Verzameld werk. Deel 8

[p. 209]

De schooljuffrouw

Men hoort tegenwoordig wel verzuchten dat dit geen tijd voor wonderen is, noch voor heiligen. Zij mochten vroeger bestaan hebben, eeuwen her, thans zou men er moeilijk aan kunnen geloven omdat immers zulke dingen boven het verstand gaan en men eraan gewoon is slechts te geloven wat men begrijpt. Wie zo spreekt ziet geen wonderen of heiligen, zijn ogen staren te veel op nietigheden en hij mist de eenvoud van het verstand. Toch zal zowel de gewone man, die weleens denkt, als de oprechte wijze het bestaan erkennen van onbegrijpelijkheden, die hem zo zeer met ontzag vervullen dat hij, zich minder dan het kleinste stofje voelend, ze niet eens beschouwen kan. Misschien zijn dit nog maar de eenvoudigste der wonderen, evenals zo veel dingen die dagelijks gebeuren en die men wel in hun werking kent, maar niet doorgrondt. Evenzo wonen er heiligen dicht bij ons, onbekend, wier stralen wij niet onderscheiden. Wat een heilige is? Een ieder weet wat de bewonderenswaardigste deugden zijn, verlangt ernaar in zijn beste ogenblikken en ervaart dat hij er te zwak voor is. De barmhartigheid bijvoorbeeld schijnt velen een moeilijke deugd en de volmaakte barmhartigheid noemt men bovennatuurlijk. Niettemin hoort men soms van mensen die deze volmaaktheid zo nabij zijn gekomen als men zich dat voorstelt van heiligen wier namen in de kalender staan. Maar als alle heiligen, die ooit geleefd hebben, daarin vermeld moesten worden, kon de grootste kalender veel te klein zijn.

Juffrouw Fransje, zoals zij heette tot in haar ouderdom, werd geboren in een zuidelijk stadje van ons land, met grote blauwe ogen. Toen zij opgroeide vonden de mensen haar een mooi kind, maar de ouders, haar bij de andere vergelijkend, wisten wel beter en konden alleen zien dat zij tenger was en dat zij behalve het licht in haar ogen niets bijzonders had. Al vroeg had zij de naam mooi te zijn en hoewel buren en kennissen later op haar uiterlijk aan te merken hadden, de een zeggend dat zij te klein en te mager bleef, de ander dat zij dit of dat te scheef had of te krom, bleef zij die naam behouden. Het kwam van haar

[p. 210]

ogen, zeiden sommigen. Maar ook de ogen van andere kinderen hadden dezelfde blauwe kleur. Er waren er ook die toen zij nog heel klein was al zeiden dat er in de hare een licht scheen dat men nergens anders zag.

Wanneer Fransje wakker werd waren haar ogen groot van verbazing. Alle dingen staarde zij aan met een verrukking waar zij geen geluid voor had, maar dat alles haar blij maakte, ieder voorwerp in huis of op straat, ieder gezicht en iedere beweging van de broertjes, de zusjes, de grote mensen die langs het venster gingen, was te zien aan al het blozen van haar wangen. Zij sprak weinig, zij knikte alleen en lachte wanneer men haar vroeg hoe zij iets vond. Soms zuchtte zij, met de ogen even toe, of het haar te veel was zo veel moois te zien. De ouders vroegen zich af of haar iets scheelde, dat zij altijd stil bleef zitten en alleen maar toekeek met die bewondering op het gezicht. Maar daar dit de wijze was waarop zich het hart van Fransje toonde was dit haar uiterlijk, dat met de jaren ook toenam in duidelijkheid, de grote ogen, de bewondering.

En toen zij vier jaar was en twee jongere zusjes had begon ook zij te spelen. Dat deed zij anders dan de andere kinderen. Niet voor haar eigen bezigheid speelde zij, maar uit de behoefte om van die kleineren de lachjes te zien, de kreetjes te horen, waarop zij antwoordde met gefluister en geneurie dat haast een zang geleek. Die kinderen waren zoet, zodat de moeder soms verbaasd kwam kijken. Buurvrouwen brachten ook hun kleinsten bij Fransje in de voortuin en verbaasden zich eveneens hoe de gezichtjes dadelijk helder werden en hoe zij deden zoals Fransje aanwees, maar of die moeders ook naar haar woorden luisterden, die verstonden zij niet want zij waren niet de taal van grote mensen. Fransje was al voor zij lezen en schrijven kon onderwijzeres. Van de dwang, die nodig is om anderen iets te leren waar zij niet om vragen, wist zij niets, en dat heeft zij ook nooit geweten, hoewel zij toch zelf eens leerling was en een examen deed. Zij wist iets anders, dat zij kon gebruiken bij de leerling.

Zij ging naar school, zij zag alles wat de juffrouw deed, zij hoorde alles en het was haar verwonderde aandacht waarmee zij gemakkelijk de letters en de cijfers begreep. De juffrouw noemde haar de knapste omdat zij alles eerder wist. Toen Fransje merkte dat andere kinderen de lesjes en de sommetjes niet begrijpen konden ontdekte zij een nieuw spel voor hen, dat zij met lei

[p. 211]

en griffel lachend konden doen voor de school begon. Men zag daar 's morgens op de voorplaats, afgezonderd van het gestoei der groteren, een dichte groep, gehurkt, gebogen, reikhalzend, rondom Fransje die op de lei iets voordeed, het uitwiste met de spons en dan één voor één riep om te lezen en te schrijven. Allen voelden hoe haar ogen keken dat zij het goed zouden doen, allen deden het ook zo mooi, zonder fouten, zonder stotteren, dat Fransje er een kleur van kreeg van blijdschap.

Tien jaar was zij toen al grotere kinderen 's morgens aanbelden aan haar deur om hulp met hun boekjes, hetgeen haar veel moeite kostte omdat zijzelf nog niet zo ver was, maar zij deed haar best, zij vroeg haar moeder of een ander die het wist, en zij begreep het gauw omdat zij helpen wilde. Veertien was zij toen zij de juffrouw mocht vervangen om de beginnertjes het abc te leren. In het hele stadje hoorden de kinderen dat het prettig bij de mooie Fransje was, te spelen met papiertjes, steentjes, stokjes, en kinderen die lastig waren werden door de moeders zoet gehouden met de belofte op school te mogen gaan. Op haar tijd deed Fransje ook examen, toen werd zij juffrouw op diezelfde school.

Misschien zou zij heel haar leven een voortreffelijke onderwijzeres geweest zijn, toegewijd aan haar taak van opvoeding en lering, hetgeen al loffelijk genoeg is. Maar zij werd meer dan dat.

Na haar twintigste jaar moet er iets met haar gebeurd zijn waardoor zij veranderde, zo zeer dat het zelfs op haar gezicht te zien was, hoewel niemand eigenlijk het ware ervan heeft geweten. Er waren mensen die de oorzaak zochten in de liefde en ongeluk. Wat de wederwaardigheden ook geweest mogen zijn, waarvan men in elk geval, uit eerbied, nooit zal trachten de sluiers weg te nemen, dat juffrouw Fransje de liefde en het ongeluk gekend heeft zal wel waar zijn, want zonder die gezien te hebben stijgt geen hart tot grootheid.

Het scheen of haar ogen wijder open waren en het was vooral de diepte die men in het blauwe zag, een diepte waaruit een kinderlijke maar wijze verwondering staarde. Het was duidelijk dat juffrouw Fransje de wereld nog veel mooier vond nu zij haar meer begreep. Daar zij reeds toen geen ouders had woonde zij alleen, in een stille straat aan de rand van de stad, in een kleine woning, wit gepleisterd, tegenover het weiland. Behalve op

[p. 212]

haar weg naar en van de school zag men haar tengere gestalte niet. Met grote mensen had zij geen omgang en als men haar niet aansprak hoorde men haar stem niet. Zo kwam het dat de mensen, in die tijd toen zij nog jong was, niet meer van haar wisten dan wat de kinderen thuis vertelden.

Men sprak erover, zo dikwijls het gebeurde dat men iets hoorde dat men van een schooljuffrouw niet verwacht had. In bijna al die straatjes woonden handwerkslieden bij wie het hele gezin in huis met het weefgetouw te werken had voor karig loon, in zo veel kommer dat de meeste moeders niet konden geven wat de kinderen nodig hadden. Nu kwam hier een jongetje thuis met gelapte schoenen, waarin gaten waren toen hij naar school ging. Daar bracht juffrouw Fransje zelf een kind tot aan de deur, met een nieuw doekje om de hals en een zakje drop in de hand omdat het verkouden was. Van een ander kind had de moeder wel opgemerkt dat zijn ontstoken oogjes allengs beter werden, maar eerst later vernam zij dat de juffrouw ze dikwijls met rozenwater had gebet. Het viel op in menig huis dat er zo veel liedjes gezongen werden en dat zelfs de schuchterste kinderen nu vrolijk praatten en zongen. De drogist vertelde dat juffrouw Fransje een van zijn beste klanten was en elke morgen om kruiden of zalfjes kwam, ook een bakker zei dat zij veel bij hem kocht, ook een winkelier in snuisterijen en een andere die haar wol voor breiwerk leverde. Het was veel wat zij kocht, zo veel dat zij altijd borgen moest en als zij betaald had maar weinig voor zichzelf kon overhouden. Toen begrepen de mensen waarom men haar altijd met de grote hengselmand door de straat zag lopen. Dat was de mand waarvan de kinderen vertelden dat er, nu voor de een, dan voor de ander, soms wel voor twee of drie, allerlei dingen uitkwamen, zo mooi dat het wel feest leek op school. Andere kinderen zeiden dat het nog veel mooier was dan alles wat zij gaf als de juffrouw vertelde, en dat deed zij eigenlijk altijd. Hoe het kwam dat zij dan toch leerden wisten zij niet, het ging vanzelf, zij schreven allen netjes zonder dat zij hun best hoefden te doen.

De kinderen, die groter werden en bij de bovenmeester moesten leren, mochten bij juffrouw Fransje in huis komen. Dat was voor sommigen omdat zij hen hielp met moeilijke lessen, maar anderen zeiden dat zij alleen bij haar kwamen omdat het er zo prettig was, zo licht en groot. De kleinsten, die toen ook

[p. 213]

voor haar deur kwamen, zeiden dat het er zo heerlijk rook. Later belden de kinderen, die al thuis te werken hadden, op zondag bij de juffrouw aan. Nog later kwamen er die al getrouwd waren en zelf kinderen hadden, want juffrouw Fransje wist altijd iets te vertellen dat de zorgen verdreef en hun weer het gevoel gaf van hun kindertijd.

Zij was al lang grijs, maar haar ogen keken nog verwonderd de kinderen aan, toen zij te oud geacht werd voor het werk op de school. Dat was zij niet, want anders zou haar kamer niet nog elke middag na schooltijd vol geweest zijn van kinderen, kleine en grote, die luisterden naar alles wat zij vertelde en daarbij nog leerden ook. Een lang leven was zij doorgegaan zonder iets te vragen, alleen vervuld van het geven van kleine dingen, het leren van abc en sommetjes. En zelfs toen zij haast niet meer van haar stoel kon opstaan zaten er nog kleine kinderen rondom haar, alleen maar, zoals zij zeiden, omdat het in haar kamer zo heerlijk rook als in een bloementuin.