Verzameld werk. Deel 8

[p. 244]

Het mijn en dijn

Goed is het als ik een andermans vrouw en koe wegneem, slecht is het als een anderman de mijne wegneemt. Dit is in het kort volgens de Kaffers de kern van goed en kwaad. De moderne en beschaafde mens zou het niet in zijn hoofd krijgen te menen dat iets goed is als hij het doet, slecht als een ander het doet. Voor de moderne en beschaafde staat, zegt men, geldt deze opvatting weer wel. Er zit in de opvattingen dikwijls tegenspraak en dat heeft voor vele geesten ook altijd verwarring gebracht. Maar wie op een hoge berg gaat staan, zodat hij een uitgestrekt deel der schepping kan overzien, zal gewaarworden dat het begrip van goed en kwaad veranderlijk is van nature, dat het hier wit kan zijn en ginder zwart, met duizenderlei schakeringen daartussen, ja, zo veel dat er een ontelbare menigte van dergelijke begrippen schijnt te bestaan, naar gelang van landstreek en klimaat, van eeuw of jaargetijde. Men zou kunnen geloven dat het goede en het kwade zelf spelenderwijs soms hun naam verwisselen tot zij bijgeval zich afvragen wat zij eigenlijk zijn. En volgens sommige hedendaagse geleerden zou men, op een nog hogere berg staande, op een berg bijvoorbeeld waar de aarde in de diepte bijna niet te onderscheiden is, van goed of kwaad niet eens kunnen spreken omdat men niet weet of die dingen inderdaad bestaan. Ook dit is een opvatting en zij wordt, het zij erkend, bevestigd door een der oudste wijzen, een diep schouwende geest die alle begrippen zeer ver dreef en vervolgde, tot hij tot het inzicht kwam dat de wereld met haar mensen en hun opvattingen de moeite van de aanschouwing niet loonde.

De man, die met een gewone en gezonde rede op deze aarde gaat, zal wellicht zeggen: Dat moet die wijze dan zelf maar weten, maar ik heb een maatstaf nodig en zonder duidelijke bepaling, al is het ook alleen maar van het geoorloofde en het ongeoorloofde, raakt de samenleving in de war. Als de mens niet meer weet van mijn en dijn, zoals van oudsher werd geleerd, dan gaan alle beginselen teloor.

Ja, zoals het vroeger werd geleerd, in de goede oude tijd van

[p. 245]

Jantje die de pruimen eens zag hangen, toen wist ieder braaf en naarstig kind wat mocht en wat niet mocht. Maar die tijd is zo lang voorbij dat zelfs onze grootouders er zich weinig van herinneren. En wanneer men er met hen over praat verneemt men dat er ook voorheen wel mensen voorkwamen, wie geen juiste opvatting van het behoorlijke bijgebracht kon worden. Men kan zelfs de indruk krijgen dat zulke afwijkingen van het destijds vastgestelde model der deugd geenszins uitzonderingen waren, geenszins grillen der natuur, gedoemd tot uitsterven zonder nakomelingschap, maar dat men ze beschouwen mag als de voorlopers van het zedeloos geslacht, welks bloei thans gelukkig ook weer tot het verleden behoort.

Een van deze merkwaardige gevallen wordt vermeld in het Tijdschrift der Ouderen. Het betrof een zekere Gijmen, die het voorwerp is geweest van uitvoerige nasporing en studie. In welke landstreek hij geboren werd en tot welk ras hij behoorde, is nog onbekend. Men leest dat een melkman, die in de donkere morgenuren rondging, hem voor de deur van een bejaarde juffrouw vond, op het duimpje zuigend, en dat die juffrouw met medelij besloot zich het verlaten wicht aan te trekken.

Waarom het de naam Gijmen kreeg? Men zou evengoed kunnen vragen waarom het met het ene oog naar buiten keek of waarom het tot twee jaar na de vondst niet praten en niet lachen wilde.

Deze stomheid, gemelijkheid, of wat ook, waaraan het gebrek aan geluid in de aanvang van zijn leven toegeschreven werd, verwekte bij de buren de mening dat hij achterlijk was, hoewel hij toch slim uit het ene oog keek en altijd wist te krijgen waar hij zijn zin op had gezet. Als kleine jongen al legde hij zo veel gretigheid aan den dag, dat sommigen de pleegmoeder ervoor waarschuwden. Achterlijk of niet, zeiden zij, hij zorgt er wel voor dat hij meer krijgt dan andere kinderen.

Op de school was hij een raadsel. Men had in die tijd scholen waar een kind nietalleen onderwezen werd, maar ook opgevoed en de meester was gewoonlijk een man, die het zijn plicht achtte de leerlingen tot brave mensen groot te brengen, een iegelijk naar zijn geaardheid. Hij zorgde voor hen gelijk een vader en hij streefde ernaar hun de deugd in te prenten eerder dan de kennis.

De jonge Gijmen, moet de bovenmeester verklaard hebben, heeft een geest die slaapt terwijl zijn lichaam in een halfwakende

[p. 246]

toestand verkeert, te oordelen naar de wijze waarop hij een bromvlieg nastaart die reeds lang is weggevlogen, echter in een andere richting dan die waarheen hij staart. Eerst wanneer ik hem bij de kiel pak en schud, kijkt hij mij aan met een blik zonder enig verstand. Dat tweemaal twee vier is, hoop ik hem nog bij te brengen, maar voor het verhaal hoe de wereld werd geschapen blijft hij doof, evenals voor de geboden. Hij neemt steeds de grootste griffel, zonder op te letten of hij er recht op heeft, en bij het verlaten der school kiest hij gewis de nieuwste pet, tot ongerief der andere leerlingen.

Men ziet dat de onverschilligheid voor eigendom reeds vroeg als een trek van zijn karakter werd waargenomen. Zelfs bij lage diersoorten vindt men, om van besef niet te spreken, toch een zekere neiging tot eigendom, of liever tot bezit, en een hond die de kluif van een andere hond wegneemt, schijnt het ongepaste daarvan te vermoeden. Bij de mens komt het gebrek van onderscheiding tussen mijn en dijn zelden voor. Ook de verstokte dief, ook de kleptomaan zal zijn bedrijf verborgen houden, wetend, dat hij zich aan andermans goed vergrijpt en dat er straf op volgt, wellicht wroeging.

En de beschaafde mens die ooit iets gestolen heeft, zij het één enkele keer, zal zich zijn leven lang blijven schamen. Zo is het heden ten dage, ja, zo is het altijd geweest, behalve dan in de periode die gelukkig weer lang voorbij is.

Hoewel Gijmen achterlijk was, heet het verder, kwam hij in de leer bij een bakker die hem met de kar liet rondgaan. Het duurde lang voor die man begon te vermoeden dat hij zich vergist had. Meer dan een jaar geloofde hij dat de jongen, wanneer hij het geldzakje voor hem uitstortte, beter en vlugger kon rekenen dan hijzelf, en hij gaf hem daarvoor weleens een stuiver ten geschenke, zeggend: Brave Gijmen. Daarna twijfelde hij wel, omdat hij immers achteruitging, maar hij begreep het niet. En wanneer hij opheldering vroeg kreeg hij haast geen antwoord, de jongen scheen te suffen of te slapen.

De bakker ging snel achteruit en toen hij de zaak aan kant moest doen zeide Gijmen dat hij het bedrijf wel wilde voortzetten. Van het bakken had hij geen verstand, gelijk hij zelf erkende, maar hij stond vroeg op en keek toe op de knechts. In het begin verbaasden die zich, dat het meel in de zakken niet op de gewone wijze verminderde, maar Gijmen legde hun uit dat hij ze telkens aan-

[p. 247]

vulde met meel van een betere hoedanigheid. En hun loon verhoogde hij met twee stuivers, daarom werkten zij tevreden voor deze baas. Of nu die knechts de eerste handlangers werden van een bedrieger, wordt in het tijdschrift niet te verstaan gegeven. Waarschijnlijk is het niet, want in die dagen moesten er nog vele slachtoffers zijn voor men aan bedrog kon denken. Bovendien rijst de vraag of men Gijmen op dit ogenblik zijner ontwikkeling een bedrieger zou mogen noemen, daar hij immers overtuigd was van de betere hoedanigheid van het meel waarmede hij zijn voorraad aanvulde. Hij was dus te goeder trouw, gelijk van een simpele verwacht kan worden.

En geen zijner stadgenoten die aan zijn eerlijkheid twijfelde. Wanneer bijgeval de rekening te hoog was of wanneer hij beweerde dat men niet betaald had, zeiden de mensen: Die rare Gijmen, hij heeft nooit goed leren tellen en hij begrijpt niet veel. Je moet wat door de vingers zien van een man met een achterlijk verstand, want hij meent het goed.

Dat hij het goed meende met zijn stadgenoten, daar werden ettelijke voorbeelden van aangehaald. Hij werd welvarend met het beste brood dat zij wensen konden en geen enkele bakker die met hem kon wedijveren zodat ten leste de ene na de andere zijn winkel moest sluiten. Hij werd zo welvarend dat hij, wanneer erom gevraagd werd, brood weggaf voor de armen en de gebrekkigen. En hij gaf ook geld weg, met volle handen zelfs. Als men hem prees antwoordde hij: Het mijne is het uwe, laten wij die leer betrachten, dan zijn wij goede burgers.

De mensen juichten hem toe. Zij zeiden: Het moet toch een begaafde man zijn die zich van vondeling zo heeft opgewerkt. En toen de burgemeester ontslag nam, omdat hij te arm was geworden voor zulk een eervol ambt, beval hij Gijmen tot opvolger aan. Dit voorstel werd algemeen aanvaard, ondanks de tegenstand van enkelen die het overdreven vonden, die zeiden: Een achterlijke aan het hoofd van ons bestuur, een man die niet eens kan lezen. Waar haalt hij zijn rijkdom vandaan?

Het was niets dan nijd, naar het oordeel van de meerderheid, en zodra Gijmen met de ambtsketen rondliep werden deze vijanden van het algemeen welzijn uit de stad verjaagd of wel gestenigd.

Het vervolg van Gijmens levensloop is in dit verslag niet duidelijk en misschien is dit toe te schrijven aan het verschil der tijden. Wie in de geschiedenis leest weet dat de mensen van het

[p. 248]

verleden, hun geaardheid, hun zeden en hun gedrag, voor ons dikwijls onbegrijpelijk zijn. En dat geldt te meer voor de tijd toen de Gijmens nog niet in opkomst waren, toen de oude zeden nog pas begonnen plaats te maken voor nieuwe. Voor de hedendaagse lezer is er niets raadselachtigs in het geval van de onopgevoede, de achterlijke man, wiens voornaamste eigenschap niet een gave geweest schijnt te zijn, maar een gebrek, en die desondanks in korte tijd de rijkste man van de stad werd, eigenaar van alle vaste goederen binnen en buiten de wallen, van vele roerende bovendien. Hoewel hij volgens verstand en rekenkunst hierin slechts kon slagen ten nadele van anderen, werd Gijmen door zijn medeburgers op de handen gedragen en aangebeden. Maar dit verwondert niemand die leest dat hij, altijd volgens het beginsel dat het zijne aan anderen behoorde, met ruime hand gaf en de stad tot een lustoord voor de bewoners maakte, met rechtvaardige nieuwe wetten en talrijke fraaie monumenten. Deze stad genoot in haar dagen de faam van de rijkste der ganse streek te zijn, ofschoon zij toch maar één enkele rijkaard telde.

Nu is het bekend, en daarvoor hoeft men niet uit bovenvermeld tijdschrift te putten, dat er weldra elders in het land individuen optraden, wier gedragingen gelijkenis vertoonden met die van Gijmen. Het waren meest jongelieden, sommige van hen eveneens vondelingen of van onbekende herkomst, wier achterlijkheid al in hun prille jeugd de aandacht trok. Ook zij leerden op school hoogstens de beginselen van de rekenkunde, maar voor de begrippen van hetgeen te dier tijde als goede zede gold, bleven zij ontoegankelijk. Ook zij onderscheidden zich al vroeg door een gebrek, de afwezigheid van het besef van andermans eigendom. En ook zij verwierven welvaart en hoge plaats, een ieder in zijn stad.

Wellicht waren zij slechts navolgers van een aantrekkelijk voorbeeld. Maar, hoe men ook denken mag over de erfelijkheid, het zal toch iedere beschouwer van dat tijdperk treffen dat het volgend geslacht bijna geheel en al uit Gijmens bestond, althans voor zover het de opvatting betrof van het mijn en dijn. Voor deze omwenteling in de zede heeft men denkers en geleerden verantwoordelijk gesteld.