Verzameld werk. Deel 8

[p. 428]

[Voorwoord bij Jan Poortenaar, Boekkunst en grafiek]

Toen onze voorvaderen de middelen om hun eenvoudigste behoeften te voldoen gevonden hadden, een kleding voor de naaktheid en voor de koude, een wapen voor de bescherming en voor het voedsel, een dak voor de nachtrust, voelden zij de even grote behoefte aan een teken om de drang van de geest verstaanbaar te maken. Het gesproken woord, kortstondig als de adem, bereikte de afwezige niet, noch de nakomeling. En de man die in een grot de gestalte van een buffel grifte om de stamgenoot en de vreemdeling mede te delen dat hij hier zulk een beest had gezien, de man ook die op de kust van een eiland zuilen oprichtte met een menselijk gelaat opdat andere eilanders zouden weten dat hier grimmige mannen woonden, had het begin van de beschaving ontdekt. Het teken om de geest mede te delen was voortgebracht, het boek ving zijn geschiedenis aan.

Het teken werd amulet, fetisj, symbool. Wijze mannen bedachten dat men ook tekens kon maken van de onderdelen der begrippen en op verscheiden plekken van de aarde ontstonden de lettertekens die, te zamen gevoegd, de begrippen konden overbrengen. Hoewel uit menselijk verstand voortgekomen was dit een wonder. De mens kon spreken tot de mens lang nadat hij de aarde had verlaten enkel door de kracht die in de letter is.

In alle delen van de wereld bevatten de oudste boeken, toen nog tafelen van lei of van graniet, mededelingen tussen de mensen en hun heersers in de hemel, aanroepingen enerzijds, geboden anderzijds. Heden ten dage nog vereerd zijn de boeken die Mozes op de berg door goddelijk bevel te schrijven kreeg. En spoedig volgden ook de wetten van de aardse heersers, in schrift gesteld en bewaard voor geslacht na geslacht opdat men weten zoude hoe men behoorlijk te zamen had te leven. De wereld werd beschaafd en dit was te danken aan de letter.

Men begreep in die dagen dat er een geheimzinnige macht in verborgen lag, alleen verstaanbaar voor de priesters die konden schrijven, maar alle anderen beschouwden het schrift met het

[p. 429]

ontzag dat toekwam aan het woord van de hemelse of de aardse gebieder.

En het schrift bleef eeuwen in de handen van de priesters alleen. Hoezeer zij het toegewijd waren en er hun liefderijke zorg aan gaven iedere dag van hun leven, kan men in de bibliotheken zien waar de schatten van handschrift en miniatuur bewaard worden, gewrocht van Ethiopië, Armenië en Karthago tot Ierland toe, evangelieboeken, missalen en koralen, getijdenboeken, heiligenlevens, in verscheidenheid van letters, Koptische, Griekse, Romeinse, Keltische. Zelfs in de taal van de barbaren werd het heilig Woord geschreven met zilveren letters op purper pergament. En iedere band, die de vellen samenhield, was een kunstwerk waarvan de versiering van goud en juweel een ongetelde arbeid kostte.

Met de Renaissance opende een nieuw tijdperk voor de beschaving. Gewoonlijk wordt het grootste deel der eer daarvan gegeven aan de handschriften die de Griekse wijsheid openbaarden, maar de gevolgen van een uitvinding, bijna even machtig als die van de letter, worden hierbij te kort gedaan. Een Haarlemmer, of een Duitser, had op blokjes enige letters uitgesneden en deze in metaal nagegoten, hij had er wat sap van de galnoot opgestreken en, ze op papier drukkend, maakte hij de letters veel sneller dan men er met de hand kon schrijven. Wie vindt de eerste bladzijde door Laurens Janszoon gedrukt, of door zijn mededinger naar de dankbaarheid van het nageslacht? Zij zou als een der grootste kostbaarheden getoond en vereerd worden.

Binnen een eeuw na de uitvinding van de letterdruk veranderde het leven in Europa zoals de nacht in de dageraad. De nieuwe kunst verwekte een nieuwe hartstocht die zich snel verbreidde. Leken zetten zich aan het lezen en legden zich toe op het ambacht van de pers, zij richtten drukkerijen op en weldra konden behalve priesters, vorsten en geleerden ook gewone mensen een boek bezitten. In het begin waren het verhandelingen van wijsgeren en filologen, kronieken en legenden, en voor de band werd al leder gebruikt; spoedig kwamen ook de liedboeken en reisbeschrijvingen, en het leder werd versierd met stempels. Nu was de tijd voor de dichters aangebroken. Hoeveel poëzie was er verloren gegaan omdat het woord van de dichter niet waardig gekeurd werd voor het schrift, kort vermaak voor een wufte dag. Maar voortaan stond het in de hoede van de drukpers en de

[p. 430]

spelen van Shakespeare, de verzen van alle dichters van Europa konden behouden worden voor later tijd.

De godsdienst gaf in de aanvang het boek de wijding, de poëzie gaf het de liefde van ongetelde lezers. Vaak werd de drukpers misbruikt, het is waar, vooral toen zij veranderde van handwerktuig tot machine, zij moest vele waardeloze boeken voortbrengen, vervelende en zelfs slechte, maar zij gingen altijd de weg die voor dezulke bestemd is. De lege en de kwade boeken worden op den duur weggeworpen. En onder die welke blijven, zijn er voor ieder mens, die heeft geleerd te lezen, enkele onuitputtelijk van goedheid en grootheid. Wanneer men deze in de hand neemt en wel beschouwt vraagt men zich af of hetgeen daar uit een geest is voortgekomen ooit het hart bereikt zou hebben zonder de eeuwenlange arbeid voor het schrift en voor de druk.

[1934]