overheid. Tot Probus genoodzaakt was zich terug te trekken, waarbij hij echter het vertrouwen in de toekomst niet verloor, overtuigd van de gezondheid en de kracht des volks. Wie, die de Eerlanders kende, zou daaraan getwijfeld hebben?

En nochtans, of er met een tooverstaf gezwaaid was, verzwond niet alleen de tuchteloosheid, maar ook de oprechtheid. Ieder-

[p. 566]

een, die Eerland kende, moest toegeven dat zich daar een groote verandering had voor gedaan.

De kwade heerscher, wiens identiteit nog verborgen was, hoewel men hem voor een gewonen sterveling hield en bij verscheiden namen aanduidde, had hier iets nieuws bedacht. Teneinde de dwingelandij over dit volk te vestigen trachtte hij de voornaamste eigenschappen uit te roeien en hij slaagde ook daarin, gelukkig, zooals men zien zal, slechts oogenschijnlijk. Een kwade heerscher is nooit een wijze, dit bleek ook thans.

De tuchteloosheid achtte hij gemakkelijk met geweld te onderdrukken. Een met volledige macht toegeruste hetman bleek zich op een dag de heerschappij des lands toegeëigend te hebben, omringd van geoefende trawanten, en dien eigen dag werd bij plakkaat bekend gemaakt aan welke orde de Eerlanders onderworpen waren, met een lijst der dwangmiddelen daarbij gevoegd, onder welke geeseling, galg en bijl nog de minste waren, hoewel nieuw voor Eerland.

Het eerste merkwaardige verschijnsel werd waargenomen. De inwoners, die nooit bevreesd waren hun meening uit te spreken, die nooit van hun hart een moordkuil maakten, zwegen als bij tooverslag. Zij, die zich altijd verzet hadden tegen ieder bevel, gehoorzaamden onderdanig de voorgeschreven orde. Vele bezadigden juichten dit toe. Een onaangename verrassing was dat een menigte overijverigen, zich niet beter gedragend dan lijfeigenen en kettinggangers, hand-en spandienst verleenden om hun landgenooten de tucht op te leggen, hetgeen de twijfel wettigde of het volk inderdaad zoo gezond was als Probus had gemeend.

De Eerlandsche samenleving werd grondig georganiseerd, gesystematiseerd, geclassificeerd zoodat er van de voormalige vrijheid waarin een ieder zich genoegelijk naar zijn aard kon ontwikkelen, geen zweempje overbleef. De menschen kregen nummers en kenden slechts één gebod: gehoorzamen.

Als men vraagt hoe dit mogelijk was zij in de eerste plaats genoemd de schrik, ingeboezemd door de tuchtiging welke de hetlieden elders hadden uitgeoefend. De vrees is een machtig middel om den mensch nederig te maken. Ten tweede was er het leger van ordebewaarders, openbare en verkapte.

Vrees en angst tezamen vernietigden niet alleen de tuchteloosheid, maar onderdrukten ook de oprechtheid.

[p. 567]

Er is niets nieuws onder de zon. Toen, een paar eeuwen tevoren, Gulliver door een hooggeleerde ondervraagd werd naar de gesteldheid in zijn eigen land, vertelde hij hem: Het grootste deel der natie bestaat uit verspieders en ontdekkers, getuigen, verklikkers en verklappers, aanbrengers, aanklagers, vervolgers, eedzweerders, allen door den staat bezoldigd.

Zoo erg was het in Eerland zeker niet, hoewel menigeen geloofde dat het nog erger was. Maar juist dit geloof, dat men niemand vertrouwen kon, dat iedereen die men tegenkwam een tuchtbewaarder was, een verklikker, een verrader, ondermijnde de oprechtheid. Niemand vertrouwde een ander meer, een ieder verdacht een ieder.

Mannen, die in vriendschap veertig jaren verbonden waren geweest, begroetten elkander met een waakzaam oog en spraken over onderwerpen waar geen van beiden belang in stelde, alleen om hun gedachten te verbergen. Echtelieden keken elkander loerend of achterdochtig aan. Zoons bespiedden hun vaders, vaders hun zoons, en kleine kinderen, die de volwassenen nabootsten, liepen met den vinger op de lippen. Zeker werd er gesproken, maar men sprak omdat het zwijgen verdacht kon worden en het woord had geen geluid. Er werd zelfs veel gesproken, meer dan voorheen, maar het klonk als wartaal, door niemand begrepen en daarom ook door niemand aangehoord. Zeker maakte de menschelijke stem gerucht in het land, maar wie luisterde hoorde dat het leugen was en waar niet gelogen werd, daar was het gerucht ledig. Gelukkig waren er vele Eerlanders in wie de aard ongeschonden was gebleven, maar zij konden de stem niet verheffen en zij fluisterden slechts. Daarom was het stil in het land.

De menschen werden bleek en mager en dit werd toegeschreven aan de orde ook in de voeding toegepast. Alsof men leeft van brood alleen. Zij werden mager en bleek omdat hun het karakter ontstolen was, hun ondeugd en hun deugd.

Maar men kan van eerlijken en tuchteloozen geen tuchtelingen en veinzers maken, want zelden beklijft een aangeleerde eigenschap.

Probus was een oude man en de kinderen van Eerland werden groot. Lang voor zij volwassen waren verhief Probus weer zijn stem om te vermanen dat een volk, dat het achter de mouw had, de slavernij verdiende en dat er een hooger goed bestond dan de

[p. 568]

belangen van handel en welvaart, onder welke namen men die ook vermomde. Hij had een oude stem, maar zij werd verstaan. De vromen, die getwijfeld hadden in het gebed, spraken weer met de oude zuiverheid in hun geluid, helder zeggend wat zij te zeggen hadden. De eerlijkheid, terneergeslagen en bedekt, ontwaakte, verrees, ging van het eene gelaat op het andere blinken, de beste eigenschap der menschen die God geviel. Eerlijk duurt het langst, klonk de juichkreet door het land. Dat in de eerste dagen vooral bij de jeugd, die het liegen nog niet verdroeg, de eerlijkheid zich overdreven uitte en menigeen kwetste, zal niemand verwonderen.

En natuurlijk verrees ook de tuchteloosheid uit haar verdooving.

Geheel onverwacht was het Probus die daarin het voorbeeld gaf. Eerst meende men dat dien grijzen, waardigen man de dolheid naar het hoofd geslagen was toen hij op een Zondagmorgen, gedurende kerktijd nog wel, een der ordebepalingen verbrak en langs de straat luidkeels het aloud volkslied liep te zingen. Verbaasd keken de voorbijgangers hem na, maar nu hier dan daar schoot er een jongen uit de menigte, die plotseling gedreven door de zucht naar ongebondenheid, zich bij hem aansloot in den eigen zang. Het werden wild bewogen drommen, de stad daverde van schoon rumoer.

Men begrijpt dat de bezadigden het hoofd schudden en aanmerking maakten op den terugkeer van de oude ondeugd die, het zij toegegeven, weer veel afkeurenswaardigs voortbracht. Maar de tuchteloosheid was tenminste het tegendeel van onderworpenheid, zij was een Eerlandsche eigenschap evenals de oprechtheid, door de natuur in den grond van dit volk gezaaid, door de natuur met nieuwe kracht naar het licht gedreven.

[1940]