Verzameld werk. Deel 8

[p. 451]

De zeven joden

Wie enigszins welwillend is zal toegeven dat er onder de joden goede mensen kunnen zijn en ook wel kwade, hetgeen trouwens gezegd kan worden van de meeste volkeren die de aarde bewonen. Maar helaas dat niet iedereen welwillend is. Sommige lieden laten zich zelfs door hun oordeel al te ver voeren tot zij in hele steden, ja in hele naties niets dan kwaad zien. Zo vertelt men van iemand uit Parijs dat hij, als hij zijn zin had, alle Russen zou uitroeien omdat hij ze allen, zonder uitzondering, voor kwaadaardig hield; van een IJslander, wiens leven verbitterd werd door de haat jegens de Papoea's, die volgens hem allen zedeloos waren. Geen verstandig man zal onder zulk een oordeel zijn handtekening willen zetten. En indien een verstandig man hier al toe mocht besluiten, zou hij toch rekening moeten houden met de mogelijkheid dat hij zich vergist. In het geval van een buitengewoon streng oordeel is die kans zelfs groot.

Dit ondervonden een bisschop en een dichter, die hoewel zij zich beiden tot dezelfde mate van gestrengheid hadden laten verleiden, nadien verwonderd waren elkaar te ontmoeten. Een dichter, die zich vergist, is geen uitzondering, van een bisschop echter zou men dat niet verwachten.

Het moet gebeurd zijn in de zeventiende eeuw te Passau aan de Inn. De personen waren, naar hun toenmalige rangorde vermeld, de bisschop van die stad, een boosdoener die de naam van Christoffel Eisenhammer droeg, en zeven joden. De dichter, die het geval bezong moet een vroom man geweest zijn, want hij begon zijn lied aldus:

Mit Gott, der alle Dingen
Ein Anfang geben hat,
So heben wir an zu singen
Ein Wunderliche That.

Niet de bisschop, noch een van de joden was het, maar Christoffel die de stoot gaf tot de wonderlijke daad. Hij liep naar het

[p. 452]

getto en vroeg de voormannen van de synagoge of zij het H. Sacrament wilden kopen. Bedachtzame kooplieden zijnde antwoordden zij dat zij het eerst wilden zien, daarna kon men over kopen praten. Op een nacht, met donker, stormachtig weer, sloop Christoffel de kloosterkerk binnen en nam er acht kleine stukjes van het allerheiligste. Men ziet dus dat Christoffel, nog wel een christen, de eerste was die het vloekwaardig kwaad deed. Vervolgens was hij een aanzetter tot kwaad toen hij het heilige bij de ongedoopten bracht. En erger nog, hij verkwanselde het.

Ongetwijfeld waren die zeven joodse mannen heel onverstandig toen zij besloten een gulden te bieden voor iets dat zij, volgens hun geloof, beschouwen moesten als kruimels van tarwemeel. Maar misschien deden zij het door een inblazing van de Boze, die in hen de haat ontstak tegen de christenen, een haat die hen zo verblindde dat zij de hand durfden heffen tegen de God der christenen. Men kan tot hun verontschuldiging weinig aanvoeren, tenzij dan de oorzaak van alle kwaad. Het is waar dat zij verleid werden door een christen, het mag waar zijn dat zij verblind werden door de Boze, maar zij lieten zich verleiden en verblinden, zij waren schuldig.

De dichter vermeldt nog dat de prijs gering was, een gulden voor acht stukjes, dat was maar een stoter voor elk. Had hij het door de vingers kunnen zien als het duizend gulden was?

Tot dusver hadden de joden zich alleen schuldig gemaakt aan kwanselarij met een heiligdom, maar nu zij het in hun bezit hadden, vertelt de dichter, beraamden zij hun grote misdaad, die zij ook volvoerden. Zij lieten het in hun tempel dragen en het op het altaar leggen, zij trokken een mes en staken er grimmig mee. Hieruit bleek dat zij hun buit niet hielden voor een gewone stof, maar wel degelijk geloofden dat er een wonderlijke macht in woonde, door hen gehaat, maar niettemin een macht. En zij stonden in verbijstering, zij zagen er bloed uitvloeien en er vertoonde zich een gestalte gelijk van een jong kind.

In hun grote schrik hielden zij raad. Zij meenden, zegt de dichter, dat zij de Heiland konden verdelgen en besloten dus twee stukjes van de hostie te zenden aan hun genoten in de stad Salzburg, twee naar Neustadt, twee naar Praag. En twee zouden zij hier zelf vernietigen.

Toen stookten zij een oven en wierpen er die stukjes in.

[p. 453]

Maar ziet, voor hun verbaasde blikken vlogen er twee engelen uit, gevolgd door twee schone duiven. Zij liepen weg, ontzet van angst.

Die Christoffel Eisenhammer intussen, die boosdoener, bleef verstokt in de zonde en ging voort met diefstal en schennis van heiligdommen. Eindelijk, toen hij weer inbrak in een kerk, werd hij geroepen door de schoutsknechts en gebonden aan de schandpaal. Later, in Passau in het gevang, bekende hij al zijn slechtheid en daardoor hoorde men tevens wat er alweer door de joden was misdaan. Natuurlijk zou Christoffel zijn loon wel krijgen, maar de gruwel van de joden ging de bisschop zeer ter harte, zodat hij hen dadelijk liet pakken. Zij bekenden dat zij het sacrament met een mes gestoken hadden en verbrand, en er bovendien nog stukjes van gezonden naar drie steden.

Indien zij nu terstond de straf, die een ieder wacht voor heiligschennis, ontvangen hadden, zou de treurige geschiedenis geëindigd zijn zoals in het lied vermeld. Maar nu deed de bisschop iets waarover men zich verwonderen mocht. Van de zeven schuldige joden werden er drie gewoon op de brandstapel gestraft, die hadden de rekening voor deze wereld dus vereffend. Vier van de joden echter lieten zich overtuigen, dat zij de zaligheid zouden ontvangen en zij namen het christelijk geloof aan. Daarna, toen zij christenen waren, liet de bisschop hen onthoofden, waarschijnlijk overwegende dat zij slechte christenen waren. Daar was misschien wel iets van aan, maar hij had hun toch de tijd mogen gunnen zich te verbeteren en de beloofde zaligheid waard te zijn. Men is geneigd te twijfelen of de dichter de waarheid sprak, want de zonderlinge handelwijze strekte de bisschop niet tot eer. Zonderling ook als men verneemt dat Christoffel Eisenhammer, die aan de kwanselarij een even groot aandeel had als de joden - ja, groter, want hij was de aanstichter van al het kwaad - niet verbrand of onthoofd werd, maar slechts gepijnigd en daarna vrijgelaten:

Christoph, der 's angefangen
Das Sakrament verkauft,
Wurd auch mit heiszen Zangen
Nach etlich Wochen gestraft.

En daarmede, het recht voldaan zijnde, viel er verder in het lied niets te vertellen.

[p. 454]

Maar de tijd kwam dat ook de bisschop en Christoffel en de dichter de zaligheid verwachtten. Zij stierven op hetzelfde uur. De bisschop, die de weg kende, ging met zekere schreden naar de hemelpoort. De heiligschenner was slim genoeg en wist dat hij geen kans had, maar toch sloop hij hem achterna, zoals hij op aarde alles bedriegelijk had gedaan. De dichter volgde hem eveneens, maar dat was louter in naïveteit.

Lang voor zij de poort bereikten trad hun een grote gestalte in de weg, een grote stille man, het was zo donker dat de bisschop hem niet zag en tegen hem botste. Menend met een gedrocht uit de regionen van verdoemenis te doen te hebben, mompelde hij enige heilige namen. Maar de man legde een zware hand op zijn schouder en zuchtte.

Ach bisschop, zeide hij, wat heb je ons aangedaan. We lopen maar heen en weer, en als we moe zijn gaan we zitten, en we praten haast niet meer. We zijn christenen net als jij, je hebt ons zelf gedoopt, maar tot nu toe heeft dat geen verschil gemaakt. Stel je voor, daar komt een engel naar ons toe en die wijst ons weg te gaan, zonder één enkel woord te zeggen. En voor we het wisten stonden we midden in het gedrang, hopen volk, die ook allemaal niet wisten wat ze doen moesten. En allemaal zuchten, huilen, klagen. Allemaal christenen, net als wij, die geen raad meer weten. Het zal wel waar zijn, dat we de zaligheid mogen ontvangen, maar wanneer? We zijn slechte mensen geweest, maar is er dan geen vergiffenis?

De bisschop, die begreep dat hij een van de onthoofde joden voor zich had, antwoordde: Je zal lang moeten wachten want je zonde was groot. En hij liep hem voorbij, gevolgd door de heiligschenner en de dichter. Ook de grote man volgde hem.

Hij kwam op een dorre, schemerige plaats, waar hij hier en daar op de rotsblokken gedaanten zag, ineengedoken, met de hoofden in de armen. Plotseling verrezen zij en naderden en te zamen met de andere jood omringden zij de bisschop. Wij zijn zeven joden, sprak een van hen, drie echte en vier gedoopte, en slechte mensen waren wij alle zeven. Maar de bisschop is groot en rechtvaardig, hij zal zeker onze voorspraak doen om vergiffenis.

En zij sloegen zich het hoofd en de borst, jammerend over hun slechtheid. En de bisschop, gevolgd door de heiligschenner, de dichter en de klagende joden, vervolgde zijn weg in de schemering.

[p. 455]

Toen kwam hij voor een vlakte vol gewoel van duizenden hoofden en uitgestrekte handen, vol geraas van kreten en gejammer. Hij zag er mannen en vrouwen van alle volkeren, zwarte en witte, bruine en gele, en voor hij het wist stond hij, omringd van de zeven joden, midden in het gedrang. Maar geen man of vrouw die, mijter en staf ziende, niet voor hem boog en terzijde ging, zodat hij verder kon lopen. En allen volgden hem, het werd een stoet van duizenden in gejammer en geklaag.

Soms stond de bisschop stil en keek rond of hij zich misschien vergist had in de weg, want hij had het gevoel dat hij nu al jaren liep. En hoe hij ook tuurde naar de einder voor zich en achter zich, het wilde nergens dagen, maar overal was de schemering. Hij wenkte de dichter nader en vroeg hem of hij misschien de weg wist. Maar de man schudde slechts het hoofd, te moe om nog te antwoorden. Hij ging verder, gevolgd door duizenden zondaars, dieven, bedriegers, moordenaars.

Eindelijk werd hijzelf zo vermoeid dat hij op de grond ging zitten en de zeven joden zaten in een kring rondom hem. De bisschop is een groot man, sprak een van de gedoopten, hij zal ons brengen waar vergiffenis en zaligheid wordt gegeven. De anderen deden niets dan zich op de borst slaan en klagen. De bisschop peinsde in wanhopigheid en hij zeide: Gaan jullie verder, allemaal, ik ben te moe en moet hier blijven.

Toen kwam er een man, van welke natie is onbekend, en nam de bisschop op zijn rug. En hij droeg hem terwijl zij verder gingen op de lange weg.

[10 oktober 1937]