Verzameld werk. Deel 8

[p. 259]

De weetgierige plattelander

Er is later gebleken dat hij een naam had, maar voor men dat wist werd hij gewoon de Plattelander genoemd omdat hij tot zijn dertigste jaar of daaromtrent in een hutje op de heide had gewoond, ergens in een vergeten uithoek van ons land. Daar zijn moeder, de enige naaste die hij ooit gezien had, hem in de onkunde had grootgebracht kon hij slechts tot vijf tellen, het getal der zwarte kippen die zij voor haar belezingen hield. Behalve sprokkelen en konijnen strikken had hij nooit iets gedaan, hij was altijd gehoorzaam, lui en dom geweest, zodat hij niets wist en hulpeloos stond toen op een dag zijn moeder uit de hut verdween en niet terugkeerde.

Gelijk men meer ziet gebeuren, de behoefte des ingewands had een heilzame invloed op hem, zijn geest werd wakker en hij, die tot dusver zijn stuk brood toegeworpen had gekregen en er nu tevergeefs naar rondkeek, vroeg voor het eerst van zijn leven naar de reden van iets en toen hij eenmaal met volle ernst gevraagd had leerde hij sneller dan iemand die al op de schoolbank zit voor hij beseft wat hij vraagt. Waarom moest hij het brood ontberen? Waarom was zijn moeder weg? Daar heide noch hemel hem antwoord gaf stond hij op, nam meel en water en bakte zoals hij het had zien doen. Het baksel verbrandde. Dit begreep hij niet, dus vroeg hij weer waarom en bakte opnieuw. En terwijl hij voor het vuur stond werd het nog iets klaarder voor zijn geest, hij begon te denken. Wat is dat vreemd, dacht hij, dat ik iets niet weet, dat ik iets vraag en geen antwoord krijg. Waarom was er geen brood en waarom moest ik gaan bakken? Ja, waarom eigenlijk moest ik brood hebben? Hierop kreeg hij dadelijk antwoord van zijn eigen geest die zeide: Jongen, het is om dat raar gevoel in je lijf.

Hoewel dit hem waarschijnlijk voorkwam bevredigde het antwoord hem niet en toen hij gegeten had en in de zonneschijn op de grond zat dacht hij erover na: Maar hoe kwam ik dan aan dat gevoel? Nu is het weg misschien omdat ik daarstraks leeg was en nu weer vol ben. Als ik me niet vergis heb ik dat wel meer

[p. 260]

gehad, maar ik vind het nu pas gek dat ik niet altijd vol ben, hoe zou dat komen?

Hij vond er vele redenen voor, de ene zonderlinger dan de andere, maar wel begreep hij dat er op eten altijd honger volgde en dat zijn maag dus aan verandering onderhevig was. Deze ontdekking bracht ook een omwenteling in zijn geest teweeg, die dezelfde dag licht en levendig werd en even vol van gedachten als het zomerveld van krekels. Hij kreeg er pleizier in, hij wilde niet eens, toen hij op de grond lag uitgestrekt, de ogen toedoen om te slapen, maar hij hield ze open om te denken wat van allerlei dingen de reden toch kon zijn. Toen het donker werd lag hij daar nog en toen de sterren uitkwamen begon hij ze een voor een te tellen, verwonderd wat dat voor lichten waren, waarom zij aangestoken waren, waarom des nachts. Pas tegen de dageraad sliep hij in, moe van het denken.

Wie weleens de reden van iets gevraagd heeft en zich niet liet ontmoedigen door het uitblijven van een antwoord dat hij kon aanvaarden, kent die gloed in het hoofd, de denkgloed, verheven boven de hartstocht, waarmede hij alleen de dwingelandij gemeen heeft. De hartstocht kan beelden toveren zo schoon dat men niet verder wenst te zien, de denkgloed ontdekt gedurig nieuwe horizonnen, nieuwe verten waar menigten van beelden opdoemen, glanzen en verdwijnen, terwijl de ogen steeds scherper kijken, klaarder zien in groter ruimten en steeds meer willen, alsof er in het hoofd plaats genoeg was voor het heelal. En wie zich weleens aan die gloed heeft overgegeven kan ook beseffen hoe voorzichtig men ermee moet omgaan. Wie hem niet weet te beheersen, maar zich laat medevoeren, komt in uitersten te diep of te hoog, te duister of te licht, ongezond voor het verstand. Houdt men nu de verschijnselen van zijn ongebreidelde denklust bescheiden voor zich, zoals, om hem behoorlijk bij zijn naam te noemen, Wumke deed toen hij nog ten plattelande woonde, dan wordt men door niemand lastig gevallen; zodra men ze echter in het openbaar vertoont krijgt men van de mensen, die alle buitensporigheid uit den boze achten, een rare naam.

Toen Wumke wakker werd na die eerste nacht van weetgierigheid greep hij met beide handen naar zijn hoofd, menend dat daar een vuur in brandde. Zijn korte slaap was een droom geweest en in die droom had hij zo veel stemmen gehoord dat hij weggelopen was, voorwaarts, achterwaarts, in de rondte,

[p. 261]

maar hij kon ze niet ontkomen, stemmen van mensen, van koeien, van kippen, die alle vroegen: Waarom? Het was hem heet geworden, hij was ontwaakt met de wedervraag: Waarom vragen jullie dat allemaal aan mij? Die hete springers in het hoofd, kittelig, krioelend, wilden hem niet verlaten, zij kwelden hem zo dat hij maar weinig honger had en zich met twee rapen voldoende vulde.

Hij ging zitten midden op de heide en terwijl de bijen naarstig rondom hem zwierden begon hij weer te denken. Hij betastte zijn hoofd. Wat is dat vreemd, dacht hij, hier zitten mijn ogen, waarom juist hier?

Een deskundige zonder vooroordeel zal toegeven dat hij niet gauw een antwoord op die vraag verwachten kon. Bovendien, als men hem geantwoord had: Wumke, omdat de natuur het goed met je voorhad, want zus en zo -, zou hij wellicht gevraagd hebben waarom de natuur het goed met hem voorhad en dan zou men ongeduldig geworden zijn.

Wat is dat gek, dacht hij, hier zitten de gaatjes van mijn oren, waarom juist hier? waarom heb ik er die kleppen aan? Wat is dat raar, hier zit mijn neus, daar ruik ik mee of het brood is aangebrand, maar waarom zijn het twee gaten, niet één of drie? waarom heb ik dat lange stuk erbij? En hier heb ik mijn mond, ik weet best dat die er is om te eten, maar waarom juist hier? op mijn buik zat hij toch makkelijker.

Alweer, een bekwame geleerde had hem dit kunnen uitleggen, maar het is te betwijfelen of hij met die uitleg genoegen had genomen. Wellicht had hij gevraagd hoe de man dat wist en dat had Wumke toch niet kunnen begrijpen.

En iedere dag zat hij op de heide. Hij vroeg alles wat er maar te vragen was over alles wat hij van zichzelf kon zien, zijn handen, zijn voeten, zijn adertjes, zijn haar, waar dit alles toe diende, en ofschoon hij van die dingen het ware begrip niet kreeg omdat hij niet op school geweest was, leerde hij toch veel. Een van zijn moeilijkste vragen was hoe hij ter wereld was gekomen en waarom. Het spreekt vanzelf dat zijn geest hem het antwoord hierop schuldig bleef, maar zonderlingerwijze hield deze vraag hem meer dan andere bezig. Het was een goede inval hierover niet met zichzelf, maar eens met een mens te spreken.

Dit deed hij op staande voet toen hij ginds de meid met de geiten zag gaan. Zij hoorde hem aan en liep zonder antwoord

[p. 262]

verder. Een oude boerenman, wie hij dezelfde vraag stelde, hoe en waarom hij ter wereld was gekomen, gaf hem vriendelijk bescheid, zeggend: Je hebt toch een hoofd? dan moet je leren, het staat alles in de boeken.

Het klinkt haast ongelooflijk wat Wumke nu deed, en toch schijnt het waar te zijn. Hij ging naar de stad, waar hij vele mensen tegenkwam, wie hij vele vragen deed over de boeken. Niet om geld vroeg hij, niet om eten, want honger in de maag had hij niet meer, maar om boeken en die gaf men hem zoveel hij wilde. Daar hij laat met leren begon kon hij spoedig lezen en hij las alle boeken die te vinden waren zodat hij weldra evenveel wist als alle anderen in de stad te zamen.

Hoewel sommigen hem achtten om zijn kennis, sommigen hem gelukkig prezen omdat hij veel wist, vonden de meesten hem wegens zijn overdreven weetgierigheid toch wel raar. Wat heeft die plattelander aan al die geleerdheid? zeiden zij, dat is goed voor de leraren en doctoren maar hij verdient er geen rode duit mee. Wumke sprak dat niet tegen, maar hij had de boeken ook niet gezocht om rijkdom of geluk, alleen om de reden van alles te begrijpen.

Ook hierin nu kwam hij bedrogen uit. Zeker had hij van menig ding een verklaring geleerd, die hij, met voorbehoud dat zij onjuist kon blijken, wel geloven wilde: waarom zijn ogen en zijn oren zaten waar de natuur ze had gezet, waarom zijn maag niet eens voor al verzadigd werd, maar in zulke dingen stelde hij nu geen belang meer. Bovendien, omtrent de moeilijkste vragen van deze soort hadden de boeken hem niet ingelicht en de geleerdste doctoren konden daarin zijn weetlust niet bevredigen. Hij zag een kind dat stond te huilen, de wangen nat. Wat zijn tranen? vroeg hij. Dus ging hij lezen, van kliertjes en van vocht dat eruit kon komen. Daar hij dit geen goede verklaring vond vroeg hij de geleerden: Wat zijn tranen? Hoe moeilijk het ook was, zij legden het hem wel uit, van zenuwen en van stoffen, van functies en processen, - en zo, zie je, komen de tranen. Wat zijn tranen? vroeg hij anderen. Zij legden het hem uit, van een factor, van een levensbeginsel ergens verborgen in het organisme, van emotie en reactie. En toen hij naar huis keerde vroeg hij nogmaals: Wat zijn tranen? want op die vraag had hij geen antwoord gekregen dat hij goed vond.

Moeilijk waren zulke vragen zeker wel, maar daar zij de mens

[p. 263]

betroffen, van wie men immers alles te weten kon komen, bleef hij hardnekkig vragen en liet zich niet ontmoedigen door de mensen die zich op het voorhoofd tikten of hem de deur uitzetten. Zij hadden wel enigszins gelijk als zij zeiden: Die Plattelander is vervelend, net een kind dat zanikt en nooit tevreden is. Alsof wij van alles onder de zon volledig rekenschap konden geven, alsof wij niet al blij mogen zijn als wij van de meeste dingen zo ongeveer de reden kennen. En anderen zeiden: Je kan het hem niet kwalijk nemen, een plattelander, niet wel bij het hoofd.

Daarop kwam Wumke de mensen langdurig en halsstarrig vervelen met vragen, die hijzelf nog niet eens de moeilijkste vond. Wat is een hoofd? vroeg hij, en waarom heeft een mens een hoofd? Alweer legden zij hem uit dat zijn verste voorvader de worm door de aarde wroeten moest en al doende bijzondere gevoeligheid, bekwaamheid en andere eigenschappen aan zijn ene einde kreeg; dat dit einde een hoofd werd, dat daarin hersens ontstaan waren waarmee men kan leren denken en begrijpen, willen en streven en zo. Maar hoe, dat was voor uitleg veel te moeilijk, daarvoor moest men wel duizend boeken lezen. Genoeg, het hoofd was een soort directiekamer.

En wie is daar dan de baas? vroeg Wumke, dat wou ik graag weten.

Dat ben jij, zeiden ze.

Ik? Wat ben ik?

Er kwamen velen bij hem om de Plattelander uit te leggen wat hij was. Een dier. Een dier met rede begaafd. Een creatuur, geschapen naar een goddelijk beeld. Een gelukkige samenstelling van atomen en energie. Een woonplaats van een ziel. Een individu, enig in het heelal. Een subject en ook een object. Een deel van het al. Nog veel meer.

Waarom ben ik dit of dat? vroeg hij, en verder, waarom ben ik?

Men zal toegeven dat Wumke te veel vroeg, men begrijpt dat hij het de mensen al te lastig maakte. En toen men vernam dat hij nog veel meer te vragen had, omtrent dingen waarover men het nog lang niet eens was, zond men hem terug naar het platteland.