Verzameld werk. Deel 8

[p. 431]

Onderschatting en overschatting

Laatst, bij mijn oom Theofilus aan de tafel zittende, verwonderde ik mij telkens wanneer ik hem aanzag hoe hij, die toch bijna honderd jaar oud moest zijn, nog altijd zijn genoegen, behalve in wijn, in boeken vindt. Wij hadden gesproken over de oorlogen, de hongersnood, de kwalen en andere rampen die onlangs de wereld geteisterd hadden, daarna had hij, ik meen uit hoffelijkheid jegens mij, ook het een en ander over letterkunde gezegd. Het was laat geworden, ik stond op om hem een goede nacht te wensen, maar hij riep om een kan van zijn oudste manzanilla, hij wees mij weer te gaan zitten en hij sprak:

Ik wil je nog vragen naar je oordeel over een zaak die mij vandaag heeft beziggehouden, de enquête betreffende de waardering van boeken. Omtrent het begrip van waarde in het algemeen heb ik niet meer zekerheid verworven dan toen ik een jongen was. Wat dunkt je? Zoals je weet waren er in ons geslacht altijd rijkaards en leergierigen. Een van onze voorvaderen, Arct., Fr., Esm., geboren 1489, gold voor een zeer vermogend man, hij kocht al wat hij wenste en dat was meer weelde dan men in Woensdrecht ooit gezien had. Ik heb een opgave van zijn bezit gevonden en ik heb berekend dat het in 1534 twee kilogram goud bedroeg. Welnu, ik bezit in 1934 honderd kilogram daarvan en ik kan bij lange na niet alles kopen wat ik wens. Diezelfde Arct., Fr., Esm. leerde lezen uit een abc-boek, daar in de kast, gedrukt te Antwerpen in 1499, zijn vader betaalde er twee pond Vlaams voor. Ik heb het lezen geleerd uit een abc-boek, gedrukt te Amsterdam in 1793, het kostte twaalf stuivers. Mijn achterkleinzoon leert het lezen niet meer uit een boek. Overweeg de verschillen.

Indien ik aan het hof van de graaf van Toulouse had geleefd zou ik iedere dag een gebraden kip en een gevulde beurs gekregen hebben, bovendien de lonkjes van schone dames, want ook ik kan aardige versjes maken. In de negentiende eeuw leefden er tientallen die mooiere verzen maakten dan de knapste minnestreel en die toch geen korst te knagen hadden.

[p. 432]

Onlangs bood een boekverkoper mij de volledige werken van Hartmann aan en ik achtte het een voorrecht ze voor een daalder in mijn bezit te krijgen. Die boekverkoper vertelde mij: Deze zelfde werken zijn aangeboden aan zeker opperhoofd op het Bismarck-eiland, die er zelfs geen pisang voor wilde geven. U begrijpt, zeide hij, dat de waarde van een boek over het onbewuste wisselt naar plaats en tijd, en bijgevolg ook de bepaling daarvan. Ja, antwoordde ik, dat heb ik wel begrepen.

Wat plaats betreft, waarde neef, ik heb mij soms verwonderd waarom Ruusbroeck in de Nederlanden niet een mate van glorie ontving evenredig aan die welke Dante in zijn vaderland ten deel viel. Verschil van plaats, denk je? Verschil van mensen die de waarde bepalen? En maakt ook de tijd zulke verschillen? Zeker, zoals je zegt, Helmers en Heye waren ook bekwame dichters in hun dagen, evenzo Spandau en De Bull. Gisteren vroeg een dame mij: Wie was Helmers? Wie was Spandau? Toen ik haar hun gedichten te lezen had gegeven en haar oordeel vroeg, haalde zij de schouders op. Toch herinner ik mij dat je oudtante Letitia de ogen ten hemel sloeg bij het horen van die namen.

Maar vertel mij waarom er op dezelfde plaats, in dezelfde tijd verschil in de schatting kan bestaan. Waarom Camera Obscura een lieveling was, Max Havelaar niet. Omdat de gewone sterveling een boek kiest dat behaagt en een boek dat gedachten en onrust wekt, vermijdt? Wie weet. Zo, denk je dat de waarde van ieder boek op den duur openbaar wordt? De ervaring geeft je enigszins gelijk, maar de ervaring is geen wet.

Vroeger stonden hier op de kast drie borstbeelden van grote dichters. Een onvoorzichtige hand brak er twee en ik werd al te oud om ze te vervangen. Het ene staat er nog. Misschien breekt ook dat eens. Daardoor gaat de waarde van zijn werk niet verloren? Maar intussen zal mijn kleinzoon haar niet kennen, evenals ik van vele boeken, die misschien goed zijn, de waarde nooit gezien heb.

Ik heb in mijn tijd meisjes gekend die door al mijn vrienden bewonderd werden en waarschijnlijk lieve moeders geworden zouden zijn, toch was er geen die haar ten huwelijk vroeg. Daarentegen kozen sommigen van mijn vrienden zich echtgenoten, die bij mij wel de vraag wekten hoe men een maand, laat staan

[p. 433]

een kwarteeuw het leven naast haar dulden kon. Evenzo met boeken.

Drink nog een glas, ik heb je nog iets te zeggen. Ik ben overtuigd dat het werk van een zekere schrijver, die ik ken, heden overschat wordt. Ik vrees dat het over een eeuw of wat onderschat zal worden.

Daar het nu zeer laat was geworden en het onderwerp mij niet meer behaagde, dronk ik snel mijn glas en verliet hem.

[1934]