Verzameld werk. Deel 8

[p. 286]

De hoed

Hij had gemoedelijk van zijn zaak verteld, aan een tafeltje van dat café, een oude heer met een bleek gezicht en een dun grijs sikje, het hoofd bedekt met een nieuwe hoed van glanzend grijs vilt. Bij de luchtige opmerkingen die nog volgden bleven de ogen ietwat weemoedig. Op de vragen, herhaaldelijk gedaan, of het te begrijpen was, had de heer tegenover hem evenals hij slechts de schouders opgehaald.

Voor een kind kan een voorwerp zich zo zonderling voordoen dat het erom lacht, terwijl de volwassene die er niets ongewoons aan ziet, zich verbaast over die vrolijkheid. Een van de kentekenen van onwetenden en ook van dommen is dat zij gauw lachen om dingen die een verstandig mens ernstig beschouwt. Soms mag het te verklaren zijn waarom iets spot verwekt, maar in de meeste gevallen is van het belachelijke geen andere reden te vinden dan in de schijn van onwerkelijkheid. Wanneer men een deftige heer van zijn stoel ziet tuimelen, een bejaarde juffrouw worstelen met haar paraplu die door de wind binnen-buiten is gerukt, is meestal de eerste reactie niet het medegevoel dat hierbij past, maar een glimlach om de onverwachte onredelijkheid van het geval. Evenzo gaat het met iedere nieuwigheid en uitvinding. Toen er, in de stad waar de ingezetenen bekend waren voor ouderwets en tevens uiterst nieuwsgierig, voor het eerst een vélocipèsde door de straten reed, bleven alle mensen staan met verbazing en ongeloof op het gezicht en menigeen, niet begrijpend hoe het mogelijk was dat een man zich kon voortbewegen, wel met de voeten maar op een groot wiel en een klein, moest erom lachen, daarna spotten en schelden, zelfs met stenen gooien omdat immers zo'n raar ding niet met de hem bekende werkelijkheid overeenkwam. De dandy, die in Amsterdam de eerste bruine schoenen droeg, werd gevolgd door een drom mannen en vrouwen, schaterend en gierend over die grap. De nieuwigheid verloor haar vermogen om de lach te wekken toen er elk seizoen zo veel kwamen dat men eraan wende en ze haast niet meer opmerkte, maar iets daarvan heeft

[p. 287]

zij, tenminste in sommige beschaafde steden, nog behouden.

Deze en andere waren de opmerkingen van die oude heer geweest. Maar, zeide hij telkens, wat er geks kan zijn aan een kledingstuk is mij een raadsel.

Hij gaf toe dat een deel, gescheiden van het geheel waar het toe behoort, dikwijls de indruk van iets zonderlings teweegbrengt. Het handvat van een kan dat ge in het museum ziet, zeide hij, ge begrijpt het niet en ge hebt uw verbeelding nodig hoe het verbonden aan de kan geweest mag zijn. Ge begint met het gek te vinden, eerst als ge nauwer toeziet bespeurt ge dat het zijn nut gehad heeft en dus redelijk was. Soms kan een deel van het geheel om te lachen zijn. Neem een portret van uw beste vriend of van een beminde vrouw, dat ge in de zak draagt. Ge bedekt het gezicht behalve de neus, zodat ge mij niet anders dan die neus toont en ik zal even moeten lachen. Eerst als ik het gezicht helemaal zie besef ik dat het een mooi gezicht is met een mooie neus. Maar soms is een deel om van te griezelen, ofwel om er bedroefd van te worden, terwijl het toch met zijn geheel goed en mooi was. Laat ik u in een doosje een uitgevallen tand zien, dan keert ge u af, maar hadt ge die tand in het gebit gezien, in de mond, in het hoofd, dan zoudt ge enthousiast zijn geweest. En een haarlok, een krul, mijnheer, achter een glaasje aan de horlogeketting, dat maakt ons triestig. En toch was het een stralend hoofd waar het eens een deel van was. Neen, als men het geheel ontleedt krijgt men een verkeerde indruk, een verkeerd oordeel. Dat had ik in mijn jonge jaren moeten bedenken. Maar toch, dat een onderdeel van de kleding, een jas, een broek, een schoen, op zichzelf belachelijk zou zijn, ik kan het nog niet begrijpen. Het is waar, wij kunnen ons geen enkel ding voorstellen zonder een eigenschap, maar als we nadenken zien we dat het op zichzelf geen eigenschap heeft en die pas krijgt door de omstandigheden. Daar zat de knoop voor mij. Mijn hoed had de omstandigheden tegen zich en die maakten dat erom gelachen werd. Ge weet het, geef de duivel niets dan honing te eten, hij wordt zo braaf als een engeltje, en andersom kan men het zoetste kind tot misdadiger grootbrengen.

Ik kwam in een stad die mij onbekend was, waar de mensen allemaal over de leuning van de brug hangen als er een zakdoek in de gracht is gewaaid, waar ze precies weten wanneer ge een nieuw kostuum hebt gekocht, en waar ze bovendien allemaal

[p. 288]

grappig zijn, leuk. Ge hoort dat ik dat woord niet vergeten heb. Ik heette de leuke Fransman en dat heeft me veel voorspoed in de zaak gebracht, maar ook veel verdriet.

Het zal vijftig jaar geleden zijn dat er op de Nieuwendijk, toen een voorname straat, een nieuwe winkel geopend werd die spoedig befaamd was in de stad. Op elk der twee ramen stond met vergulde letters: ‘Aux Trois François’. Drie ondernemende Fransen waren de eigenaars, neven die alle drie François heetten, en het beheer werd gevoerd door deze zelfde oude heer. Zij hadden de fortuinlijke inval gekregen hier hoeden te verkopen, niets dan hoeden, van een hier te lande nog weinig gedragen model. Dat waren de bolhoeden, vreemdelingen in Nederland, bovendien nieuwerwets, daarom zag men ze nog niet veel. Behalve de pet, de volksdracht, had men als vaderlands hoofddeksel de zijden hoed voor aanzienlijken, welgestelden en predikanten, ook voor burgers op zondag, op bruiloft of begrafenis. De flambard kwam men eveneens wel tegen, maar die behoorde aan schilders, muzikanten en dergelijk beroep. Veel verscheidenheid in een belangrijk onderdeel der kleding kende men dus niet. En nu brachten de drie François een revolutie in de hoofdstad teweeg, want ook de prijs was zo laag dat zelfs de mindere man een hoed kon dragen.

Het stond er dicht van de nieuwsgierigen 's avonds voor de ramen helder met gasballons verlicht en de hoeden, daar op vernuftige wijze geëtaleerd op stijgende terrassen, sommige van voren te zien, sommige van terzijde, andere in rijen met de binnenkant naar de toeschouwer gekeerd, waren niet te tellen, alle met blauwe of met rode zijde gevoerd, alle voorzien van een kaartje waar de prijs op stond. Eigenlijk was dit niet nodig, want de prijs was gelijk voor alle hoeden en stond ook met grote cijfers in het midden voor de ramen.

Weet u dat ik in een jaar tijds veertigduizend hoeden heb verkocht? vroeg de oude heer. Dat was één voor iedere tien inwoners van de stad.

Neen, verwonderlijk was dat niet als men zich herinnert dat binnenkort iedere Amsterdammer met een moderne bolhoed ging. Men kan heden niet beseffen welke verandering dit maakte in aard en voorkomen van de stad. Enige opstandigheid onder de mindere stand had zich voor die tijd wel voorgedaan, maar op betamelijke wijs onderdanig. Nu echter ook de werklieden, in

[p. 289]

plaats van een pet op zondag een hoed konden dragen, hoewel nog geen zijden, begonnen zij te voelen dat hun rechten niet minder hoefden te zijn dan die der burgers. De driestheid begon het hoofd op te steken en menig burger begon ongerust te worden. Natuurlijk was de hoed niet de voornaamste factor van de sociale verandering, maar hij had er toch deel aan, al was het ook maar door het uiterlijk der mensen, want het scheen nu dat er veel meer burgers waren. Zelfs in de Jordaan wankelde de getrouwheid aan de pet.

Was het wonder dat de drie François spoedig de gunst van de mindere stand verworven hadden? De erkentelijkheid uitte zich in allerlei leuke kwinkslagen, geestige liedjes, pakkende bijnamen. Een gemoedelijk scheldwoord dat men zich op straat vaak hoorde toeroepen was: Hoed! Of een jongeman die met zijn aanstaande wandelde werd door de voorbijgangers nagewezen als Eénnegentig, zinspelend op de prijs die hij voor de hoed betaald had. Men scheen veel meer dan voorheen aandacht te hebben voor hetgeen op het hoofd gedragen werd en zelfs de deftige hoge hoed moest aardigheden verdragen. Een paar jaar was de hoed het onderwerp van de humor, een mode die zo sterk heerste dat zelfs het lang voorheen afgedankte lied van Wie zijn hoed is dat? weer in de straten klonk. Het leek wel, zeide de oude heer, dat men niets zo belachelijk vond als dit onderdeel van de klederdracht, kunt ge het begrijpen?

Hij had nooit beseft dat het grapje, dat geen hoon bedoelt, een uiting van genegenheid kan zijn. Hier in de stad werd de hoed het symbool van de erkentelijkheid van het volk, en mocht dan de wijze waarop dit symbool in de taal gebruikt werd soms van weinig smaak of tact getuigen, een kwaadaardig oogmerk was daar zeker niet bij . Met dit symbool van vooruitgang was natuurlijk de naam François verbonden, vandaar dat men de man leuk vond, in de betekenis van sympathiek.

Over het verdriet, dat hem hierdoor veroorzaakt werd, had hij weinig gezegd, maar het was te raden. Hij had verkering gekregen met een dochter van een winkel in dezelfde straat, beeldschoon maar enigszins onverstandig. Al op hun eerste wandeling langs een donkere gracht hadden twee jongens hem herkend en nageroepen van hoed en nog eens hoed, en zij was stil geworden, zonder antwoord op zijn vriendelijkheden. Overdag wilde zij niet meer met hem samenlopen wegens zijn popu-

[p. 290]

lariteit. Tevergeefs trachtte hij haar te overtuigen dat men op straatgeroep geen acht moest slaan, het hinderde haar te zeer omdat zij het als spot opvatte, die ook haar trof. Zij wilde niet verkeren met een belachelijke man en ten slotte stelde zij de onredelijke eis dat hij een hoge hoed zou dragen. Dit was immers ongerijmd. Hoe kon de man, die hier de mode van de moderne hoed gebracht had, hulde geven aan de ouderwetse dracht van een andere stand? De klanten zouden het zeker als belediging, als verraad beschouwen en hij zou zijn goede naam verliezen, hetgeen erger was dan belachelijkheid. Het meisje bleef onverstandig.

Was het niet om een onderdeel van de kleding, waarover men lachen moest, ik weet nog altijd niet waarom, dan was ik zeker in die stad gebleven, want ik voelde er mij thuis en ik was voorspoedig. Een hoed, mijnheer, bracht mij geld en ongenoegen samen.