Verzameld werk. Deel 7

[p. 425]

XIX

De kleine kinderen waren naar bed gebracht, de gasten zaten weer om de tafel. Het was hun laatste avond want er was voor dominee Molendam een huis ingericht in een dorp ver van hier waar hij zijn werk weer kon beginnen. De meesten trouwens hadden gezegd dat zij de regel terug hadden gevonden een ieder voor zijn taak en dat er dus voor de bezoeken op Eiberveld geen tijd meer zou zijn. Zelfs deze avond ontbrak er één, Joris de jongste zoon, door werk zo overstelpt dat hij er ook de rustdag aan moest geven. De gordijnen waren nog niet toegeschoven, buiten stonden de bomen in het licht van de maan, onbewogen.

De grijze dominee, gebogen over het boek, las uit het achtste kapittel van de brief aan de geloofsgenoten te Rome, en toen hij gedaan had en gebeden sprak hij: Wij weten dat voor hen, die God liefhebben, alles samenwerkt tot heil. Die liefde, dat is ons beginsel, hebben we hier veel gezien. Zonder die zou er geen smart zo diep geweest zijn over het kwaad dat anderen en ons overkomen is, geen roep om recht zo groot, geen barmhartigheid en geen vertrouwen zo mild en zo zeker. Dat zijn de voornaamste dingen waarvan ik heb horen spreken, ik denk dat ze voor iedereen in ons land de eerste gedachten zijn.

Bovenal het kwaad waar de slachtoffers voor vielen. Die kistenmakerij waar Dieuwertje van vertelde, zullen we niet vergeten. Velen hebben hun dierbaarsten verloren die, toen de razernij begon, onder de wanhoop bezweken, ook wij denken aan goede vrienden die ons zo verlieten en, zoals gezegd werd, we vragen niet waarom ze hun smart niet konden overleven. Nog meer vielen in de verdediging, nog meer bloed vloeide er in moord. Duizenden bleven gebroken achter. De vervolging, waar Judith over klaagde, geen hart dat er niet over treurt en niet gruwt van die laagste vorm van het kwaad. Er zal na het vragen en na het gebed in veel huizen lang stilte zijn, voor de mensen rouw tot hun einde.

Ja, er is kwaad gedaan. Wij weten dat door de misdaad van één enkele mens miljoenen moesten lijden, dat door het offer van

[p. 426]

één andere voor die misdaad geboet is, en wij vragen waarom dan het lijden in de wereld bleef. Waarom het kwaad er is, de zonde, de begeerte, laten we niet nutteloos, zoals kleine kinderen doen, vragen naar dat geheim van onze natuur. Al wat de wijze kan naspeuren en ontdekken is het werk van de klok, hoe de radertjes verbonden zijn en draaien, maar wie vraagt waarom de tijd voortgaat krijgt geen antwoord en wie naar de eerste oorzaak vraagt komt voor de gesloten deur van de wet.

Maar wel hebben wij geleerd dat deze smart ons gespaard was gebleven als het beginsel, dat ik zoëven noemde, door iedereen was gevolgd. Er zijn veel christenen onder ons. Zelfs onder degenen die niet zo heten, die nooit een letter van dit boek gelezen hebben, die niets belijden, leeft de christelijke geest, onvergankelijke erfenis van hun ouders. Er zijn tijden van weerspannigheid, wanneer de Adam in ons opstaat en zich verzet tegen de leer die ons gegeven werd, dan is er roof en vuur en bloed, weeklacht hier en allerwegen, en wanneer de furie van de dierlijke begeerte is uitgeraasd, zien wij dat die leer verder is uitgespreid dan wij dachten en dieper bezonken. Zij vordert, maar langzaam, langzaam. Allemaal zijn we nog geen christenen. En die het zijn, de meesten, zijn het niet volledig. Wie is er die durft te zeggen dat hij volkomen heeft gedaan wat hij duizendmaal gehoord heeft: Leert van mij? Er zijn er, maar hoeveel? hebben wij allemaal ernaar gedaan? Het is ij del de schuld voor dit lijden te zoeken bij het lot, bij de natuur, bij de maatschappij, zolang er nog zijn die niet leven naar de leer die wij als de waarheid aanvaard hebben. Ik spreek van christenen, maar er zijn ook anderen die met de mond een geloof belijden. Er zijn er ook die leven alsof de wereld voor hen alleen geschapen is en zij er naar hun lust en begeerte de meesters kunnen spelen. Maar in de bezinning na iedere razernij zien wij dat wij iets gevorderd zijn. Wij hebben geduld, wij wachten, onze kinderen zullen de tijd zien dagen dat er niet om recht geroepen hoeft te worden. Laat, terwijl wij wachten, onze hand sterk zijn tegen de verkeerden, dat er niet nog eens ellende wordt gebracht.

De stem die nu om recht geroepen heeft, zo groot dat zij over de hele aarde heeft geklonken, was een oordeel, een waarschuwing die de kwaaddoeners gehoord hebben. De goedwillenden zijn opgestaan, wakker en sterk genoeg om het geweld te bedwingen. Offers tot verzoening van Gods toorn zijn niet meer

[p. 427]

nodig, offers voor de moedwil van goddelozen laten wij niet slachten. Onze waardigheid, dat is onze beschaving, is gebouwd op gerechtigheid en als God zelf, van wie wij die gekregen hebben, daaraan getrouw is, dulden wij niet dat mensen ons als onwaardigen behandelen, zoals vroeger met slaven werd gedaan. Er zijn geen slaven meer. En zolang er nog dommen en zelfzuchtigen in eigenwaan menen dat zij anderen van hun waardigheid kunnen beroven, zolang zij nog kunnen dreigen met geweld hun wil te doen om mensen voor slecht werk te gebruiken, houden wij het wapen gereed tot bescherming van ons recht.

Over nijd en twist, die door goederen ontstaan, wil ik niet spreken. Uit den treure is het gezegd en zelfs een jongen als Dirk heeft het al begrepen, dat nog niet een ieder zijn deel heeft. Minder hebzucht bij de een, minder begeerlijkheid bij de ander, en de goederen van de aarde worden billijk gedeeld. Doet men dit niet, dan moet men op wacht blijven staan tegen de inbrekers, en zelfs wie uit baatzucht handelt moet leren dat billijkheid meer baat dan strijd. Er zullen, ook nadat wij met de goederen gedaan hebben zoals het hoort, nog ontevredenen zijn met afgunst in het hart, dat zij geschapen zijn met minder gaven dan anderen, zoals er gebrekkig geborenen zullen zijn en die door ongeluk getroffen worden, en vragen wij waarom, dan staan wij weer voor die gesloten deur. Maar laten wij tenminste doen wat in onze macht ligt.

Wat vergelding aangaat, verwacht niet van mij te horen dat ik meedoe om die te eisen. Ik erken dat het menselijk is te willen dat er loon zal zijn naar werk, ook kwaad loon voor kwaad werk. Nodig is het niet. Bij wijze van aanmoediging of van vermaan mag men de ijverige scholier een pluimpje geven, de trage een berisping. Maar de weldoener en de boosdoener hebben hun loon al, want de gevolgen van onze daden zijn het juiste loon. En over vergelding heb ik in dit boek geleerd het anders te verstaan. Er is iets beters dan vergelding. Wat er dan met boosdoeners moet worden aangevangen, laat de wijzen, die verstand hebben van zulke zaken, in hun hart schouwen en beslissen. Ik schaar mij aan de zijde van mijn kleinkinderen. Jullie hebben gehoord dat Dirk dat toebrengen van schade aan hen verafschuwde, dat ruiten ingooien maar pietluttigheid noemde en dat Margrietje, nadat ze van haat en van straf had gesproken, vond dat vergiffenis toch beter is. Wij zijn nog achterlijk en delen straf

[p. 428]

uit voor het kwaad. Maar ik geloof dat wij, wanneer wij naar onze macht gedaan hebben om misdaad te voorkomen, ook in de mensen vertrouwen mogen stellen.

Die spreken van aanstonds aan het werk te gaan, hebben gelijk. Er is een tijd van afbreken, er is een tijd van bouwen. Wij hebben veel weg te ruimen dat alleen de oorlog diende, al dat lelijks dat ons land ontsiert, en dat zijn niet alleen die afzichtelijke krochten van het schiettuig, ook de instellingen die ons al die lange tijd in hun greep hielden, en bovenal, de gedachten die ons besmet hebben. Het is gemakkelijk een lustoord te maken van ons land.

Laten wij met heldere ogen kijken. Anselmus leefde in zijn jeugd bedroefd over het barre kwaad van de wereld, nergens zag hij iets dat hem vrolijk maakte, alles was voor hem grauw en hard. Eens, lang voor hij bisschop was, droomde hij dat hij over een berg liep waar het hem nog somberder dan in andere streken scheen, een zwarte grond en zwarte stenen, en hij zag een meisje dat telkens bukte en juichend zong. Wat zoek je, vroeg hij, en waarom zing je? Ik pluk die rozen, zei ze, en ik zing omdat het hier zo mooi is, dat kan je toch wel zien. Toen veegde Anselmus over zijn ogen en keek rond en zag dat die berg met bloemen bedekt was. Laten we allemaal met klare ogen kijken.

Hij zweeg, maar een zachter stem ging voort, die van de oude moeder: Hij had te veel naar het kwaad gekeken en hij zag niets meer van het goed tot hij zijn ogen schoonmaakte. Ik wou dat het overal zo was als in het huis van die professor, vanzelf zo netjes en proper dat het scheen of het nooit nodig was er schoonmaak te houden. Iedereen vindt het prettiger in een schoon huis dan in een vuil en echt zindelijk wordt het pas als de mensen die er wonen zindelijk zijn. Wij hier in Holland hebben er altijd van gehouden de boel op te knappen, de kinderen hebben dat van ons geleerd, ze doen mee, dat alles glanst en blinkt, en alles op zijn plaats staat, en Dirk wil de hele wereld zo. Dat zal ook wel zo worden, zij zullen ervoor zorgen dat er aan niets meer een smetje is, alles schoon en helder, ook de mensen zelf. Dan wordt het een zindelijke wereld voor onze kinderen.