Verzameld werk. Deel 8

[p. 424]

Timor Dili

Het schijnt wel of het oostelijk deel van Timor altijd als een waardeloos hoekje beschouwd is. In de tijd der ontdekkingen werd er op de eilanden beoosten Java weinig acht geslagen, er groeide geen specerij en er werd niets kostbaars gezien. Toen de Portugezen zich in Malakka gevestigd hadden hoorden zij van Solor, waar het sandelhout groeide dat in China zeer gewild was, maar zij hadden al meer nederzettingen dan zij verdedigen konden. Omstreeks 1550 kwamen er de eerste missionarissen en gedurende driekwart eeuw waren de enige Europeanen op die eilanden geestelijken, die vreedzaam woonden bij de inboorlingen, in aanzien bij enige tot het christendom bekeerde vorsten, ongestoord door het bestuur in Goa. Op deze vestiging van priesters, niet op verovering met de wapens, grondden de Portugezen hun recht op de Sandal Eilanden toen dit later betwist werd door de Hollanders.

Toen de schepen van de O.I. Compagnie in die zeeën kwamen varen was het gedaan met het rustig leven. De Hollanders landden op Flores, op Solor, op het westelijk deel van Timor, met wapens en buskruit, zij bouwden forten, zij sloten een verbond met de vorst van Koepang en streden tegen de andere hoofden.

De geestelijken vroegen hulp uit Goa, die na lang wachten gezonden werd. En nu begon een geharrewar die de naam van strijd niet verdient, want beide partijen waren gering in aantal en trachtten voornamelijk door kuiperijen bij de inlandse hoofden de overhand te krijgen. Voor de Staat van Indië, gelijk de oosterse bezittingen van Portugal genoemd werden, was Timor niets dan een last, die veel geld kostte en zelfs geen eer opbracht. Het was een afgelegen plekje waarheen het niet de moeite loonde een schip uit te rusten. Een gouverneur, die daar geplaatst werd, beschouwde het als ongenade. En aangezien er zo weinig verbinding was met Goa, nog minder met het moederland, begon men het een geschikt oord te achten om er hinderlijke personen veilig op te bergen. Al omtrent de helft van de zeventiende eeuw was het een plaats voor bannelingen, die weinig kans hadden

[p. 425]

om terug te keren, maar er konden doen wat zij wilden, ongehinderd door de gouverneur, gewoonlijk zelf enigermate een banneling.

Het moet er op Portugees Timor in de 17e en 18e eeuw een merkwaardig leven geweest zijn. Nadat, in 1661, de Hollanders de rechten van Portugal op het oostelijk deel van het eiland erkend hadden, hoewel zonder regeling van de grenzen, hetgeen later velerlei moeilijkheid zou veroorzaken, werden de kolonisten van die zijde niet meer gehinderd. Maar, zogoed als afgesloten van de wereld, overheerst door priesters en beambten die wedijverden om de gunst der vorsten, elkander overtreffend in sluwheid om zich de heffingen toe te eigenen, bood het leven hun voortaan onenigheid zonder einde. Bijna alle inboorlingen waren gekerstend en droegen christelijke namen, fraai klinkend, de hoofden ook weidse titels. Alleen degenen die uit Europa kwamen, hadden een Europees aangezicht, maar anders was er tussen kolonist en inboorling weinig verschil. Er werd geen andere landbouw gedreven dan het volk gewoon was te doen; men had suikerriet ingevoerd, dat juist genoeg opbracht voor eigen gebruik. Behalve de hoeveelheden sandelhout en enige paarden, aan de Hollanders geleverd, was er geen handel. Berichten uit het moederland of uit de andere koloniën kwamen er zelden. Dili was inderdaad een volksplanting op kleine schaal, want de nakomelingen van soldaten en zeelieden, even bruin als de inheemsen, waren nog Portugezen, met hun eigen taal en hun eigen klederdracht, een volksplanting die, hoewel niet in naam, toch werkelijk door priesters bestuurd werd. Allerlei bijgelovigheden mengden zich met het christelijk geloof en volksgebruiken slopen in de kerk. Op sommige tijden geleek de dienst zo veel op een teruggekeerd heidendom dat de geestelijken het niet dulden konden. En wanneer, nu wegens de godsdienst, dan wegens de belastingen, de onenigheid dermate was gestegen dat alleen de wapens een oplossing konden geven, gebeurde het vaak dat de geestelijken het kleed aflegden en de degen gordden. Het tegenovergestelde geviel in Okoessi, de Portugese enclave op Hollands gebied, waar de vorst, die de naam van dom Bernardo Sarmente Tavares voerde, ontevreden met het gedrag van de priester zijn tegenstander, zelf de kazuifel aantrok en voor het altaar ging staan.

In het begin van de Franse tijd deden de Hollanders een aanval

[p. 426]

op Timor Dili en werden er gemakkelijk meester. Maar kort daarop waren overwinnaar en overwonnene even machteloos.

Zodra Portugal bevrijd was van de Franse overheersing vond men in Lissabon velen die de doodstraf verdienden, maar de meesten werden begenadigd en verbannen. Tientallen kwamen in Dili aan land. De gouverneur moest spoedig om soldaten vragen want de rebellen werden hem te veel, en toen er versterking kwam vluchtten zij het binnenland in. De dorpshoofden, die onder Hollands gezag meenden te staan, beklaagden zich in Koepang over plundering en brand. Men hoorde er in Batavia van, de gouverneur-generaal Rochussen stelde de gouverneur van Dili voor de grenzen te regelen. Er moest eerst een commissaris uit Lissabon komen. In 1845 begonnen de onderhandelingen. De Hollanders vroegen te veel, bewerend dat hun voorouders die eilanden als geschenk van de vorst van Ternate hadden gekregen: zij eisten niet alleen een grensregeling, maar overdracht van Solor en erkenning van het recht op Flores. De Portugezen boden te weinig. In 1851 eindelijk aanvaardde de gouverneur van Dili het Nederlands voorstel, namelijk tegen inwilliging der eisen hem bij wijze van lening, want zijn kas was gedurig leeg, twee ton gouds te geven. Hij tekende en ontving de eerste termijn. In Lissabon werd heftig van landverraad gesproken, men vergat dat er ginds op Dili sedert lang geen geld gezien was.

Het leven ging er op dezelfde wijze voort. Het eiland had voor de metropool geen ander belang dan van een oord waarheen de gevaarlijke tegenstanders gezonden konden worden. Zij waren daar steeds talrijk, maar in de jaren tussen 1890 en 1895, toen er in Europa velen het heil van het anarchisme verwachtten, wemelde het in Spanje en Portugal van revolutionairen. In 1893 had er in Jerez de la Frontera een aanslag plaats waarvoor enige anarchisten gehangen werden. Binnen een jaar werden er in Lissabon ettelijke personen opgemerkt die gevaarlijk voor de staat geacht werden. De regering, al veel geplaagd door oproerige bewegingen, liet er een aantal opbrengen en naar Timor vervoeren. Nauwelijks daar aangekomen begon een van hen, Dos Santos, een schilder, dadelijk onder de nieuwsgierige inwoners een biljet te verspreiden waarop te lezen stond: Leve de anarchie! Twee jaren zijn voorbij sedert de wettelijke moord op onze kameraden van Jerez! Weer twee jaren van belediging en onderdrukking

[p. 427]

die de bourgeoisie onze kameraden in de hele wereld opdringt. Voorwaarts, anarchisten, wij zullen onze martelaren wreken! De vernietiging van de maatschappij zal het geluk van de toekomst zijn! Enzovoorts.

Eer de gouverneur ervan gehoord had was er een opstand uitgebroken, onder inboorlingen en onder kolonisten, daar was geen verschil meer in. Hij beschikte over een garnizoen van omtrent veertig man, met oude geweren en een paar veldstukjes gewapend. Deze macht, versterkt met inboorlingen, verjoeg de opstandelingen uit Dili, zette ze na, werd zelf belegerd en gevangengenomen. Hoe de gouverneur, Celestino da Silva, een bejaard man, zelf uit zijn paleis verjaagd, het klaarspeelde de toestand meester te worden, mag een raadsel heten. Er werd een nieuw legertje gevormd, waarmede hij uittrok, maar dat eigenlijk aangevoerd werd door een jonge vaandrig, kortweg Duarte geheten, en deze slaagde erin de oproerlingen te verslaan en te verjagen. Men zeide dat er verraad in het spel was; men vertelde ook van een romantisch avontuur, hoe de dochter van een der invloedrijkste vorsten het lot ten gunste van de vaandrig had gewend; men dacht ook dat de rebellen honger hadden en nog minder munitie dan de troepen. In elk geval werd de bevolking van Nederlands Timor weer met ettelijke ongewensten vermeerderd en moest er weer een commissie benoemd worden om de grenzen te regelen, enclaves en eilandjes met elkaar te ruilen.

Mogelijk was het leven op Timor Dili aangenamer dan op menige andere plaats, al heeft men, de geschiedenis ervan lezende, niet de indruk dat de kolonie op degelijke, onbaatzuchtige wijze werd bestuurd.

[12 oktober 1934]