Verzameld werk. Deel 8

[p. 335]

De klokken van de stad

Let men op dag en jaar, dan is er veel geluid van de tijd te horen. Er wordt schande geroepen over onrecht, geklaagd over verloren goederen, getwist over mijn en dijn, gejuicht over winst en roem. Het zijn geluiden die de dag daarna versterven en weinig herinnering laten. Maar telt men bij een langere spanne, dan merkt men hoe stil de tijd gaat. Men ziet en men weet, wanneer erover gesproken wordt, hoeveel hij in de stad veranderd heeft, maar men beseft het niet omdat hij het op zijn eigen maat gedaan heeft, niet vlug en ook niet langzaam. Trouwens, hoeveel inwoners zouden kunnen beseffen hoe de stad er een halve eeuw geleden uitzag? Immers alleen zij, die haar toen gekend hebben en niet met haar verandering zijn opgegroeid.

Hij verliet zijn geboortestad toen hij pas een jongeling was geworden. Hier was hij een kind, in het oude huis dat er nog stond op het deftige gedeelte van de gracht onder bomen, onder de klank van de hoge dom. Hier deed hij de spelen en zat hij in de school met andere kinderen. Hier kende hij de liefde en schreef ook hij zijn verzen. Hij keerde er terug toen hij eenzaam was geworden, oud.

Het eerste waar hij naar keek toen hij door de straten wandelde, waren de aangezichten. Geen enkel kende hij, maar hoe kon dat ook? De mensen, die hij zag, moesten kinderen, kleinkinderen zijn van degenen die hij vroeger had gezien en geen van hen kon weten dat hier een man liep die met hun grootouders had gespeeld. Vreemd waren zij, allen. Hij zocht naar de winkels, maar er waren zo veel grote magazijnen, met brede ramen, met gouden en gekleurde opschriften, dat zeker een klein winkeltje er niet bij kon staan. Toch vond hij nog de drogist, waar hij vroeger drop had gekocht, met dezelfde ruitjes, en daarnaast het winkeltje waar zijn zuster garen kocht. Waarom hadden drogist en garenjuffrouw zich niet laten verdringen, zoals banketbakker, potloden- en schriftenman? Waren er nog oude mensen, die geloofden dat er nergens anders betrouwbaar medicijn, degelijk garen te krijgen was? In de brede, vernieuwde straat vond hij

[p. 336]

geen andere oude winkels. En alleen in zijstraten zag hij er nog, die hij herkende, maar ook deze waren veranderd met nieuwe puien, blinkende vensters, grote opschriften.

Het oude geluid van de stad hoorde hij niet. Vroeger klepten de paardehoeven op de keien en als men op een warme middag op de schoolbank zat en bijna insliep bij de stem van de meester, telde men de stappen van het paard. Vroeger kende men de galm van de voddenman, de vragende roep van de oblieënman, het helder getingel van de trambel, en als men het schor gemompel hoorde van de visverkoper werd het avond. Na twaalf en na vier uur ging er door alle straten een geluid van kinderstemmen, van vlugge voeten, maar in de middag was het stil, alleen soms een hond te horen. En 's avonds klonk er niets meer, behalve een winkelschel, een deur, die dichtsloeg, of het fluiten van een jongen.

Nu was er veel geluid, maar zo veel dat het oor niets kon onderscheiden dan trillend gebrom, geschuifel, geknars van ijzer.

Alleen op een gracht, op één plek aan het water had de stad nog een herinnering van hoe het geweest was. Maar de huizen leefden niet meer, de vensters waren blind. Het waren kantoren en er woonde niemand. Die plek aan het water scheen zelfs vergeten te zijn, de takken van de bomen reikten tot de ramen, met planken dichtgespijkerd, en op de walkant groeide mos. Hier had hij gewoond, in het hoge huis, dat toen vol mensen was. Hij wist nog hoe de schel klonk, hoe wit het portaal was wanneer de deur openging. Die mensen waren heen, andere waren geboren en weer weggegaan. Hij liep hier nog en het verschil tussen hem en die anderen was maar een minuut of wat. Maar hoe zou het zijn voor een man die na twee, drie eeuwen zijn stad terugzag? Een vreemdeling zou hij hier zijn.

En daar, voor het oude huis, hoorde hij een oude klank, de klok van de dom die het uur sloeg. Dat had hij in verre jaren al gehoord, zoals nu allen in de stad het horen konden, maar dat het een stem was had hij toen niet geweten.

Zeven, zei de klok van Sint-Pieter, er is nog zonlicht aan de hemel. Als je staan blijft tot het donker is, tel je tot acht. En wanneer het weer vol wordt in de straten en je luistert, tel je negen. En als je staan blijft tot de mensen weer naar huis gaan, tel je twaalf. Maar eerder wordt een mens moe van het tellen dan ik van het slaan. Mijn uren zijn niet te tellen, ook de mensen niet

[p. 337]

die mij hoorden. Je vader en je moeder hebben mij de uren horen slaan toen zij de ogen sloten op het bed zoals zij het hoorden toen zij ze openden in de wieg. Je grootvader is opgestaan en gaan liggen met de uren die ik sloeg, jaar na jaar. Die uren zijn voorbij. Die mensen, met de woorden die zij spraken, de kleren die zij droegen, zijn voorbij. De huizen zijn oud geworden, de winkels nutteloos onder de uren die ik sloeg. Nieuwe mensen zijn gekomen, zij groeien en tellen de uren en worden grijs. Nieuwe huizen zijn verrezen, nieuwe winkels zijn opgestaan, vol nieuw geluid dat oud zal worden onder de uren die ik sla.

De klok sloeg half toen hij er nog stond, er was nog een glans boven de bomen. Hij ging door een steeg en door een verlaten straat, de winkels waren al verlicht, maar mensen zag hij er niet. Vroeger was het hier al donker op dit uur en de mensen zaten eerder aan het eten, dat was het verschil. Hij kwam op het pleintje van de Lievevrouwekerk, eenzaam onder de booglampen, hij liep er rondom, zoekend of men iets veranderd had. Het was zo stil als in de tijd toen hij een jongen was.

En daarboven begonnen de klokjes een geklingel. Eén sprak met een zachte stem: Gisteren is een kind geboren, het is gedoopt en het zal geloven zoals zijn vader en zijn moeder deden. Morgen zal hij twijfelen, overmorgen zal hij vloeken. Daarna zal hij het hoofd verbergen in de kussens en wanneer hij van het huilen moe is, herinnert hij zich dat hij hier geknield heeft en dat hij hier gehoord is. Hij mag nog dwalen een dag of wat, de meeste kinderen zijn niet altijd braaf. Hij mag wat lachen om God en hemel zolang hij vrolijk is. Zo deed zijn vader, zijn grootvader. Morgen komt er zwart in zijn huis en stilte die geen mens begrijpt. Overmorgen spreekt zijn hart, roept en smeekt, het zijn geen mensen die hem horen. Zo is het zijn vader gegaan, en die zijn vader, en die zijn vader. Dan wordt zijn haar wit, zijn gezicht krijgt een glimlach, hij luistert weer naar ons klokken. Dan wordt hij hier binnengedragen voor de laatste zegen en mensen nemen de hoeden voor hem af, zoals hij gisteren de hoed afnam voor anderen. Wie was dat kind? Wie was die mens? Eén die niet wist dat de klokken blijven, morgen zoals gisteren.

Het plein was stil, de klokken zwegen. De man herinnerde zich dat hij ze zo gehoord had toen hij hier vroeger stond, hoe lang geleden? Veranderden de stemmen van de klokken niet?

Hij ging verder, langs veel mensen in verlichte straten en hij

[p. 338]

kwam op een plein zo licht en druk of het hier kermis was. Boven in de duisternis sloeg een zware klok. Mensen rondom hem keken opwaarts en gingen verder, pratend. Maar hij stond en luisterde naar de stem van de Sint-Maarten:

Het is nog zomer met milde lucht, laat ze wandelen, vrienden en vriendinnen. Morgen komen de wolken, de straten worden nat, donker en vroeg verlaten. Dan volgt de wintertijd, die in de stad laat zien hoe wit de sneeuw is. Dat is de tijd met gedempt geluid en verwachting in de harten, met warmte binnenshuis, rust, goedmoedigheid. Dan luisteren ze naar mijn stem, die van herdenken spreekt, van vergane dingen, eenmaal lief. Eén nacht is er dat ze zwijgend wachten op de twaalf slagen van Sint-Maarten, dan staan zij op met een nieuwe, warme hoop. Laat ze wandelen, naar de lente, naar de zomer. Sint-Maarten staat in wind en regen, in sneeuw en ijzel, in zonneschijn. Laat ze praten, laat ze gaan.

Hij herinnerde zich een besneeuwde avond toen hij hier alleen stond voor een winkelruit met appelbollen. Naar hoeveel andere dingen had hij sinds gekeken? Hoeveel andere dingen waren sinds vergaan? Maar hij liep nog en het was nog zomer.

Nabij de kerk was de beurs, breed en donker, met kolommen, gelijk een tempel. Hier was geen mens, geen geluid. Er moest een klok zijn, maar die zweeg, want de zaken waren gedaan. Wel herinnerde hij zich de klank en hij herinnerde zich hoe zijn vader de stoep opging met gebogen hoofd. Een geklep was het, haastig, op twee tonen. Wat had die stem ook anders te zeggen dan van winst en verlies? Het een vandaag, het andere morgen, maar dat verlies het laatst kwam hoorden zeker velen nu zoals velen het gisteren hoorden.

En hij kwam op een wijd, leeg plein met weinig licht, dat hij niet herkend zou hebben als hij er het torentje niet had gezien. Iedere steen van de grond was verdwenen, iedere gevel van voorheen, en rondom stonden nu gebouwen even hoog als alle gebouwen in alle grote steden. Vroeger was dit het midden van de stad, met veel gerucht, nu ging er alleen een langzame waker. Zelfs het stadhuis was veranderd van spits tot breed. Maar het torentje was gebleven en helder klonk zijn carillon:

Burgemeesters, rijke heren met een degen en een steek, burgemeesters, deftige heren met een hoge hoed, een paraplu, burgemeesters, knappe heren met een pet en met een tas liepen haastig

[p. 339]

ter beslissing over het lot van onze stad. Onze stad is klein geweest en groot geworden, klein geworden en weer groot. Huizen zijn terneergevallen, straten zijn gegroeid. Wijze mannen zijn verdwenen, nieuwe wijsheid kwam tot bloei. Burgers maakten hier vertier, duizend oren hoorden ons, bij alarm en feestgejubel. Burgerst handelen nu ergens anders, alleen de nacht hoort onze klank. Maar de kinderen van de kinderen horen weer het carillon. Eén slaat de klok, tijd voor slaap.

Hij herinnerde zich het schoolboek dat hem het jaartal leerde toen die klokken gegoten werden. Het was al eeuwen dat zij speelden, ieder uur, of er feest was en victorie, brand of nood.

Wat moest een oud man nog dwalen in de nacht? Had hij niet al begrepen dat het, met de mensen van zijn tijd, de vormen waren, de kleren en de manieren die verdwenen en dat boven de nieuwe mensen en de nieuwe vormen dezelfde wachters stonden van weleer? Wat had een halve eeuw veranderd aan de klokken?

Het was tijd voor een oud man om te slapen. Maar nog één klok hoorde hij toen hij langs een gracht ging onder bomen. Het was maar een kleine bel met een enkele toon en dat hij zich die niet herinnerde, kwam omdat men in de jeugd op zulke dingen geen acht slaat. Naar het breed gebouw met de witte vensters ziende herkende hij het. Hier werden de ouden verpleegd tot het einde. Hier sliepen er misschien met wie hij als kind gespeeld had. Mensen die niet meer door de straten gingen en niet wisten wat er veranderd was, die zich misschien niet eens meer iets herinnerden. Die kleine bel zei anders niet dan: Allen slapen in de stad, er wordt gewaakt.