Verzameld werk. Deel 8

[p. 389]

Potgieter en de romantiek

De letterkundige werken van de eerste helft der negentiende eeuw waarin de romantiek haar meest treffende uiting vond, Werthers Leiden bijvoorbeeld, de Bernsteinhexe van Meinhold of de verhalen van Edgar Allan Poe, zal wel niemand klassiek noemen. Ja, men kan zelfs gerust geloven dat de ganse romantiek van die tijd, met een enkele uitzondering misschien, thans nauwelijks naar verdienste wordt gewaardeerd. En dat is niet zo onbegrijpelijk, want haar gecompliceerde, schijnbaar vergezochte schoonheden zijn voor ons niet veel minder vreemd dan zij voor de lezers van die dagen zelf waren. En niettemin zijn er gelukkig tekenen die aanduiden dat, onafhankelijk van de tijdelijke smaak die men mode heet, de waardering van haar fantastische gedachten en ongebreidelde verbeeldingen, wassen zal tot haar meesterwerken in onze bewondering even hoog zijn gerezen als de klassieken van vroeger eeuwen.

Bij een vluchtig overzicht der romantische literatuur ontwaart men onder de bijzonderheden die aanstonds de aandacht trekken aldra een zucht naar vernieuwing der achttiende-eeuwse zeden en begrippen, een zucht die zich uit in zonderlinge vindingen, in buitensporigheid, wonderbaarlijkheid, sentimentaliteit en regelloze vormen, altemaal eigenschappen immers vreemd aan de retoriek van het pseudo-classicisme en die men alle verwant met romantisme kan noemen. En inderdaad is een zoeken naar nieuwe schoonheid - in vervlogen tijden, in verre of verdichte oorden -, een begeerte naar meer schoonheid dan de kunstenaar in zijn eigen tijd waarneemt, de kracht van de romantische kunstvorm.

Toen, na de Franse omwenteling, de rust wederkeerde in Europa zagen de jonge dichters rond en vonden in de maatschappij geen der dromen van vrijheid en broederschap verwezenlijkt. Alleen was er in de geesten der mensen een grotere mate van ontevredenheid, een duidelijker besef van maatschappelijke ellenden. En de dichters zochten elders geluk. De een vond het in de natuur, ver van de steden, de ander in het bovennatuurlijke,

[p. 390]

velen vonden het in oude tijden en verre landen - hun aller geluk was dat der verbeelding en niet dat der schoonheid van het dagelijks mensenleven.

De verbeelding, dat was de ziel zelve der romantiek. Meinhold en Tieck, Chateaubriand en Hugo, Scott en Byron, om enkelen te noemen, zij allen vonden geen schoonheid in het alledaags leven en hun begeerte leidde hen naar wat er schoons in hun eigen gedachten was. Wie een min hartstochtelijke dan vernuftige aard had beheerste zijn fantasie en speelde met fraaie verzinsels, anders gekleurde en anders gevormde indrukken der werkelijkheid; de hartstochtelijke dromer bij wie de verbeelding een teugelloze kracht was geworden, die zich geheel overgaf aan ‘the fine frenzy’ waarin -

the poet's eye
doth glance from heaven to earth, from earth to heaven,
and, as imagination bodies forth
the forms of things unknown, the poet's pen
turns them to shapes and gives to airy nothing
a local habitation and a name, -

die zag een wonderlijke schoonheid, gelijk men in een droom des nachts een nooit geziene wereld aanschouwt.

En of die verbeelding bewust of onbewust, verdichtsel of visioen was (‘fancy’ en ‘imagination’ heette het onderscheid), alle romantici vonden in de eerste plaats hun vreugde in hun eigen gedachten; de weerspiegeling des tijds in hun werk was een vaag, nevelig beeld, de wederklank der maatschappij een gedempt, weemoedig geluid.

Men zou slechts weinig Hollandse namen kunnen noemen die de echte romantiek vertegenwoordigen. Die eerste helft der negentiende eeuw was geen bloeitijdperk onzer letteren.

De grote omwenteling noch de beroerten van '48 hadden jansalie wakker geschud; er was geen bijzondere ontevredenheid of geestdrift in Holland, geen grote volksellende of welvaart van handel en nijverheid, geen drang naar fris, jong leven achter de vreedzame vaderlandse gezichtseinder. De Hollandse beschaving lag in de dut.

En tot fantaseren, tot vurig dromen of overdreven verzinnen

[p. 391]

toonde de nuchtere volksaard nimmer een sterke neiging; geen Hollands schrijver was ooit bezeten met een verbeelding als van een waanzinnige, gelijk het in Shakespeare heet:

The lunatic, the lover and the poet
Are of imagination all compact.

De romantici hier te lande schreven als bezadigde mannen; onverstandige schrijvers, heethoofden of droeve dromers, waren er niet. Niemand in die dagen bezondigde zich aan de onmatigheden der romantiek, omdat bij niemand - behalve bij Potgieter somtijds - de verbeelding werkelijkheid was geworden; - dat, bijvoorbeeld, minneleed een lichamelijke pijn kon wezen, zou de weelderigste fantast slechts een fictie gehouden hebben. Neen, de Hollandse fantasie was immer correct, een kalm spel van vernuft en gevoeligheid, gegrond op natuur en waarheid, op het ‘realisme in de zin onzer overeeuwde meesters’. Men leze de verhalen van Potgieter of Thijm, Toussaint of Van Lennep, en men leze de avonturen, de zonderlinge, doch innig-reële verbeeldingen van Tieck, Hauff, Jean Paul, Poe, Brontë, Landor.

Alleen in Potgieter, de rustige werker, herkent men dikwerf verbaasd, te midden zijner eerbiedwekkende zelfbeheersing, die diepere warmte welke de dromen nodig hebben om te ontkiemen en tot levende beelden te groeien. De verhalen en schetsen lezende ziet men de taferelen deugdelijk beschreven, maar door tussenvoegingen en opmerkingen hoort men steeds de auteur causeren, tot men plotseling een beeld, niet beschreven doch klaar gevormd in een klare stijl, zo waarachtig levend heeft aanschouwd, dat men zeker weet dat hier de onbewuste verbeelding, de zuivere begeerte zelve schreef en niet de auteur die het dagelijks leven kopieerde.

Toch is ook de romantiek in het werk van Potgieter doorgaans beheerst door het gezond verstand. Het is echter nimmer vervelend, en men is geneigd dit toe te schrijven aan de rustige, heldere stijl. Maar een schoon geluid komt immers uit een schoon hart. En kan men niet ook Vondel altoos lezen, bekoord door de heerlijke Nederlandse taal, al is er in zijn boeken, zoals in die van Potgieter, veel dat ons onbezield, onbelangrijk of gemeenplaats voorkomt? Beiden hebben de klank waaraan men de edele zanger herkent. En schuilt het geheim waarom de zeventiende-

[p. 392]

eeuwer een diep, roerend geluid had, en de ander een steeds correct gevormde, altoos strelende stem, niet in het verschil der tijden waarin zij leefden en werkten?

Er is sedert Kloos en vooral Verwey de schoonheden van Potgieter aanwezen bij de jongeren een waardering van zijn werk ontstaan welke die zijner tijdgenoten zeker evenaart. En deze waardering zal, na de grote geestdrift der ‘tachtigers’, na hun blinde haat aan alles dat zielloos was in de letteren die vóór hen geschreven werden, natuurlijkerwijze groeien tot Potgieter, evenals de grote zeventiende-eeuwer, een voorbeeld van letterkundige schoonheid is geworden, waar de jongeren eerbiedig in lezen en leren.

[1908]